Мал шаруашылығы

Қазақстанның  халық шаруашылығының ең негізгі  маңызды саласы – ауыл шаруашылығы  болып табылады. Оның маңыздылығы  – ең алдымен халықты азық-түлік  өнімдерімен қамтамасыз ету, ал өңдеуші  өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен.

Ауыл  шаруашылығының еліміздің экономикалық, әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршымызға белгілі. Ауыл шаруашылығы  дамуының деңгейі көбінесе елдің  экономикалық қауіпсіздігін анықтайды.

 Қазақстанның  ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері  көп болғандықтан, әлем нарығында  бәсекелестікке қабілетті агрөнеркәсіп  секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері  бар. Оған қоса, ел халқының  жартысына жуығының әлеуметтік  жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз  байланыста.

Ауыл  республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы  еліміздіқ қоғамдық – саяси тұрақтылығының да шешуші факторы болып есептеледі.

Республика  халқының 44 пайызы бүгінде ауылдық  жерлерде тұрады. 2003-2005 жылдары Елбасының  шешімімен Ауыл жылдары деп жарияланған  еді. Осыған сәйкес, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың  үш жылдық бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Ауыл шаруашылығы ұлттық экономикамыздың негізін құрайды. Ауылдың әлеуметтік жағдайын, тұрғындардың тұрмысын түзеу үшін қатарынан үш жылды ауылға арнау елімізге үлкен өзгерістер әкелді. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана, ауыл шаруашылығын дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады.

Демек, бүгінгі  таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік әрі әкономикалық байланыстарды  қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады.

Ауыл  дегеніміз – сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің  қайнары. Осынау саяси-моральдык және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды  талап етеді. Тәуелсіз Қазақстан  тұсындағы жаңа концептуальдық-ғылыми көзқараспен талдап, алғаш рет  тарих ғылымына бұл мәселеге жаңа ғылыми тұжырым жасау міндетін туғызды. Бірақ осыған қарамастан, бұл мәселе бойынша қазақстандық зерттеушілер арасында тарихшы ғалымдар да біраз жұмыстар тыңдырды.

Кеңес өкіметі  кезеңіндегі жүргізілген ауылдағы реформалар күткен нәтижесін бермеді, аграрлық сектордағы әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлап, өндіріс көлемі қысқарып, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі төмендеп, әлеуметтік жағдай жылдан-жылға шиеленісті. Осы тұрғыдан қарағанда, Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған қиянаты, дүниенені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және комунистік идеология рухында зерттелген аграрлық мәселелерді қәзіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.

Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде тарихымыздағы  осы олқылықтың орнын толтыруға  жағдай жасалуда. Өтпелі кезеңнің зардабы  ауыл шаруашылығына және бүкіл аграрлық секторға қолайсыз болды. Аграрлық дағдарыстың  табиғаты, негізгі себептері және одан шығу жолдары ғылыми және көпшілік әдебиетте аз жазылған жоқ. Осы өзекті көкейтесті мәселе, республика Президентінің  еңбектерінде, түрлі Заң және атқарушы органдардың күнделікті іс-тәжірибелерінен  күн тәртібінен түспегені белгілі. Бірақ та ел экономикасын 
ың маңызды және өмірлік қажет саласының әлеуметтік проблемаларын, әкімшілік басқару жүйесінен нарықтық жүйеге көшуге байланысты, аграрлық саланың тұрақты және тиімді даму бағыттарын анықтау қажеттігі туындап отыр.

Бүгінгі таңдағы ауыл шаруашылығындағы алға басулар нарықтық қатынастарға көшу ауыл шаруашылығын реформалауды да талап  етеді. Аграрлық салада тың өзгерістер жасау үшін, өткен тарихи кезеңнің келеңді, келеңсіз тәжірибелерінен  үйрене отырып алға басқанымыз жөн  – деп түсінеміз. Сондықтан да, социализм тұсындағы аграрлық қаты 
настардың қалыптасуы мен дамуы кезеңі, нарыққа өтпелі кезеңдегі аграрлық қатынастардың, олардың ішкі құрылымының ерекшеліктерін, аграрлық қатынастардың негізі болып табылатын жер қатынастарының қалыптасу заңдылықтарын, аграрлық өндірістегі дағдарыс себептерін қарастыра отырып, азық-түлік қауіпсіздігі, ғылыми-техникалық прогресс және оның ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктерін, кооперация мен жекешелендіру процесінің нәтижелерін, орталықсыздандыру саясатының ауылдық аймақтарға жасаған ықпалы және ауылдың әлеуметтік жағдайын көте 
ру мәселелері зерттеу тақырыптың өзектілігін анықтайды. [12]

