Курс лекций по страхованию

      Дәрістер  тезистері

1 тақырып. Кіріспе.

     Қаржы нарағанаң ең маңызды салаларының  бірі – сақтандыру нарығы. Сақтандыру дегеніміз екі жақ тәуекелге  бара отырып, бір жағы  екінші жағын  сақтандыруға келісім береді.

     Сақтандыру  адамдарды әр түрлі қауіп –  қатерлер мен апаттардың салдарынан қорғаудың бұрынна келе жатқан әдісі.

     Әлеуметтік  – экономикалық кеңістік болып табылатын  сақтандыру нарығында сақтандыру қызметін  қажет ететін сақтандырушылар, олардың  талаптарын қанағаттандырушы  сақтандырушылар, сақтандырушы делдалдар мен сақтандыру инфрақұрылымының ұйымдары әрекет етеді. Оны құрудың негізіне күтпеген жағдайда қолайсыздыққа ұшырағандарға ақшалай жәрдем көрсетудің ұдайылығын үздіксіз қамтамасыз  етіп отыру қажеттігі тұрады.

     Сақтандыру  қатынастарының алғашқы белгілері  Жерорта теңізі аймағында шамамен III мыңжылдықта теңіз саудасында пайда болған.

     Мәскеулік Русьте (XIII – XVIғғ.) сақтандырудың формасы  ретінде тұтқындарды босатып  алу үшін арнайы қорлар құру қолданды.

     Сақтандыру  өзінің қазіргі формаларын  XVII ғасырдың ортасында Англияда қабылдады. Мұнда  сондай – ақ алғашқы кәсіпқой  сақтандырушылар пайда болды.

     Ресейде отандық сақтандыру 1786 жылы мемлекеттік  монополия ретінде қалыптасты. 1827 жылы  алғашқы сақтандыру ұйымы  – Бірінші ресейлік өрттен сақтандыру қоғамы.

     Бұрынғы КСРО- да сақтандыру КСРО Мемлекеттік  сақтандырудың  Бас басқармасы түрінде  мемлекеттік монополия формасында қызмет етті. Сақтандырудағы кеңес  дәуірінің  басы ретінде РСФСР  Совнаркомының 1921 эылғы 6 қазанындағы  «Мемлекеттік мүлікті сақтандыру туралы»  декреті қарастырылады.

     Қазақстан территориясында сақтандыру РСФСР  Совнаркомының аталған декретін жүзеге асырғанна кейін 1922 жылдан бастап жаппай барлық жерлерде дами бастады. 1990 жылдың басынан ҚР сақтандыру монополиясы  жойылып, сқтандыру қызметі мемлекеттік  және жеке ұйымдармен жүзеге асырыла  бастады.

     Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуын 1990 жылдың  басымен байланыстырады.Ол кезде жеке және акционерлік сақтандыру компаниялары қалыптаса бастаған.Сақтандыру қатынастарын реттейтін заңдылық базалардың болмауы сақтандыру нарығының дамуын тежеді.Тек 1992 жылы шілдеде ҚР-ның  «Сақтандыру туралы» заңы күшіне енді.Бұл заң ұйымдардың құрылуы  мен сақтандыру нарығына кіру процесін жеңілдетті.Бұл заңда сақтандыру қызметін лицензиялау қарастырылмаған.Заң  бойынша сақтандыру қатынастарының субъектілеріне кеңінен салық жеңілдіктер  мен сақтандырушыларға заңмен тиым салынбаған кез келген қызметпен  айналысуға мүмкіндік берілді.осындай  ынталандырулардың нәтижесінде  республикада сақтандыру ұйымдары көбейіп,саны 600-ге жетті.

      Бұл сақтандыру компаниялары ешқандай талаптарға сай келмеді – қаржылық мүмкіндіктері  жағынан да, мамандандырылуы жағынан  да.Сақтандырудың жаңа түрлері де қалыптасқан жоқ.Сақтандыру нарығы өзінің алғашқы даму кезеңінде көлемі жағынан ғана дамыған.

