Бюджетке салықтардың түсудегі рөлі

Баршамызға  белгiлi елiмiздiң салық жүйесi бiршама  өзгерiстерге ұшырап, дамып және нығайып  келедi. Бұл орайда 2005 жылдың 1-шi қаңтарынан iске қосылған Салық Кодексiне байланысты салық салу iсiнде көптеген өзгерiстер мен жаңалықтар енгiзiлдi. /2/

2004 жылдың 12 маусымында Жаңа салық Кодексi қабылданып, 2005 жылдың 1-шi қаңтарынан бастап ол iске қосыла бастады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттiк баж, 4 кедендiк алым белгiлендi.

Жаңа Салық  Кодексi Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:

• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы. /2/

Осы Салық Кодексiндегi 13 түрлi алымдарға:

• заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасаған мәмiлелердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• радиоэлекторндық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• автакөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы;
• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
• телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожилiк спектiрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым. /2/

Салық Кодексiндегi төлемақыларға:

• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.

Мемлекеттiк  бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер – салықтар. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 3-шi кестеден көре аламыз.

Кесте 3

Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң  жалпы кiрiсiндегi салықтық түсiмдердiң  үлес салмағы

 

	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Мемлекеттiк бюджет кiрiсi (млрд. теңге) Оның iшiнде салықтық түсiмдер	242,7   178,1	279,4   204,1	304,1   215,6	393,0   330,3	587,0   524,1	746,9   670,0	7961,4   7300,6
Салық түсiмердiң мемлекеттiң бюджетiндегi үлесi %	73,4	73,0	70,9	89,0	89,3	92,5	91,7

* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.

 

Кестеден  көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра  келе, қазiргi кезде елiмiздiң бюджетiнiң  кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған сайын салықтық түсiмдердiң  де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың экономикалық табиғаты өндiрiске  байланысты. Өндiрiс бар жерде  табыс та бар, одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң  дамуына барынша өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға  жағай жасауы қажет. /18/

    Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн қамтамасыз ету  үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және  жұмсалудың негiзгi қаржы  жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi   бюджеттердi бiрiктiредi.

    Бюджеттiң  табысы  – салық және салыққа жатпайтын   түсiмдер мен алымдар көлемi, сондай-ақ  қайтарылмайтын негiзде  бюджетке  түсетiн капиталмен жасалған операциялардан  түсетiн табыстардан тұрады.

Мемекеттiк бюджеттiң 2008-2010 жылдар аралығындағы мемлекеттiк бюджеттiң орындалу көрсеткiштерi (кесте 4) көрсетiген. 

   

Кесте 4

Мемлекеттiк бюджеттiң орындалуы, млн.теңге

 

Көрсеткiштер	2008 ж	үлес салмағы %	2009 ж	үлес салмағы %	2010 ж	үлес салмағы %
Түсiмдер Табыстар Салықтық түсiмдер:оның iшiнде: заңды тұлғалардан алынатын табыс  салығы жеке тұлғалардан алынатын табыс  салығы әлеуметтiк салық қосылған құн салығы акциздер мүлiк салығы жер салығы басқа салықтар Салықтық емес түсiмдер Капитал операцияларынан түскен табыс Алынған ресми трансферттер Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеу	598746 587026 524026     163529   51016 99082 115159 19285 14763 5506 55636 38602   24379 3196   8511	100,0 98,1 87,5     27,3   8,5 16,5 19,2 3,2 2,5 0,9 9,2 6,4   4,1 0,5   1,4	746612 733660 635792     169048   68574 124284 159913 21830 20944 5454 65745 72505   25363 233   12719	100,0 98,3 85,2     22,6   9,2 16,6 21,5 2,9 2,8 0,7 8,8 9,7   3,4 0,0   1,7	844324 830271 773780     212438   107014 152770 200764 30362 27228 9002 35300 50386   6105 0,0   14063	100,0 98,3 91,6     25,2   12,7 18,1 23,7 3,6 3,1 1,1 4,1 6,0   0,7 0,0   1,7

* Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.

 

2008 жылы мемлекеттiк бюджеттiң орындалуындағы түсiмi 598746  млн. тенгенi құраса, 2009 жылы 746612 млн. теңгенi құраған, ал   2010 жылы 844324 млн. теңгенi құраған. Бұл көрсеткiштерден бюджет түсiмiнiiң жыдан жылға артқанын көруiмiзге болады.

    Бюджеттiң табыс бөлiгiнiндегi салықтық түсiмдердiң  орындалуына  келетiн болсақ, салықтық түсiмдер  2008 жылы  –524026 млн. теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 87,5  пайызын; 2009 жылы – 635792 млн. теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 85,2 пайызын; ал  2010 жылы 773780 млн.теңгенi, яғни бюджет түсiмiнiң 91,6 пайызын құраған.

    Соңғы жылдардың көрсеткiштерiн  салыстыру арқылы  көрсеткiштердiң  ауытқу денгейiн анықтауға болады.  Келесi  2 кестеде салық түсiмдерiнiң  ауытқуының және  өсу қарқынын  көруiмiзге болады. 

