ҚР-ның мемлекеттік бюджетін жақсарту шаралары

    Бюджет  тапшылығы экономиканың жай-күйін  қамтып көрсетеді, ал оның болуы мына себептерге байланысты:

    1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;

    2) қоғамдық өндіріс шығындарының  өсуі;

    3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын  ақшаны шектен тыс

        шығару;

    4)бюджеттің  шығыстарында экономиканың даму  деңгейіне сәйкес келмейтін едәуір  әлеуметтік шығыстардың басымдығы;

    5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты аукымы;

    6) "көлеңкелі" экономиканың ірі  ауқымды айналымы;

    7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз  шығыстар мен ысыраптар.

    Бюджет  тапшылығын жабудың мынадай әдістері бар:

    а) мемлекеттік қарыздар;

    ә) салық салуды көбейту;

    б) ақша эмиссиясы.

    Өз  кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа  ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.

    Бюджет  тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға негізделеді.

    1. Жыл сайынғы теңдестірілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін фискалдық саясаттың мақсаты деп есептелді. Алайда бюджеттің мұндай жай-күйі фискалдық саясаттың тұрлауландырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады. Бюджетті теңдестіру тіпті экономикалық циклдың ауытқуын ұлғайтуы мүмкін. Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджетті теңдестіру үшін мемлекетке, не салықтардың мөлшерлемелерін арттыруы, не мемлекеттің шығыстарын қысқартуы, не бұл екі әрекеттіде жүзеге асыруы қажет. Қорытындысы жиынтық сұранымның қысқаруы және өндірістің одан сайын құлдырауы болып табылады.

    Бюджетті  теңдестіру саясаты сонымен бірге  инфляцияны үдетуі мүмкін. Инфляцияның  болуы кезінде ақшалай табыстардың  артуы автоматты түрде салық  түсімдерін көбейтеді. Бюджеттің артығын жою үшін мемлекет мына шараларды қолдануы тиіс: не салықтардың мөлшерлемелерін төмендетуі, не мемлекеттің шығыстарын көбейтуі, не бұл екі шараның үш тастырылуын пайдалануы тиіс.

    2. Циклдік негізде теңдестірілетін  бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңдестіріледі. Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтеді. Экономиканың келесі өрлеуі кезінде мемлекет салықтарды көбейтеді және шығыстарды қысқартады, ал пайда болған бюджеттің артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды өтеуге бағытталады. Сөйтіп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгеру жүргізіледі. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдігі мен ұзақтығы бойынша бірдей болмайтындығы, мұның өзі бюджеттің циклдік теңгерімділігін бұзатындығы бұл тұжырымдаманың әлсіз буыны болып табылады.

    3. Қаржының функционалдық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономикалық тұрақтылыққа, инфляциялық емес толық қамтылуды қамтамасыз етуге жету үшін жалпы экономиканы теңдестіру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезінде бюджетті теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен мемлекеттік борыштың да, бюджет артығының да болуына рұқсат етіледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2   ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ 

           ОРЫНДАЛУЫНЫҢ  НӘТИЖЕЛЕРІН АНЫҚТАУ 

2.1    ҚР бюджет жүйесінің орындалуы 
 

    Бюджеттің орындалуы жөніндегі уәкілетті  орган Үкімет атынан республикалық  бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады. Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.

    Қазақстан Республикасының Үкіметі заңды, жеке тұлғалардан және шет мемлекеттерден республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін заңда белгіленген тәртіп бойынша қарыз алуға құқылы.

    Үкіметтің қаражатты қарыз алуы қарыз алу  немесе мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару шарттары (келісімдері) нысанында жүзеге асырылады. Қарыз  шарттарын жасаудың және мемлекеттік  бағалы қағаздар шығарудың тәртібі  мен ережелерін Үкімет белгілейді.

    Бюджеттің орындалуы жөніндегі уәкілетті  орган облыстар мен Астана және Алматы қалалары әкімдерінің ұсынысы бойынша  республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге кассалық алшақтықты жабуға төмен тұрған бюджеттерді несиелендіру үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетте көзделген арнаулы резерв шегінде Үкімет шешімінің негізінде бюджеттік кредиттер бере алады.

    Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың  құрылымында бюджеттік ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыруды және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді ұстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша жарналарға және т.с.с. жұмсалатын шығындарда өсуде. Бұл мақсаттарға жыл сайын бюджет қаражаттарының 1/3 бөлігі жұмсалады.

    Сөйтіп, жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды  қаржыландыруды қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлін төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді, халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал етеді.

    Рынокке өтпелі кезеңде бюджет жүйесінің  барлық дербес буындары жалпы мемлекеттік  қажетіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық арақатынастарын жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақұрылымды дамыту және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты қайта бөлудің белсенді құралы болуы тиіс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың прогрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарын қалыптастырып, жұмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық денгейлердегі бюджеттер арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъекгілер арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен жетілдіруді қажет етеді.

       2002 жылдан бастап елдің бюджеттік бағдарламаларының ағымдағы және даму бағдарламаларына бөлінуіне байланысты, мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігін де ағымдағы шығыстардың бюджеті және даму бюджеті етіп белу практикасы қолданылды. Даму бюджетіне инвестициялық және инновациялық қызметті қаржыландыруға жұмсалатын қаражаттар және ұдайы өндіріспен байланысты басқа да шығыстар қамтылады. Ағымдағы бюджетте қолданылып жүрген нормалардан және әлеуметтік қамтамасыз етудің қалыптасқан деңгейінен туындайтын барлық шығыстарды шоғыр-лаңдыру қарастырылған. Ол түгелдей бюджетке шоғырланатын халықтың ақша корланымдары мен түсімдерінің өсуі есебінен баланстанған. Даму бюджетінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, жаңа әлеуметтік-экономикалық шараларды орталықтандырылған қаржыландырумен байланысты шығыстарды беріктіру көзделген.   
 

    2.2  Республикалық бюджеттің орындалу есебі  
 

    2005 жылғы және ағымдағы жылдың  бірінші тоқсанындағы экономика  дамуының қорытындылары бойынша  елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы-нын  негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің  болжамы нақтыланды.

    Тұтастай алғанда, 2006 жылға арналған ЖІӨ-нің жалпы көлемі 6 725 млрд. теңге мөлшерінде немесе 8,3%-ға нақты өсуі болжанып отыр. Орташа жылдық инфляция 5,7 %-дан 7,6%-ға дейінгі межеде көзделген. Мұнайға (Вгепі маркалы) әлемдік бағаның түзетілген болжамы бір баррель үшін 55 АҚШ доллары.

    2006 жылғы республикалық бюджетті  нақтылау осы жылғы екінші  жарты жылдықтан бастап Ұлттық  қор қаражатын қалыптастырудың  және пайдаланудың орта мерзімге  арналған тұжырымдамасының қолданысқа  енгізілуіне бағытталған, бұған  сөйкес елдің барлық мұнай кірістері корға аударылады.

    Бюджеттің кіріс бөлігі мұнай емес сектордың  есебінен ғана қалыптасатын болады. Егер мұнай емес сектордан түсетін  кірістер қалыптасқан республикалық  бюджет шығыстарының денгейін жаппайтын  болған жағдайда, онда осы айырмашылықты жабуға кепілдік берілген трансферт түрінде Ұлттық кордан қаражат жіберіледі. Бұл ретте, кепілдік берілген трансферт бюджеттік даму бағдарламалары ғана қаржыландырылады./12, 4б./

    Мұнай және мұнай емес кірістерді есепке алудың жаңа тетігін қолданысқа енгізу кезінде және барлық мұнай кірістерін Қорға есепке алудың салдарынан 2006 жылға арналған республикалық бюджетке түсетін түсімдердің болжамы 39,6 млрд. тенгеге азаяды.

    Бекітілген  бюджетте жоспарланған даму бағдарламаларының  шығыстарын қаржыландыру үшін және бюджетті нақтылау кезінде қабылданған қосымша шығындар үшін 2006 жылдың екінші жартысында ұлттық қордан республикалық бюджетке 124,6 млрд. теңге келілдік берілген трансферт жіберілетін болады.