      Жалпы алғанда 1991-1994 жж аралығындағы кезең  заңдылықтың толық әрі дұрыс  дамымауымен, сақтандыру нарығын реттейтін  органның болмауымен,сақтандыру ісі, бухгалтерлік, статистикалық есеп және есеп беруді ұйымдастырудың негізгі принциптеріне  бірегей бет бұрмаумен сипатталады.

      1994 жылы ғана бұл нарыққа кіру  талаптары қатаң қолға алынды.Жарғылық  капиталдың деңгейі 2 миллион  теңгеге дейін көтерілді,сақтандыру  қызметін лицензиялау міндетті  болды, сондай-ақ сақтандыру ұйымдарына сақтандырудан басқа қызмет түрімен айналысуға тиым салынды.Нәтижесінде бір жыл ішінде сақтандыру компанияларының саны он есеге қысқарып 22 компанияны құрады.

      Біздің  республика территориясында бірқатар шетелдік сақтандыру фирмалардың өкілдіктері  тіркелген-британиялық «Александр Хауден » және «Седжвик », германиялық  «Альянс»және «Мюнхен-ре»,ресейлік «Аско» және т.б. 1997жылы республикада алғаш  біріккен  «Великобритания-Қазақстан» атты сақтандыру компаниясы қалыптасты.

      1998жылы-9, 2003жылы-6 ҚР резидент еместердің  сақтандыру компаниялары қызмет  етті.

      2001жылы  сақтандыру қызметін жүзеге асыруға  құқық беретін лицензия 36 сақтандыру  компанияларында болды.соның ішінде 5 шетел қатысуымен және өмірді  сақтандыру бойынша бір сақтандыру  ұйымы болды.

      2002, 2003 жылдары 32 сақтандыру компаниялары  қызмет етті.1998жылы 71 компания болса, 2003жылда 32-ге дейін қысқарды.Бұл  сақтандыру ұйымдарының қызметіне,соның  ішінде оның қаржылық тұрақтылығы  мен төлем қабілеттілігіне деген  талаптардың күшеюі нарықтан  сенімсіз,қаржылық жағынан тұрақсыз  ұйымдардың жойылуына себеп болды.

      1999-2003 жылдар аралығында сақтандырудың  барлық түрлері бойынша сақтандыру  премияларының өсуі байқалды.

      Сақтандыру  түсімдерінің ең көп үлесі автокөлік  құралдарын сақтандыруға келеді (90%-дан  астам), ал ең аз үлесі ауыл шаруашылық өнімдерін сақтандыруға келеді.

      Сонымен, ҚР-ғы сақтандыру нарығының құрылуын мына этаптармен көрсетеміз:

      1-этапта 1991-1993 жыл,яғни пайда болуы.

      2-этапта 1994-1999 жыл қалыптасуы

      3-этапта 2000 жыл  дамуы.

      Сақтандыру  нарығының дамуына сақтандыру заңдылықтарының  қалыптасуы елеулі әсер етті.

      Аталып  өткен « Сақтандыру туралы» ҚР-ның  Заңы 1992 жылы шілдеде күшіне енді.Бұл  заң осы саланы заңды түрде  реттеудің алғашқы жалпы бастауы  болды.Онда сақтандыру ісін дұрыс дамыту үшін қажетті талаптар болмады, яғни сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мен оның төлем  қабілеттілігінің кепілдігі,сақтандыру ісін лицензиялау мен мемлекеттік  бақылауды жүзеге асыру сияқты шаралар  қолданылмаған.

      Бұл кемшіліктерді жою үшін «Сақтандыру  нарығының қалыптасуы мен дамуындағы  ұйымдастырушылық-құқықтық шаралар  туралы» Заңы 1994 жылдың 16 сәуірінде  қабылданды.Ол прогрессивті сипат алды.Осы  заң негізінде Қазақстанда сақтандыру нарығы нақты қалыптаса бастады.Алайда бұл құжат сақтандыру қатынастарының жүйесінің дамуына тірек болатындай негізгі түсініктерді анықтамады.

      Сақтандыру  нарығының даму барысында елдегі сақтандыруды реформалауды,сақтандыру қызметі саласын кеңейтуді тежейтін тенденциялар пайда бола бастады,яғни сақтандыру заңдылығының құқықтық негізі дұрыс жетілмеген.Бұл жағдайда сақтандырудың  құқықтық негізін қалыптастырудың  қажеттілігін ескере отырып 1995 жылы 3 қазанда  ҚР-ның «Сақтандыру туралы» Заңы шықты.Бұл заңның қабылдануы сақтандыру компанияларының сапалы түрде өсуіне септігін тигізді.Жарғылық капиталын  қалыптастыру,лицензиялауға байланысты және сақтандыру терминдерін нақтылау бойынша талаптар күшейді.

      Бүгінгі таңда Қазақстанда сақтандыру ісінің заңдылық базасы қалыптасып, сақтандыру ісін ұйымдастыру бойынша мәселелерге  Азаматтық кодекстің 40 бөлімі арналған.

      2000 жылы желтоқсанда ҚР-ның «Сақтандыру  қызметі туралы заңы қабылданды.Ол  сақтандырудың халықаралық тәжірибеде  стандарттарды есепке ала отырып  жасалған.

Тақырып  2. Сақтандырудың  экономикалық мәні және арналымы

    Адам ертеден мүлікке ие бола  бастағаннан бері оның сақтығына,  ұрлануынан,отпен жайылуынан басқа  да табиғат апаттарынан қауіптене  бастады

    Өндіргіш күштерінің дамуына  және материалды құндылықтардың  жиналуына байланысты қоғамдық  өндірістің тәуелділік факторы  да өсті,әрбір иемденушінің өзінің  материалдық құндылықтарына қауіптену  себептері көбейді.Оқыс оқиғалардан  ауқатты адамдар өз мүлік мүдделерін  қорғаудың әдістерін іздеудің  арқасында қызығушы иемденушілердің  арасында ынтымақ арқылы бөлді.

      Өмірлік тәжірибе көрсеткендей,тіпті ең үлкен  табиғат апатынан барлық шаруашылықтар  шығынға ұшыраған жоқ, табиғи апаттың  өзі де-сирек кездесетін құбылыс  болып табылады.Бұл жағдай ауыртпалықты,материалды және ақшалай резервті туғызбауды көрсетудің орнына шығынды ортақтасып көтеруді ұсынды,сонымен қатар «орталық кассаға» қанша қатысумен тартылғанына байланысты әр біреуіне құралдың аз бөлігі бөлінді.

     Осылай,адамдар  қауымдастығында шығынды өтеу қажеттілігінде, қоғамдық қатынастар категориясы туды, басты мағынасы »сақтану» сөзімен  байланысты сақтандыру.

     Сақтандырудың басты формасы сақтандырудың  табиғи қорын құру болып табылады:бидай,жем  басқа жан басына арналған табиғи төлемдердің жолымен алынған  азық түліктер мен материалдар.Осы  қорлардан жапа шеккен шаруашылықтарға  көмек көрсетілді.

      Бірақта сақтандырудың мұндай дамыған тауар- ақша  қатынастарының шарты бойынша, шығынды-өскен қажеттілігі бойынша  қанағаттандырмады.Сондықтан уақыт  өте келе табиғи форма тек қана шектелген біртекті табиғи қордың ішінде қолдынылды және ақша формасымен ауыстырылды.Сақтандырудың  ақшалай формасы жедел ыңғайлы  және икемді болып келді,бастапқы уақытта  өзара сақтандыруда жетістіктермен қолданылады,оның қатысушылары бір-бірінің  шығынын ақшамен өтейді.

