Шағын бизнес

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ.

2.1 ҚР – дағы  шағын  және   бизнестің  жағдайы

    Бұл сұрақта Қазақстандағы кіші кәсіпкерліктің қазіргі кезең мен соңғы жылдардағы жағдайы қарастырылады.

    Дамыған  индустриалды  мемлекеттерде  шағын  бизнестің  өзі  ғана  жалпы  ішкі  өнімнің 50% - дан астамын  алады. Біздің  елімізде болса, шағын   бизнесті  және  оған  орта  бизнесті  қосқанның  өзінде  олардың ЖІӨ - гі сыбағалы  үлесі 30% - дан аспайды.  Бірақ  шағын  бизнес  субъектілерінің  елеулігі  бөлшек  сауда     саласында  байқалады. Осы  саладағы  олардың  үлесі 90%- ға жетеді. Мұндай жағдайдың  қалыптасуын ең  алдымен  осы  сектордың  бәсекелестік  еместік  қабілетімен   байланысты.[6,54б]

    Шағын   кәсіпкерлік  секторындағы  қалыптасып  отырған  жағдайдың  қандай  екенін  көру  үшін енді статистикалық  мәліметтерді  келтірейік.

    Қазақстандық  экономиканың  соңғы  бес жылдағы  қарқынды  өсуі өзінің  бастауын  әлемдік  рыноктардағы  шикізат  ресурстарына  бағалардың шарықтауынан  және  үкіметтің  сауатты  нарық  реформаларды жүргізуінен  алады.  Олардың  нәтижесінде  Қазақстандық  экономикаға     ақша  массасының (мұнай  долларының  түсімінен) қысымы  артып  барады. Сол  себепті  қазіргі  кезде  біздің  елімізде инвестициялау  объектілерінің  тапшылығы  байқалуда. Сондықтан  көптеген  тұлғалар  өз  істерін  ашуға  тырысуда.

    Статистика  бойынша  ҚР – сы агенттігінің  мағлұматтары  бойынша  2010 жылғы  1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде  шағын  бизнестің  130779  субъектілері  тіркелген. Олардың 71,5%  әрекет етеді. Бұл  өткен  периодтағы  осы  көрсеткіштегі  11,8%көп. 2010 жылдың 1 қаңтарында  белсенді  кіші  кәсіпорындарының  42,2%  саудаға, автомобильдерді  жөндеуге   және  үй  шаруашылығы  қолдамындағы  өнімдерді  өндіруге  мамандырылған. Ал өнеркәсіптік  бағыттағы  әрекет ететін  белсенді  шағын  кәсіпорындардың  үлесі  12,5% , ал осы  кәсіпорындардың 90,2% өңдеу  бойынша  өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асырады .

    Жоғарыда  келтіріліп кеткен статистикалық  мәлеметтерден  көріп  отырғанымыздай  шағын  бизнес субъектілері  көбінесе  сауда  мен сервис  саласында  әрекет  етеді. Ол көбінесе  шағын  кәсіпорында  ашушылардың  бастапқы  қапиталдарының  аздығымен байланысты. Сондай – ақ, өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асыратын  кіші  бизнес  субъектілерінің  аз  үлесі  мемлекеттік  реттеудің  жетілмегендігімен  және құрал – жабдықтармен  технологияларды  импорттауға  кедендік  төлемдердің        ауыртпалығымен   түсіндіріледі.

   2.2 Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдаудың  құқықтық аспектілері

      Көп жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық  деп танылатын кәсіпкерлер қызметіндегі тәртіп бұзушылықтардың басым көпшілігін бақылау қадағалау жөнінен көптеген негізгі функциялар берілген мемлекеттік  органдардың тексеру жүргізулері  арқылы анықталып жатады. Осы орайда:

- тексеру,  бақылау және қадағалау мәселелерін  реттейтін құқықтық нормалар ,түрлі  нормативтік құқықтық нормалар, түрлі нормативтік құқықтық келісімдерде  қарастырылған және осы мәселе  бойынша бірегей заң актісін  қабылдау;