    Макрокөрсеткіштерді нақтылауды және Ұлттық қор қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың жаңа тетігін іске асыруды ескере отырып, 2006 жылға арналған республикалық бюджетке түсетін түсімдердің жалпы көлемі 1 576,9 млрд. теңге (ЖІӨ-ге 18,1%) мөлшерінде немесе бекітілген бюджетпен салыстырғанда 85 млрд. теңгеге өсумен қалыптасты, шығыстардың көлемі 1 703,1 млрд. теңгені (ЖІӨ-ге 19,5 %) немесе 97,5 млрд. теңгеге өсумен тапшылық 126,3 млрд. теңгені құрайды.

    ЖІӨ-нің  нақтыланған көлеміне пайыздық қатынаста  тапшылық өзгеріссіз 1,4%-да қалды, ал абсолютті  мәнде 2005 жылғы республикалық бюджетті атқару қорытындылары бойынша пайдаданылмаған бюджет қаражатының еркін қалдықтарын тарту мақсатында 12,5 млрд. теңгеге ұлғайды.

    Бюджеттің шығыс бөлігінің өзгерістері  тұтастай Мемлекет басшысының Жолдауында айқындаған басымдықтардан туындайтын іс-шараларды іске асыруға бағытталған.

    2005-2010 жылдарға арналған К.Р білім  беруді дамытудың мемлекеттік  бағдарламасын іске асыру шеңберін  делингафондық және мультимедиалық  кабинеттерді жасауға — 1,1 млрд. тенге, физика, химия және биология кабинеттерін оқу жабдықтарымен қамтамасыз етуге 2,5 млрд. теңге қалыптасқан үнемдеудің есебінен қосымша қаражат бөлу көзделген.

    2005-2007 жылдарға арналған К,Р "электрондық  үкімет" құрудын мемлекеттік бағдарламасын  іске асыру шеңберінде Бірізділік нөмірлердің ұлттық тізбесін жасауға 3 млрд. теңге көзделіп отыр.

    Әлеуетті  құрылымдардың зейнеткерлеріне  сараланған зейнетақы төлемдерін арттыруға 2,6 млрд. теңге, азаматтардың жекелеген  санаттарына арнаулы мемлекеттік  жәрдемақының мөлшерін ұлғайтуға 777,9 млрд. теңге бөлінеді.

    Қорғаныс  министрлігіне қосымша 20 млрд. теңге  шығыстар қарастырылды. Осылайша, Қорғаныс министрлігінің 2006 жылға арналған бюджеті 101 млрд. теңгені немесе нақтыланған  ЖІӨ-нің (8 725 млрд. теңге) 1.2%-ын құрайтын болады.

    Қазақстанның көлік стратегиясын іске асыру мақсатында автомобиль жолдарын салуға қосымша 5 млрд. теңге бөлінеді.

    "2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан  Республикасында ғарыш қызметін  дамыту" мемлекеттік бағдарламасын  іске асыруға 5 млрд. теңге көзделіп  отыр.

    Астана  қаласын дамытуға 38 млрд. теңге сомасында, онын ішінде қала бюджетіне нысаналы трансферттер түрінде 17,4 млрд. теңге сомасында қосымша қаражат бөлінеді. Алматы қаласын дамытуға 5,5 млрд. теңге (тұрғын үй құрылысын қоса есептегенде — 8,5 млрд. теңге) бөлінетін болды.

    Тұрғын  үй құрылысын дамытудың мемлекеттік  бағдарламасын іске асыруға 5 млрд. тенге қосымша көзделіп отыр (оның ішінде 3 млрд. теңге Алматы қаласына беріледі).

    Бұдан басқа, осы жылдың жекелеген кезек  күттірмейтін проблемаларын шешуге қаражат көзделген.

    "2006 жылға арналған республикалық  бюджет туралы" Қазақстан Республикасының  Заңына өзгерістер мен толықтырулар  енгізу туралы" Қазақстан Республикасы  заңының жобасы заңнамада белгіленген  тәртіппен Қазақстан Республикасының  Парламентіне ұсынылады.