 

 

Салықтардың артуына себепшi болған салықты, яғни салық түсiмдерiндегi әрбiр  салықтың  үлес салмағын келесiден (кесте 3) көруiмiзге болады. Салықтық түсiмдер бюджеттiң табыс бөiгiнiң 2008 жылы 89,2 пайызын, 2009 жылы –86, пайызын, 2010 жылы 93,2 пайызын құрап отыр. Осы жылдарды бұл салықтардың ең көп үлесiн заңды тұлғалардың табыс салығына тиесiлi болып отырғандығын көруiмiзге болады. Ал 2008 жылы жалпы салықтардың iшiндегi ең аз орындалғаны жер салығы болып отыр.

    Қазақстан  Республикасының мемлекеттік бюджет  кірістерінің құрамы мен құрылымы  мына мәліметтермен сипатталады.

 

          Кесте  5 - Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

                                                                                                                    (млн.теңге)

 

	2008 ж	2009 ж	2010 ж
І.Кірістер	1004566	1286734	2098511
Салықтық түсімдер	947251	1186137	1998314
Салыққа жатпайтын түсімдер	44813	81500	66016
Капиталмен жүргізілетін    операциялардан алынатын кірістер	12502	19096	34182
ІІ.Алынған ресми трансферттер (гранттар)	-	-	-
ІІІ.Бұрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша негізгі борышты  өтеу	17690	18390	11351

   * Көзі: Статистический ежегодник, 2010 год. – 462 стр.

 

    Кестеден көрініп тұрғандай,  кірістердің негізін салықтық  түсімдер құрап отыр ( қосылған  құнға салынатын салық, корпорациялық  табыс салығы, әлеуметтік салық,  жеке табыс салығы және т.б.). Бұл кестеден біз салықтық  түсімдердің жылдан жылға көбейіп  жатқанын көріп отырмыз. Мемлекеттік  бюджет кірістерінің басқа көзі  – салыққа жатпайтын түсімдер.

    Бюджеттің шығыстары  – бұл бекітілген бюджет шегінде  қайтарылмайтын негізінде бөлінетін  қаражаттар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Оңтүстiк Қазақстан  облысо бюджетiнiң салық түсiмдерiн талдау

 

     Қазақстан  Республикасы Президентiнiң ²Қазақстан Республикасында  2008 –2009 жылдары шағын кәсiпкерлiктi  дамыту мен қолдаудың мемлекеттiк бағдарламасы туралы²  Жарлығында алға қойылған мiндеттер халықты жұмыспен қамтамасыз ету, қоғамдық  ұйымдардың шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен қорғау мәселесiндегi ролiн арттыру, шағын кәсiпкерлiктiң өндiрiстiк секторын дамытуға  басымдық беру болып табылады.

    Шағын кәсiпкерлiктi дамыту барысында  жасалған талдаулар  көрсеткенiндей, бұл бағыттағы  жұмыстар  серпiмдi даму сипатына ие болып,  өзiнiң игi жемiсiн  беруде  және халықты жұмыспен  қамту арқылы әлеуметтiк  шиеленiстi бәсеңдетуге, халықты жұмыспен  қамтуға негiз болып отыр.  Жаңа кәсiпорындар мен  жұмыс орындарын арттыру  арқылы шағын кәсiпкерлiк   халықтың  едәуiр бөлiгiн  жұмысқа тартты және  қызмет көрсету түрлерiнiң  өсуiне  ықпал жасады.

    Оңтүстiк  Қазақстан облысында шағын кәсiпкерлiктi қолдау және  дамыту  бағдарламасының  негiзгi шараларын жүзеге асырудың   нәтижесiнде  1999 жыл мен 2009 жыл  аралығында  657 шаруашылық   субъектiлерiне   жалпы сомасы 856781,0 мың тенге несие  бөлiндi.

    Облыс  бюджетi  әлеуметтiк -экономикалық  саясаттың басым бағыттарына  негiзделген. Әлеуметтiк  сала  объектiлерiне  әр кез ерекше  назар аударылады.  Бiздiң  облыс  халқы көп аймақ болып саналады,  олардың басым бөлiгi  -ауыл  тұрғындары [16]. 

    Облыс   бюджетiнiң  көлемi соңғы   үш жылда   үш есеге дерлiк   ұлғайды. Мұның өзi бюджеттiк мекемелер  қызметкерлерiнiң еңбекақысын уақытылы  төлеуге, тамаққа, дәрiдәрмекке  жұмсалатын шығындарды арттыруға,  сонымен бiрге  мемлекеттiк   органдардың, бiлiм, денсаулық  сақтау, мәдениет пен спорт саласының   материалдық  - техникалық базаларын   нығайтуға мүмкiндiк бередi.

    Облыс   бюджетiнiң  көлемi соңғы 148,6 пайызға артып отыр. Мұның өзi бюджеттiк мекемелер қызметкерлерiнiң  еңбекақысын уақытылы төлеуге,  тамаққа, дәрiдәрмекке жұмсалатын  шығындарды арттыруға, сонымен  бiрге  мемлекеттiк  органдардың,  бiлiм, денсаулық сақтау, мәдениет  пен спорт саласының  материалдық  - техникалық базаларын  нығайтуға  мүмкiндiк бередi.