Қазақстан жағдайындағы инфляцияның ерекшеліктері

Инфляцияны төмендету  проблемаларының бірінші блогы  экономикалық тұрақтандырудың бүкіл  жүйесінің орталық буыны ретіндегі өндірістің құлдырауын жоюда болып отыр. Өз кезегінде ол мына өзара тәуелді проблемаларға ыдырайды.

Біріншіден, еңбек өнімділігінің  үәждемелік ынталандырмаларын, оның тиімді нәтижелеріне ынталылықты күшейту  мәселелерін шешу, басымдық ретіндегі өндірістік еңбек қызметін қалпына келтіру. Бұған қажырлы еңбек пен оның нәтижелерінің арасында тікелей байланыс болатын жекеше өндірістік секторды дамыту негізінде қол жетеді.

Сауда – делделдық  сфераға қарағанда өндірістік сфераның басымдығын қамтамасыз ету қажет. Өндірістік сфераның дамуын көтермелеуге салықтардың жеңілдік жүйесімен, несиені кедергісіз алумен және несиелер бойынша төмендетілген пайыздық мөлшерлемелермен, ұдайы өндіріс, еңбекке ақы төлеу қорларына даму үшін қолайлы экономикалық нормативтерді, аударымдарды белгілеумен және т.с.с. жетуге болады, қажетті жағдайда өндірістік сектор қызметінің басым түрлерін қаржыландыру жолымен тікелей қолдау жүзеге асырылады.

Инфляцияны жеңіп шығу жөніндегі шаралар жүйесіндегі  қажетті элемент нарықтық бәсеке механизмі мен меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің экономикалық жауапкершілігі механизмін жасау болып табылады; аталған мехынизмдердің іс-қимылы мына сызбаға саяды: шығындардың төмендеуі – бағалардың төмендеуі - өндірістің өсуі есебінен таза табыс көлемінің сақталуы – ұсынымның көбеюі – сұранымның қанағаттандырылуы.

Бәсеке механизмін жасау  монополияға қарсы шараларды  жүргізумен, меншіктің түрлі нысандарын дамытумен, шаруашылық-қаржы қызметіндегі олардың теңдігін заңнамалық түрде қамтамасыз етумен байланысты болады.

Инфляцияға ықпал етудің ең түбегейлі құралы экономиканы  мемлекеттік реттеу шеңберінде бағамен  жалақыға бақылау қою болып табылады. Баға мен жалақыны реттеудің ауқымдарын таңдау қысқа мерзімді саясат бағдарламаларында айқындалады және кеңінен инфляция деңгейіне, өндіріс қарқынына, халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттіліктеріне қарай түрленіп отырады. Базалық технологиялық шекте – шикізат, отын, басқа бастапқы өнімдерді өндіруде бағаны реттеуді жүргізудің маңызы зор. Тап олардың құны келесі технологиялық шектердің өнімі бағасының бүкіл  пирамидасының негізіне қойылады.

Жалақыны реттеу бастапқы (қол жеткен) деңгейден еңбек өнімділігінің  нақты артуына қатаң байланыста жүзеге асырылады, өйткені номиналды  жалақы мөлшерлемелерінің еңбек өнімділігі өсуінің қарқынына тең өсімі өзінің сипаты бойынша инфляциялық емес болып табылады.

Сыртқы экономикалық қызметті қамтып көрсететін төлем балансы  тарапынан инфляцияны төмендету  шаралары оның құрлымын жақсартуда болады. Бірінші кезекте бұл тауарлар мен қызметтердің, яғни экспорттық – импорттық операциялардың қозғалысымен байланысты болатын ағымдағы операциялар бойынша теңдікке жетуге қатысты болады.

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Инфляцияны реттеу үшін 2008 жылы бірқатар нормативтік құжаттар әзірленді. Атап айтқанда, наурыз айында - Қазақстан Республикасындағы инфляциялық үдерістерді реттеу жөніндегі 2008-2009 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары қабылданды. Құжатқа сәйкес, Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар Қазақстандағы инфляцияның себептеріне талдау жұмыстарын, инфляциялық үдерістерге мониторингтер жүргізуде. Негізгі күш-жігер халық тұтынатын тауарлар мен қызметтердың негізгі тобына бағаның негізсіз өсуіне жол бермеуге, ішкі рынокты бірінші кезектегі қажетті тауарлармен толықтыру жөніндегі шараларды қабылдауға, алақол бәсекелестіктің, рынокта өзінің басымдылық жағдайын теріс пайдаланушы субъектілердің жолын кесуге, өнім өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы арағайындарды қысқартуға бағытталуда. Үкіметтің инфляцияға қарсы саясатының аясында 2008 жылы сондай-ақ, астық экспортына тыйым салынды, өсімдік майлары мен тоңмайлардың, күріштің қорын толықтыру жөніндегі шаралар жүргізілді. Үкіметтің ағымдағы жылдың мамыр айында мұнай экспортына енгізген кедендік баж салығы жанар-жағармай материалдарының қазақстандық рыногындағы жағдайды орнықтыруға сеп болуы керек. Оған қоса, Елбасының Қазақстан халқына Жолдауына берілген тапсырмаларға сәйкес, Ұлттық банк 2008 жылы Үкіметпен бірлесе отырып елдегі бағаны тұрақтандыруды қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар шараларды жоспарлауда. Әлемдік экономика баяулаған және бірқатар экспорттық тауарлардың бағасы төмендеген жағдайда жүзеге асырылатын тұрақтандырушы іс-қимылдардың жедел жоспары талдап жасалынды. Ұлттық банк өз тарапынан 2008-2009 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі бағыттары аясында қаржы секторын қолдау және бағаның тұрақтануын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар қабылдауда. Қысқа мерзімдік ноталар (құнды қағаздар) шығару, банктерден депозиттер тарту, қайта қаржыландыруға заемдар беру - қаржы рыногындағы сыйақы ставкаларын реттеу мен банк ликвидтілігінің (төлем қабілеттілігінің) негізгі операциялары болып табылады. Ұлттық банк мемлекеттік құнды қағаздардың кепілдемесімен қайтарма РЕПО операциялары түрінде банктерге қайта қаржыландыру заемдарын беруді жалғастырады. Қажет болған жағдайда қаржы рыногының орнықтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар күшейтіледі. Бұл жағдайда Ұлттық банк қомақты көлемдегі тікелей ұзақ мерзімдік көмек беруден қалыс қалады.

    Инфляцияны  төмендету проблемаларының бірі экономикалық тұрақтандырудың бүкіл жүйесінің орталық буыны ретіндегі өндірістің құлдырауын жоюда болып отыр. Өз кезегінде ол мына өзара тәуелді проблемаларға ыдырайды.

   Біріншіден, еңбек  өнімділігінің уәждемелік ынталандырмаларын,  оның тиімді нәтижелеріне ынталылықты күшейту мәселелерін шешу, басымдық ретіндегі өндірістік еңбек қызметін қалпына келтіру. Бұған қажырлы еңбек пен оның нәтижелерінің арасында тәкелей байланыс болатын жекеше өндірістік секторды дамыту негізінде қол жетеді.

   Сауда-делдалдық сфераға қарағанда өндірістік сфераның басымдығын қамтамасыз ету қажет. Өндірістік сфераның дамуын көтермелеуге салықтардың жеңілдік жүйесімен, несиені кедергісіз алумен және несиелер бойынша төмендетілген пайыздық мөлшерлемелермен, ұдайы өндіріс, еңбекке ақы төлеу қорларына даму үшін қолайлы экономикалық нормативтерді, аударымдарды белгілеумен және тағы сол сияқты жетуге болады, қажетті жағдайда өндірістік сектор қызметінің басым түрлерін қаржыландыру жолымен тікелей қолдау жүзеге асырылды.

   Инфляцияға ықпал етудің ең түбегейлі құралы экономиканы мемлекеттік реттеу шеңберіндегі бағамен жалақыны бақылау қою болып табылады. Баға мен жалақыны реттеудің ауқымдарын таңдау қысқа мерзімді саясат бағдарламаларында айқындалады және кеңінен инфляция деңгейіне, өндіріс қарқынына, халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттіліктеріне қарай түрленіп отырады. Базалық технологиялық шекте – шикізат, отын, басқа бастапқы өнімдерді өндіруде бағаны реттеуді жүргізудің маңызы зор. Тап олардың құны келесі технологиялық шектердің өнімі бағасының бүкіл пирамидасының негізіне қойылады.

   Қорыта айтқанда, Қазақстандағы қазіргі инфляцияның  себептерін нарыққа өту дейінгі  инфляцияны тудыратын факторлардан  іздестіру керек. Олардың ең  бастысы-шаруашылықты басқарудың  жоспарлы бөлу жүйесі. Ол шаруашылықтың шығынды механизмін қалыптастыруға, халық шаруашылығындағы  материалды ақшалық үйлесімсіздіктің тууына мүмкіндік жасап, экономиканың барлық салаларына зиян шекізеді. Әсіресе:

ұлттық өнімді жинақтау қорына және тұтыну қорына бөліп, соның  негізінде инвестициялық саясат жүргізу;

құрал-жабдықтарды өндіру және тұтыну тауарларын өндіру салаларында;

мемлекеттік баға белгілеу жүйесінде;

несиелік және қаржылық ресурстарды қалыптастыруда байқалды.

     Дағдарыстан  шығу үшін өндірістің құлдырауын  тоқтатып, экономиканы тұрақтандыру қажет екені даусыз. Ол үшін алдымен бүгінгі күні күйреп жатқан ақша-қаржы жүйесін сауықтыру және инфляцияны ауыздау керек.

    Негізінен  мемлекет тарапынан осы инфляцияны  болдырмау шараларын жүргізу  қажет. Мемлекет экономиканы көтеру үшін инфляцияны қатаң бақылау керек. Біз болашақ қаржыгерлерміз осы дағдарыстан шығудың жолдарын да, сол үшін атқарылатын істің түрлерінде жеткілікті түрде қарап, анықтап отыруымыз қажет. Инфляцияны болдырмау шараларын жан-жақты іздестіруіміз керек.

    Мен Қазақстан  экономикасының бүгіні мен болашағының  өркендеуіне нық сеніммен қараймын. 

 

 

	Жылдар
Көрсеткіштер	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Резервтік активтер	2003	2096	2508	3141	4962	9280	7070	19113
Жалпы сыртқы қарыз	12081	12685	15157	18251	22920	32946	43539	73455
Сыртқы қарыздағы резервтер  үлесі, %	17	17	17	17	22	28	16	26
Қысқа мерзімді сыртқы қарыз	1805	1021	1366	2360	3771	3941	8020	7253
Қысқа мерзімді сыртқы қарыздар бойынша  резервтер үлесі, %	111	205	184	133	132	235	88	264
ЖІӨ-ге ағымдағы шот балансының үлесі, %	-1.41	2.00	-6.28	-4.16	-0.88	1.34	-0.97	-2,3
Экспорттағы сыртқы қарыздың үлесі, %	175	123	148	157	153	145	142	177

ҚОСЫМШАЛАР

 

	Жылдар
Көрсеткіштер	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Сыртқы активтер	2391	2599	4613	6117	9322	14284	23071	30159
Ішкі міндеттемелер	3596	3669	15727	19192	23056	29042	38773	50436
Нетто-позиция	-1205	-1070	-11114	-13075	-13735	-14758	-15702	-20277
Нетто-позицияның өсімі, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда, %	-3866	11	-939	-18	-5	-7	-6	-29

 

 

 

 

 

                     

 

 

 

 

 

 

 

	Жылдар
	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
Қаржылық  база (резервтік ақшалар)	126749	134416	174959	208171	316962	577841	662971	1501500
Өткен кезеңмен салыстырғандағы өзгерістер, %	55,7	6,0	30,2	19,0	52,3	82,3	14,7	26,5
МО (айналымдағы  қолма-қол ақша)	103486	106428	131175	161701	238730	379273	411813	600800
М1	162115	195442	224234	287293	411646	680632	799401	874502
М2	237260	290643	337980	498071	692844	1175491	1515962	1754861
М3 (ақша жиыны)	273880	397015	576023	764954	971213	1650115	2065340	3716000
Өткен кезеңдермен  салыстырғандағы өзгерістер, %	84,4	45,0	45,1	32,8	27,0	69,9	25,2	79,9