Ауыл  шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі 2001-2005 жылдары орташа 10,7%-ға, оның ішінде өсімдік шаурашылығында  - 13%-ға, мал  шаруашылығында – 7%-ға артты. Ауыл шаруашылығы  өндірісінің оңды динамикасы ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігімен, мал басы мен мал өнімділігінің артуына және «Ауыл» мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыруға негізделген. 2003-2005 жылдары осы бағдарлама шеңберінде республикалық бюджеттен 6,5 млрд. теңге, жергілікті бюджеттен  - 367,2 млн. теңге бөлінді және игерілді. Осы қаржылар есебінен фитосанитарлық және эпизоотикалық қолайлылық, тұқымдардың сапасын тексеру қамтамасыз етіліп, таңдаулы тұқымдардың, асыл тұқымды өнімдердің, минералды тыңайтқыштардың, гербицидтердің, суармалы су жеткізудің құны арзандатылды.

2006 жылдан  бастап Агроөнеркәсіптік кешенді  тұрақты дамыту концепциясын  іске асыру басталды, оның шеңберінде  ауыл шаруашылығы өндірісіне  мемлекеттік қолдау көрсету жалғасуда.  Жыл басынан бері облыстың  ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне  республикалық бюджеттен 2,7 млрд. теңге, облыстық бюджеттен 7 млн.  теңгедей қаржы бөлінді.           

 

 

 

2. Мал шаруашылығының түрлері және оның агроөнеркәсіп кешенінде алатын орны

  

 

Мал шаруашылығы – ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру үшін мал өсірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылығы халықты азық –түлікпе   (сүт,  май,  ет,  т. б.)   жеңіл  және  тамақ  өнеркәсіптерін  шикізатпен

(жүн, тері, ет өнімдері  қалдықтары т.б.)  ауыл шаруашылық  өндірісін күш – көлік  (ат, өгіз, түйе, т.б.)  және   тыңайтқышпен  қамтамасыз  етеді.

Мал шаруашылық   өнімдері   мен   оның   қалдықтарынан  мал азықтары (майы алынған  сүт,  ет –сүйек,  және  сүйек  ұндары,  т. б.),  дәрі –дәрмектер мен биологиялық  белсенді (активті) заттар (емдік сарысулар, гормонды қосылыстар, т.б.) алынды. Мал  шаруашылығы салаларына сиыр, қой, ешкі, жылқы және түйе шаруашылықтары жатады.

Мал шаруашылығының тарихы осыдан 10 мың жылдай бұрын жабайы жануарларды қолға үйрету кезеңінен  бастау алады. Алғашқыда мал шаруа-шылығы табиғи сипатта дамығандықтан малдардың  өнімділік бағыттары мен  тұқымдары  санын ұлғайтуға жеткілікті жағдайлар  болмады. Мал тұқымдарын шығарудың  қарқын алуы мал шаруашылық өнімдерін  өндіру тауарлары  сипат  алған  капиталистік  қатынастардың өркендеуімен тығыз баыланысты жүрді. Мыңдаған жылдық тарихы бар мал шаруашылығының Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік  және  мәдени  дамуындағы орны ерекше болды. 20-ғасырдың басына дейін адамдардың әл–ауқаты мен тұрмыс  тіршілік деңгейі түгелге жуық мал шаруашылығының өркендеу деңгейімен  анықталды. Қазақстан  жерінде мал шаруашылығы ежелден  жайылым   ауыстырып отыруды  талап ететін көшпелі жүйе бойынша  дамығандықтан    негізінен  қой, ешкі, жылқы және түйе өсірілді. Салыстырмалы  түрде  күтімді  және  құнарлы  азықтарды  көп  қажет ететін сиырдың кең таралуы, сондай – ақ, қазақ төрт түлік  мал санатына қоспайтын шошқа  өсірудің  қолға  алынуы  19 – 20 ғасырларда  Ресейден  орыс шаруаларының  қоныс  аударып   келе  бастауымен тығыз байланысты. Сол кездерде Орталық  Қазақстан аймағындағы мал шаруашылығы  ерекшеліктерін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеулер нәтижесі мал  түрлері үлес салмағының төмендегідей болғандығын көрсетті.