-заң  актілерінде (Кеден, салық, әкімшілік  кодекстері) кейбір мемлекеттік  органдардың мәртебесін айқындайтын  заңдар және тағы басқа шағын  және орта кәсіпкерлік субьектілерін тексеруге ерекше қатынастар көзделмеген, сондықтан мемлекеттік органдар қызметінің көлеміне қарамастан, кәсіпкерлерге бірдей көзқараспен қарау;

-тексеру, бақылау және қадағалау мәселелері бойынша рәсімдерді нақты бірыңғай суреттеу әдістерін белгілеуді ұйымдастыру. Түрлі мемлекеттік органдар тексерулердің түрлі жіктемесін қолданады;

-шағын  кәсіпкерлікті қолдаудағы мемлекеттік  органдардың тиімділігін бағалаудың  қолданыстағы тәжірибесі анықталған  тәртіп бұзушылықтар саны мен  салынатын айыппұлдарды нақты анықтау;

-кәсіпкерлік  субьектісі қызметінде төтенше  жағдай және тағы басқа туындаған  ретте осы обьектіде тексеру. 

     Қазақстан Республикасының « Әкімшілік  құқық бұзушылықтар туралы» кодексінің кейбір ережелері шағын кәсіпкерліктің дұрыс дамуына кедергі жасайды. Дәлірек айтқанда, әкімшілік айыппұлдардың  жоғары мөлшерде салық салу тұрғысындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін салынған айыппұлдарды санамағанда  шағын кәсіпкерлік субьектілерімен  қатар ірі кәсіпкерлік үшін де бірдей етіп белгіленген. Одан қалса  айыппұлдардың жоғары қойылымдары  шағын кәсіпкерлік субьектілеріне заңға сәйкес айыппұл төлеуді  немесе одан азырақ пара беріп құтылып  кетуді таңдауға итермелейді. Лицензиялауға, аккредитациялауға, стандарттауға  сертификаттауға жататын жұмыстар, тауарлар мен қызметтер түрлерінің кең тізбесінің болуы іскерлік белсенділіктің, кәсіпкерліктің бастамасының өсуіне кедергі  келтіреді.[7,16б] Осылайша негізгі әкімшілік тосқауылдар ауыртпалығы болып табылады.

-кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдауда қолданылмайтын заңға бағынышты келісімдердің саны едәуір;

-мемлекеттік  органдар уәкілеттік еткен және  мемлекеттік функциялар берілген  көптеген мемлекеттік кәсіпорындар  мен акционерлік қоғамдар жұмыс  істеуде; -керексіз статистикалық  және салық есебін жүргізу;

-кейбір  мемлекеттік органдардың бақылау,  қадағалау, рұқсат беру және  келісу функциялары мен өкіметтерін қысқартуға дайын еместігі;

-көптеген  елдерде шағын және орта кәсіпкерлік  субьектілеріне олардың қызметін  қолдау үшін « жалғыз терезе»  қағидаты бойынша тіркеу және  қайта тіркеу жағдайлары жасалған. Франциядағы сияқты Қазақстанда да тіркеу процесі жиырма төрт сағатты құрайды, қалған заңды тұлғалар он күннің ішінде « бір терезе» қағидаты бойынша тіркеледі, бұл жүйені бизнес қауымдастық та қолдауда. Кәсіпорындар Қазақстанда коммерциялық және коммерциялық емес бастаулардың қосылуы да жұмыс істейді. Мемлекет кәсіпорындары олардың дербестігінің сипатына қарай үш топқа бөлінеді:

-бюджеттік;

-қоғамдық;

-аралас  акционерлік қоғамдар.

     Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпорындарға мына кәсіпорындар жатады:

     -Мемлекеттік  шаруашылық жүргізуге құқы бар,  толық шаруашылық есепке негізделген  қорғаныс зауыттары, дәрі- дәрмек  дайындау т.б. 