      XVII-ғ.  басында алдыңғы қатарлы елдердің  нарықтық қатынастарының дамуымен, қаржы-несие банк жүйесінің жіктелуімен  және бекітумен өзара сақтандыру  өзін сақтандыруға өсті,бизнестің  өзіндік түрі ретінде сақтандырудың  маманданған кәсіпорыны пайда  болды

      Сонымен қатар сақтандырудың  әртүрлі спецификалық қатынастарын  үйрететін сақтандыру ғылымы  туды және дамыды.

Сақтандыру  қоғамдық қатынастардың ежелгі категориясының бірі.

сақтандыруда  белгілі экономикалық қатынастар өндіріс  процесінде адамдар арасында қалыптасады.

      Кең ауқымда қарастыруды үш тұрғыда  қарастыруға болады:

1.Экономикалық

2.Заңдық

3.Техникалық

       Басымдылық қатысынан қарастыратын  болсақ, экономикалық көзқарастан-бұл  капиталдың және еңбектің сақтанылуы,егер  жеке сақтандыру тұрғысынан айтатын  болсақ, кенеттен болатын кездейсоқ  оқиғалар, сақтандыру ұйымдарының  істерінен пайда болса- сақтандырушылардың  белгілі бір төлем құралы ретінде   Заңдық тұрғыдан сақтандыру-бұл  келісім, яғни сақтандырушының  міндетті түрде белгіленген төлемін  іске асыру, Ал басқа жақтан  қарастыратын болсақ, егер де  сақтандырушы белгілі бір мөлшерде  сол сома мөлшерін қайтаруы  міндетті.Техникалық тұрғыда сақтандыру  дегеніміз – жинақтарды қатысушылардың  арасына ұйымдық түрде тарату  процесі.

      Қазіргі кезде сақтандырусыз ешбір шаруашылық және ұйымдық шаралар іске асырылмайды.

     Кәсіпкерлік дамудың ең тиімді әдісі – бұл  жеке меншік тауар өндірушілердің сақтандыру қорғанысы.Яғни бұл тек сақтандыру құрылымы арқылы жүзеге асады.Нарықтық экономикада жоғарғы дәрежелі сақтандыруды тәуекелге буып іске асыру ең тиімді әдіс.Экономикалық күйзеліс  болғанда да, инфляция кезінде өндірістің төмендеуі  саяси тұрақсыздық, азаматтарды  әлсіз әлеуметтік қорғаныспен  қамтамасыз етуде бұл әдіс пайдаланылады.Сақтандырудың  экономикалық маңызы – бұл тәуекелге  бел буу.Алдын-ала ескерту және бақылау іс әрекеттері.

     Тәуекел бұл сақтандырудың күмән тудырмайтын  бөлігі сондықтан сақтандырудың  тәуекелді буыны.Бұл негізгі кемшіліктерді  іске асатын құрылымы.Кейбір кезде  тәуекелге бел буудан зияндық  факторлар пайда болды.Бұл кемшіліктерді  жою үшін  жапа шеккендерге ақшалай  көмек көрсетіледі.Алдын-ала ескерту  функциясы жоспарлау және финанстық  істермен тығыз байланысты.Яғни өрт  күрестерімен стихиялық апаттармен ауыл шаруашылығы жүйесіндегі малдардың  ауруымен және басқа да апаттарға  сақтандыру қоры бөлінеді.Жинақтық сақтау функциясы ұзақ уақыттағы сақтандыру құрылымы іске асырылады.Сақтандыру келісімін  жасамас бұрын сақтандырушы өзінің материалдық игіліктерін қамтамасыз етеді.

     Бақылау функциясы осы аталған барлық функциялармен тығыз байланысты.Бұл  байланысты сақтандыру жүйесінде қолданылатын  түрлі операциялардан көруге болады.