      Қазақстанда  19 – ғасырдың соңына дейін  негізінен қой, ешкі, түйе және  жылқы түліктері өсірілуінің  бірнеше басты себептері бар.  Жер аумағының  70%-ға жуығын (182 млн га) осы малдарды өсіру  арқылы тиімді пайдалануға болатын  жайылым алқаптары алып жатты,  айтылған малдар жергілікті табиғат  жағдайларына барынша бейімделді, жыл бойына дерлік жайылым  азығын пайдаланып өсіп-өнді, сонымен  бірге, жергілікті халық олардың  өзіндік құны төмен және зор  сұранысқа ие өнім түрлерін  өндіру мен оларды өңдеудің  тиімді технологияларын (ет, май,  сүттен, тағам, жүн теріден киім  – кешек, көшпелі баспана –  киіз үй жасау) жақсы меңгерді. Әр түрлі аймақтардағы мал  шаруашылығының дамуы мен тұқым  түрлерінің үлес салмағына қатысты  аудандардың жер, су, ауа райы  ерекшеліктері үлкен әсерін тигізеді. Сиыр өсіру ежелден–ақ топырағы  құнарлы, шалғынды аймақтарда нәтижелі жүргізілсе, шөл және шөлейт жерлерде малдың негізгі бөлігін (80% -дан аса) уақ малдар (қой, ешкі) құрады.

Мал шаруашылығы – қазақ  халқының ата – бабаларынан   қалған дәстүрлі кәсібі. Қазақстандағы  мал шаруашылығының жетекші салалары – қой, ешкі, мүйізді ірі қара, жылқы, түйе шаруашылықтары. Шошқа, марал, құс, ара және жібек құртын өсіру  – мал шаруашылығының қосымша  салалары. Орасан мол табиғи жайылым  мен шабындық жердің Қазақстанның мал  шаруашлығын  өркендетудегі маңызы зор.

      Қазақстанның  табиғи жайылымыды дала, шөлейт, шөл зоналарында және биік  таулы  аудандарында қой шаруашылығы  дамыған.

      Еліміздің  табиғи жағдайы қой шаруашылығымен  айналысуға өте қолайлы.

      Республикамыздағы  қой шаруашлығы көп таралған  өңірлер Оңтүстік, Батыс, және  Шығыс Қазақстан аудандары.     Қой шаруашылығы бірнеше бағытта  дамыған. Қазақстанда биязы және  жартылай биязы жүнді, жүнінің  технологиялық сапасы жоғары  арқар – меринос, ет – май  бағытындағы еділбай тұқымды,  елтірі беретін қаракөл тұқымды  қойлар өсіріледі.

      Биязы және  жартылай биязы жүнді қой шаруашылығы  еліміздің оңтүстігіндегі астықты  аймақтары мен биік тау шалғындарында  өркендеген.

     Арқар –  меринос тұқымды қой шаруашылығы  биік таулы альпілік және субальпілік  шалғындарда өсіріледі. 

      Ет –  май бағытындағы еділбай тұқымды  қой шаруашылығы шөлейт және  шөл зоналарындағы аудандарда  кеңінен таралған.

     Елтірі беретін  қаракөл тұқымды қой шаруашылығы  шөл арқылы өтетін өзен бойларында, Маңғыстау түбегінде және Оңтүстік  Қазақстан облысында мамандандырылған.

     Еліміздің  солтүстігіндегі орманды дала  және дала зоналарында, сонымен  бірге биік таулы аймақтарда  етті – сүтті мүйізді ірі  қара малы өсіріледі. Себебі  бұл жерлер малды шырынды азықпен  қамтамасыз етуге қолайлы.

      Етті –  сүтті ірі қара өсіру – республиканың  егіншілікке маманданған бөлігі  – Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан және Шығыс Қазақстанның  тау бөктерлеріндегі аудандарға  тән. Ондағы жазық өзендердің  аңғарларындағы мен көлдердің  қазан шұңқырларындағы шүйгін  шабындық жер және тау бөктерлері  етті – сүтті мүйізді ірі  қара мал шаруашылығымен айналысуға  өте қолайлы. Мүйізді ірі мал   басының өнімділік дәрежесі әр  түрлі. Шырынды азықпен қамтамасыз  етуге қолайлы солтүстік аудандарда  сүтті – етті, ал қала халқы  тығыз орналасқан аудандарда  сүт бағытындағы ірі қара өсіруге  маманданған.

      Мүйізді  ірі қара малын жайылымда немесе  қолда ұстап бағады. Қазақстандағы  асыл тұқымды мүйізді ірі қарадан   ерекше көзге түсетіндері сүтті  – етті ірі қырдың қызыл  сиыры, алатау сиыры, талас  сиыры және қазақтың етті –  сүтті ақбас сиыры.

      Республикамыздың  барлық аудандарында жылқы шаруашылығымен  айналысады. Жалпы көшпелі тұрмыс  кешкен  халықтардың көне заманнан  бергі ең көп өсірген малы  және төрт түліктің ішіндегі  қастерлеп пір тұтаты – ны  – жылқы. Тарихи деректер бойынша  жылқының ең алғашқы қолға  үйретілген негізгі отаны Шығыс  Еуропаның далалық аймағы, Орталық  Азия және Қазақстан деп саналады, Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстанда  1,3 млн  жылқы  болса, қазір  оның  саны  950 мыңдай.

 Мал шаруашылығындағы  мал тұқымын асылдандыру ісін  қаржылай қолдаудың көлемі аз  болуы малдың жасы мен жынысы  бойынша топтарын есепке ала  отырып, асылдандыру ісін қаражаттандырудың  анық тетіктерінің болмауы малдардың  гендік қорын сақтау және молайту  саласындағы қиын жағдайды түзете  алмайды.

Бүгінгі таңда әр елдің ұлттық өндірістері  негізінде дүниежүзілік біртұтас тауарлы  ауыл шаруашылығы қалыптасып келеді. Өндірілген жалпы өнім мөлшері жөнінен  Қытай, АҚШ, Жапония, Аустралия сияқты елдер жетекші орын алады. Жан  басына шаққанда ауылшаруашылық өнімдерімен  қамтамасыз етілу дәрежесі жөнінен  Батыс Еуропаның дамыған елдері мен Канада, АҚШ, Жапония және Аустралия  ерекше көзге түседі. Дамушы елдерде  бұл керсеткіш өте төмен, тіпті  жалпы өнімді аса көп өндіретін  Қытай мен Үндістанда ол Канада және АҚШ-пен салыстырғанда 5—6 есе төмен.

Сол себепті ауыл шаруашылығының алдында  әлі де оңтайлы шешімін таппаған мәселелер баршылық. Ең бастысы —  халықты сапалы, құнарлы әрі арзан  азық-түлікпен қамтамасыз ету; айналадағы ортаны ластанудан қорғау және табиғат  байлықтарын пайдалануды, жетілдіру.

 

 

 

2.1 Мал шаруашылығы саласының даму жолдары мен қазіргі кездегі проблемалары

 

1-сурет. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің динамикасы

 

Мал шаруашылығында 2001 жылмен салыстырғанда сүт -66,9 мың  тоннаға, ет – 20,3 мың тоннаға, жүн  – 2,0 мың тоннаға, жұмыртқа – 2,5 млн. данаға артық өндірілді.

Көрсеткіштердің тұрақты өсіміне асыл тұқымды  мал шаруашылықтары мен малдарды қолдан ұрықтандыру орталықтары  санын арттыру есебінен малдардың  гендік қорларын жақсарту сертігін тигізуде. Облыста 204 қолдан ұрықтандыру пункттері  мен 59 асыл тұқымды мал шаруашылықтары жұмыс істейді.