     -Қазыналық,  жедел басқаруға құқы бар, толық  емес шаруашылық есепке негізделген.  Мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі  ұлттық экономиканың барлық және  мемлекеттің әлеуетінің дамуына  әсер етеді. Мемлекеттік бюджетті  айтарлықтай толықтыруға өтпелі  экономиканың тұрақсыздығын тұрақтандыруға  жол ашатын қызметтің сыртқы  экономикалық саласында таралады.

2.3 «Банк Центр Кредит» жүйесінің шағын және орта бизнесін қолдауы.

    Банктер кәсіпкерлерге көптеген қызмет көрсетеді. Осылардың бірі :         (мысалы, бизнес-есеп ашу, лизингтік несие беру және т.б.) олар барлық банктерде бірдей. Тек несиелендіру шарттары ған әр түрлі.

    Бизнес – есеп жай есеп шотынан бірнеше ерекшеліктермен айқындалады.

    Біріншіден, ірі банктерде бизнес – есеп шотына арнайы бөлімшелер бар. Олар бизнес – есеп шотын жүргізуді, ссуда, бизнесті дамытуға несие алуға көмектеседі.

    Екіншіден, осы бизнес – есеп шотымен тек белгілі тұлғалар  ғана жұмыс істей алады, осы тұлғаларды компанияның директорлар кеңесінде шешеді. Осы шешімді шот ашқан кезде банкке ұсыну қажет.

    Үшіншіден, бизнес – есеп шотының тұрақты иесі болсаңыз сізге ерекше мән бөледі.

    Несие және ссудалар.

    Несие бұл уақытшабос ақша қаражаттарының шоғырлануы. Несие Қазақстанның барлық банктерімен ұсынылады. Несиенің шарттары несие саясатына және банк қызметкерлерінің сіздің бизнестінің тәуекелділігіне  байланысты болады. Банк несие бергенде оны мақсатына қарай жұмсалғандығын бақылайды және сіздің қаржылық кірістеріңіздерін  тексереді.

    Несие шарты және мерзімін несиенің мақсаты анықтайды. Мысалы, құрал – жабдықтарды сатып алу үшін ұзақ мерзімді несие беріледі.

    Бизнес  – несиенің негізгі түрлері.

• Қысқа мерзімді несие тұрақты немесе тұрақсыз процентпен беріледі;
• Бағалы қағаздарды кепілге қалдыру арқылы несие алу;
• Шетел валютасында берілетін несие;
• Айналымдағы дебиторлық есеп (қайта есеп айрысу арқылы берілетін несие мүмкіншілігі);

    Банк  несие келісім шарт құрылғаннан  кейін бірақ береді. Келісім шарттардың орындалмауы айып пұл арқылы төленеді.

    Несие белгілі кепілге бағалы зат немесе жылжымайтын мүлікті алу арқылы беріледі. Осы кепілдің негізгі түрлері:

• Жылжымайтын мүлікті немесе бағалы қағаздарды кепілге беру, несиенің толық өтеу мерзімі бітпегенше
• Ипотека (жылжымайтын мүлікті белгілі мерзімге кепілге беру);

    Банктік жүйесіндегі функциясының негізінің  бірі болып экономикадағы инвестицияны қаржыландыру болып табылады. Банктің %-қ саясаты келесі принципке сай  болу керек, несиенің қарызшыға және банктерге де үнемді болуы тиіс.

    Дағдарыс  кезінде шағын кәсіпкерліктердің  қаржы нарығында несиелендіру операцияларынан  кіріс алу жағдайдың болмауы  банктерге өте ыңғайлы. Осыған байланысты «Банк Центр Кредит» несие  бюросын құру мәселесін қарастырып отыр, бұл айталықтай дағдарыс болған жағдайда қарызшының қаржылық жағдайын және қарызшының несие досьесі туралы ақпаратты бермейді.

    «Банк Центр Кредит» -тің негізгі несиелік саясаты болып қысқа мерзімді несиелер тиімді және пайдалы механизмін құру. Несиенің жоғары % жарғылық фондтың  төлемділігін тұрақтатады.

