Азаматтық іс жүргізу сатысындағы қазіргі таңдағы құқықтық ерекшеліктері

Егер сот  сот жарыссөздері кезінде немесе одан кейін іс үшін маңызы бар жаңа мөн-жайларды анықтау немесе жаңа дөлелдемелерді зерттеу қажет деп тапса, ол істі мөні бойынша қарауды қайта жалғастыру туралы ұйгарым шығарады (ҚР АІЖК-і 214-бабының 2-бөлігі). Бүл жағдайда істің мән-жайларын зерттеу және дәлелдемелерді тексеру жалпы тәртіп бойынша жүргізіледі. Істі мәні бойынша ңайта қарауды аяқтаған соң сот іске ңатысушы адамдар мен өкілдердің сот жарыссөздерін және өзіне заңмен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша прокурордың қорытындысын тағы да тыңдайды.

 Шешім шығару  және жариялау.

Сот отырысында азаматтың іс қараудың қорытынды бөлімі ретінде шешім шығару және оны жариялау болып табылады. Осы сотта іс қарау бөлімінде бірінші инстанция сотында барлыі іс-әрекеттердің қорытындысы жасалады, сот отырысы залында барлың қатысушыларға жариялауға тиіс сот актісі жасалады.

Сот кеңесу бөлімінде  іс бойынша соңғы қорытынды-сын  белгілеу үшін:

- іс үшін  маңызы бар қандай мән-жайлардың  аның-талғанын және қандай мөн-жайлардың  анықталмағанын; тараптар мен үшінші  түлғалар сілтеме жасаған мән-жайлар  орын алды ма; қандай дәлелдемелер бүл мөн-жайларды растайтынын не растамайтындығын айқындайды;

Шешім шығарылған кезде судья іске қатысушы адамдарға  және өкілдерге шешіммен ңашан танысуға және оның көшірмесін алуға болатынын  жариялауға міндетті (ҚР АІЖК-і 216-бабының 2-белігі). Жоғарыда аталған іс жүргізу әрекеттері аяңталғаннан кейін төрағальщ ету-ші сот отырысын жабық деп жариялайды (ҚР АІЖК-і 216-бабының 3-бөлігі).

Істі қарауды  кейінге қалдыру - іс қарауды және мәні бойынша оны жаңа сот отырысында шешуді сотпен тағайындаған белгілі уақыт пен орында бастап өткізу.

Іс талқылау кедергілерін жою қажеттілігімен байланысты іс қарау кейінге қалдырылады

Прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына, сот приставына қарсылық білдірілсе (өздігінен бас тартса) істі ңарауды кейінге ңал-дыру мүмкін, егер сот отырысында аталған тұлғаларды шамалы үзіліс ішінде басңасымен ауыстыра алмаса. Істі осы сот отырысында ңарау мүмкін емес деп танған жағдайда, әр түрлі мән-жайлар істі қарауды кейінге қалдыру негіздері ретінде танылуы мүмкін. Осы мән-жайлар қатарына мыналарды жатқызуға болады:

- процеске қатысушылардың  біреуінің келмеуі;

- қарсы талап  қою;

- қосымша дәлелдемелер  ұсыну немесе талап ету;

- іске қатыстыруға  басқа адамдарды тарту қажеттігі;

- өзге де  өлдеқандай іс жүргізу әрекеттерін жасау қажеттігі салдарынан істі осы сот отырысында қарау мүмкін емес болса.

Іс бойынша  іс жүргізуді тоқтата тұру - бүл заңмен белгіленген мән-жайлар бойынша белгісіз мерзімге сотпен іс жүргізу әрекеттерін уақытша тоқтату.

Іс бойынша  іс жүргізуді тоқтата түрудың заң 2 (екі) топ негіздемелерін белгілейді:

1) міндетті (ҚР  АІЖК-нің 242-бабы);

2) факультативті  (ҚР АІЖК-нің 243-бабы). Сонымен ҚР АІЖК-нің 242-бабы міндетті түрде іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрудың келесі мән-жай-ларын көздейді. Осымен:

-  егер даулы құқық қатынасы құқық мирасқорлығына жол беретін болса, істе тарап болып табылатын азамат қайтыс болғанда немесе заңды тұлға қайта құрылғанда, таратылғанда сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата түрады, ал шығып қалған адамның құқықтық мирасқоры анықталғанда іс бойынша іс жүргізу қайта басталады;

- тарап әрекет қабілеттілігінен айырылғанда сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрады, ал әрекетке қабілетсіз адамға өкіл тағайындалған іс бойынша іс жүргізу қайта басталады;

- жауапкер ҚР  Қарулы Күштерінің жауынгерлік іс-қимылдарға қатысушы бөлімдерінде, басқа әскерлері мен әскери қүрамаларында болған немесе ҚР Қарулы Күштерінің жауынгерлік іс-қимылдарға қатысушы бөлімдерінде, басқа әскерлері және әскери құрамаларында жүрген талап қоюшылардың өтініші болғанда сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата түрады, ал тарап ҚР-сы Қарулы Күштердің құрамында болуын тоқтатқанда іс бойынша іс жүргізу қайта басталады;

-  азаматтық, қылмыстық немесе әкімшілік сот ісін жүргізуде тәртіппен қаралып жатқан басңа істің шешілуіне дейін бүл істі қараудың мүмкіндігі болмағанда сот іс бойынша іс жургізуді тоқтата тұрады, ал сот шешімі, үкімі, ұйғарымы немесе қаулысы заңды күшіне енгенде іс бойынша іс жүргізу қайта басталады;

ҚР АІЖК-нің 243-бабы іске қатысушы адамдардың өтініші бойынша немесе сот бастамашылығымен іс жүргізуді тоңтата түрудың (факультативті) негіздерін көздейді. Осымен:

- тарап ҚР-ның  Қарулы Күштерінде, басқа әскерлерінде  жөне өскери қүрамаларында шақыру  бойынша әскери қызметте болған  немесе ол басқа да мемлекеттік  міндетті орындауға тартылғанда сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрады, тарап ҚР-сы Қарулы Күштердің құрамында болуын тоқтатқанда немесе ол мемлекеттік міндетті орындауды аяқтағанда іс бойынша іс жүргізу қайта басталады;

-  тарап істі қарау мерзімінен асатын мерзімде қызметтік іссапарда болғанда сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрады, ал қызметтік іссапардан оралғанда

-   тарап  емдеу мекемесінде болғанда немесе  оның сотңа келуіне кедергі  жасайтын сырқаты болғанда және  ол медициналың мекеменің құжатымен расталғанда сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрады, ал емдеу ме-кемесінен шыңңанда немесе сырқатынан айыққанда іс бойынша іс жүргізу қайта басталады;

Бірінші инстанция  сотында азаматтық іс бойынша  іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтауы мүмкін. Заң бүл жағдайда азаматтық іс бойынша іс жүргізуді ұйғарым шығарумен аяқтауды көздейді. ҚР АІЖК-сі іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтаудың 2 (екі) нысанын белгілейді:

1)  іс бойынша  іс жүргізуді қысқарту (ҚР АІЖК-нің  20-тарауы);

2)  арызды  қараусыз қалдыру (ҚР АІЖК-нің 21 -тарауы). Іс бойынша іс жүргізуді қысңарту және арызды қараусыз ңалдыру институттар нормалары талап қою бойынша, ерекше талап қоюмен және ерекше өндірістер бойынша азаматтық істерге қолданылады.

Іс бойынша  іс жүргізуді қысқарту - бұл заңмен көзделген негіздемелер бойынша іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтаудың бір нысаны және осы іс бойынша екінші рет сотқа жүгіну мүмкіндігін жоқңа шығарады. ҚР АІЖК 247-бабы іс бойынша іс жүргізуді қысқартудың толық негіздемелерін көздейді, оларды үш топқа бөліп қарастыруға болады (З.Х.Баймолдина):

Арызды қараусыз қалдыру - бүл заңмен кезделген негіздемелер бойынша іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтаудың бір нысаны және осы іс бойынша екінші рет сотңа жүгіну мүмкіндігін жоққа шығармайды.

ҚР АІЖК 249-бабы іс бойынша іс жүргізуді қысқартудың толық негіздемелерін көздейді, оларды цш тпопқа бөліп карастыруға болады (З.Х.Баймолдина):

1-заңмен бекітілген  талап қою құқығын жүзеге асыру тәртібін талап қоюшымен бұзуына сілтеме жасайтын мән-жайлар. Азаматтық іс қозғау кезінде соттан кеткен қателікті арызды қараусыз қалдыру нысаны ретінде заңсыз басталған процесті аяқтау жолымен түзеледі.

2-істің жүруіне  әсер ететін және істі мәні  бойынша шешуге тараптың немесе  талап қоюшының (тараптар) кінәсі бойынша кедергі жасау мүмкін мөн-жайлар. Бүл мөн-жайлар іс қозғалған соң пайда болады.

3-заңның тікелей  көзделуімен осы процесте арызды  қарау мүмкін еместікті куәландыратын  мән-жайлар.

Іске қатысушы, сот отырысына келмеген тараптар мен басңа адамдарға іс бойынша арыздың қараусыз қалдырылуы туралы сот үйғарымының көшірмесі ұйғарым шығарылғаннан бастап 5 (бес) күннен кешіктірілмей жіберіледі (ҚР АІЖК-нің 254-бабы).

Соттың арызды қараусыз қалдыру жөніндегі ұйғарымына жеке шагым берілуі немесе жеке наразылыц келтірілуі мүмкін (ҚР АІЖК-і 250-бабының 2-бөлігі, 344-ба-быньщ 1-бөлігі).

Сот отырысының хаттамасы

Бірінші сатыдағы соттың әрбір сот отырысы туралы, сондай-ақ отырыстан тыс жасалатын  әрбір жеке іс жүр-гізу әрекеті туралы хаттама жасалады (ҚР АІЖК-нің 255-бабы).

Сот отырысының хаттамасы - сотта істі қарау ке-зінде жасалатын іс жүргізу әрекеттері көрінетін негізгі процессуалдық қүжаттардың біреуі. Істе сот отырысының хаттамасы болмағанда бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға шағым, наразылык, дәлелдеріне қарамастан жойылуға тиіс (ҚР АІЖК-і 366-бабының 1-бөлігі 6-та-рауы).

ҚР АІЖК-і 256-бабының 2-бөлігіне сәйкес сот отыры-сының  хаттамасында:

1)  сот отырысының  жылы, айы, күні және орны;

2)  сот отырысы  басталған және аяңталған уаңыт  (ҚР АІЖК-і 180-бабы, 216-бабының 3-бөлігі);

3)  істі қарайтын  соттың атауы, сот отырысы судьясы-ның,  хатшысының және сот приставының  тегі мен аты-жөні (ҚР АІЖК-і  184-бабының 1-бөлігі);

4)  істің атауы  (ҚР АІЖК-нің 180-бабы);                   ;

5)  іске қатысушы адамдардың, өкілдердің, куәлар-дың, сарапшылардың, мамандардың, аудармашылардың келгені туралы мәліметтер (ҚР АІЖК-нің 181, 187-188-баптары);

6)  іске қатысушы  адамдарға, өкілдерге, сондай-аң  аудармашыға, сарапшылар мен мамандарға  олардың іс жүргізу қүңыңтары мен міндеттерінің түсіндірілгені ту-ралы мәліметтер (ҚР АІЖК-нің 182, 185, 191-баптары);

7)  төрағалық  етушінің өкімдері және сот  отырысы залында соттың шығарған  үйғарымы (ҚР АІЖК-нің 193, 198, 204, 214-баптарыжөнет.б.);

8)  іске ңатысушы  адамдардың және өкілдердің арыз-дары, өтінімдері және түсініктемелері (ҚР АІЖК-тің 186-бабы); көрсетіледі.

Хаттама сот  отырысы аяңталғаннан кейін 3 (үш) күннен кешіктірілмей, ал жеке іс жүргізу әрекеті туралы хаттама ол жасалеаннан кейінгі келесі кцннен кешіктірілмеи дайындалып, оған қол қойылуға тиіс. Күрделі істер бойынша сот отырысының хаттамасын дайындау және оған қол қою бүдан да үзақ мерзімде, біраң сот отырысы аяқталғаннан кейін 10 (он) күннен кешіктірілмей жүзеге асырылуы мүмкін (ҚР АІЖК-і 257-бабының 5-бөлігі).

Хаттамаға төрағалық  етуші және хатшы қол қояды. Барлық өзгерістер, түзетулер, толықтырулар хаттамада  айтылуға және төрағалың етуші мен  хатшы қол қоюымен куәландырылуға тиіс (ҚР АІЖК-і 257-бабының 6-бөлігі).

Тараптар, үшінші түлғалар және басқа да іске қатысушы адамдар хаттамамен танысуға және оған қол қойылған кезден бастап 5 (бес) күн ішінде хаттамада жіберілген қателіктер мен кемістіктерді көрсете отырып, оған жазбаша тцрде ескертпелер беруге құқылы. Хаттамаға жасалған ескертпелер олардың берілген күнінен бастап 5 (бес) күн ішінде қаралуға тиіс. Егер бүл мерзім дәлелді себептермен өткізіліп алынса, сот заңмен белгіленген тәртіпке сәйкес қалпына келтіре алады (ҚР АІЖК-і 128-бабының 2-бөлігі). Іс бойынша төрағалық етуші әлдебір объективті себеп-термен хаттамаға жасалған ескертпелерді ңарай алмаған жағдайда, олар істің материалдарына қоса тіркеледі (ҚР АІЖК-і 259-бабының 4-бөлігі).

 

 

4. Заң күшіне енбеген сот шешімдері мен ұйғарымдарына апелляциялық шағым беру және наразылық келтіру арқылы қайта қарау

 

Бұл сатыда соттың шығарған шешімімен не ұйғарымымен тараптар, үшінші тұлғалар келіспесе, олар осы істі қараған соттан келесі жоғары тұрған сотқа шешім шығарған күннен бастап 15 күн мерзім ішінде апелляциялық шағым бере  алады,  ал прокурор өзінің наразылығын келтіре алады. Сондай-ақ, олардың келесі сотқа осы іске байланысты қосымша дәлелдемелерін ұсынуға құқықтары бар. Осы саты бойынша істі қараған сот (алқа, 3 судьядан кем болмау керек) соттық қаулы шығарады.

Апелляциялық  қараудың нысанасы – апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты мән-жайы анықталуының, материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық іс жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексереді.

Істі қарау  мерзімдері – іс апелляциялық сатыда ол бірінші сатыдағы соттан келіп  түскен күннен бастап бір айлық мерзімнен  кешіктірілмей қаралуға тиіс.

Істі талқылаудың  басталуы – төрағалық етуші апелляциялық сатыдағы соттың сот отырысын ашып,қандай іс, кімнің шағымы немесе наразылығы бойынша және қай соттың шешімі қаралып отырғанын, сондай-ақ апелляциялық сатыдағы соттың құрамын және егер істің қаралуына қатысып отырса, прокурорды, сарапшыларды, мамандарды, аудармашыларды хабарлайды.

Соттың іске қатысушы тұлғалар арыздарын шешуі  – іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға байланысты барлық мәселелер бойынша арыздар мен  өтініштерін сот іске қатысушы басқа  тұлғалардың пікірін тыңдағаннан кейін шешеді.

Сот жарыссөзі  – іс мәні бойынша қаралып біткен соң төрағалық етуші тараптар мен өкілдерден олардың жасайтын өтінімдері мен толықтырулары туралы сұрайды.

Апелляциялық  қаулы шығару – апелляциялық қаулы  кеңесу бөлмесінде шығарылып, оған судьялардың барлық құрамы қол қояды және судьялар кеңесу бөлмесінен қайтып келген соң отырыс залында жарияланады.

Істі бірінші  сатыдағы сотқа қайтару – апелляциялық сатыдағы сот істі қарағаннан кейін  оны бірінші сатыдағы сотқа қайтарады.

 

 

 

 

 

 

 

 

5.Сот актілерін орындау

 

Бұл сатыда соттың заң күшіне енген актісі (шешімі, ұйғарымы, қаулысы) борышкердің өз еркімен  немесе сот орындаушының мәжбүрлеу  шарасын қолдануымен орындалады (жалпы мерзімі 2 ай).

Атқарушылық іс жүргізу – бұл соттың нормативтік  актілерін және басқа органдардың юрисдикциялық актілерін мәжбүрлеп орындату мақсаты болып табылатын азаматтық іс жүргізудің бір сатысы.