      «Алматы Мәдени Тұрмыс Құрылыс»  корпарациясы өзінің қоластындағы 18 шағын серіктестікке жол ашты. «Банк Центр Кредит» банкі  бұл корпарациясының серіктестіктеріне  ерекше көңіл бөлді. Инвестициялық  несиені 25 % бастап 19% дейін төмендетті. Бұл серіктестіктерде кепілдеме болып корпарацияның жылжымайтын мүлігі болды.

    Банктер көмегімен шағын  бизнестің дамуы  жедел түрде даму сатысына түсті. Несиелеу шарттары жеңілдетіліп, несиелер түрі әр алуан болды. Қазіргі кезде  несиелеу шарттары өте тиімді және ыңғайлы. Халық несиені банктерден бұрынғыға қарағанда жиі алатын болды.

    Лизинг  – бұл ұзақ мерзімге  машиналарды  жалға беру, сатып алу мүмкіншілігімен  берілетін несиенің түрі. Бұл қазіргі  кәсіпкерліктерді несиелендіру жүйесінде  өз орнын тапқан. Өйткені, бұл несиенің түрі ұзақ мерзімді құрал-жабдықтарды  жалға алу арқылы сатып алуға  мүмкіндік береді. Лизингтік компаниялар  арқылы кәсіпкердің құрал-жабдықтары жаңартылып тұрады және өзіндік капиталды  бұзбайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3 ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ДАМЫТУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ҚОЛДАНУ НЫСАНДАРЫ

3.1  Шетел тәжірибесінде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау                тәжірибелері

     Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуші бір факторы шағын бизнесті жан-жақты дамыту болып табылады. Олардағы кәсіпорындардың жалпы  санының ішінде шағын және орта фирмалардың  үлесі 80-нен 99 процентке дейінгі  мөлшерді қамтып, елдің жалпы ұлттық өнімінің 50 процентке жуығын ондіруді қамтамасыз етіп отыр. Шағын кәсіпорындардың  шаруашылықты жүргізуге икемділігі − ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бір қозғаушы күшіне айналған. Германияда шағын кәсіпкерліктің басты сипаттамасы – ең алдымен меншік құқы мен кәсіпорынды тікелей басқарудың бірлігі болып табылады. Екінші сипаттама – кәсіпорын қызметінің айшықтылығы, оның көлемінің шектеулігі, қожайын мен жұмыскер арасындағы өзіндік ерекше қатынас сипатын білдіріп, өндірістің түпкі нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей мүдделігін, ынталылығын тудырады. Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы рөлінің ерекше маңыздылығы: ол шаруашылықтың нәтижелігіне тек қана мүлік иесі болғандықтан ғана емес, сонымен бірге оның өзінің де өндіріспен тікелей айналысып, оны ұйымдастыруға барлық жағынан қатысуынан көрінеді. Төртінші – істі жанұялық негізінде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін нәтижелі ұйымдастыруға, жүргізуге атадан балаға мұра ретінде машықтану. Бесіншіден – шағын кәсіпкерліктің тағы бір сипатты белгісі ретінде кәсіпорында қаржыландыру мәслесесін айтуға болады. Егер алыптар қажетті ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор биржалары) арқылы алатын болса, ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің аздаған несиелеріне арқа сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру мәселесі басты проблема болып табылады. Елдегі шағын және орты бизнестің экономикалық маңызы – біріншіден - барлық еңбекке жарамды адамның 2/3 бөлігін қамтып отырған; екіншіден, елдің жалпы ішкі өнімінің жартысына жуығын берген; үшіншіден, барлық инвестициялар мен тіркелген патенттердің жартысынан артығын өндіріске енгізуге септігін тигізген; төртіншіден, Германиядағы барлық өндірістік оқу орындарының 75 пайызын қамтитын кадрларды даярлау көзі ретіндегі рөлімен анықталады. Шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру мәселелері олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде Германияда бірқатар жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау жүйесінің қажеттілігін көрсетіп отыр. Олардың ішінде: