Ұйымдағы қаржылық тәуекелділіктер және оның басқару есебі

Шаруашылық ұйымның  өздерінің пайдаланудағы, яғни меншігіндегі негізгі құралдарын істен немесе есептен басқа ұйымға, заңды тұлғаларға, адамдарға тегін бергенде, сатқанда, ұрлағанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп жоғалғанда шығарылады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген кезде де шаруашылық ұйым өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептен шығара алады.

          Негізгі құралдарды есептен шығару  № 6 есеп стандартына қаралған  тәртіп бойынша жүргізіледі.

Негізгі құралдар ұзақ уақыт  бойы өндіріс процесіне қатысу негізінде  тозады. Тозу – бұл табиғи және сапалық  қасиеттерін жоғалту процесі. Табиғи тозу негізгі құралдарды пайдалану және сыртқы факторлардың ықпалының нәтижесі болып табылады. Сапалы тозу негізгі құралдардың ғылым мен техниканың даму талаптарына сәйкес келмеуі.

Негізгі құралдардың  амортизациясы – бұл біртіндеп  тозып жатқан негізгі құралдардың құнын дайындалған өнімге немесе кезең шығындарына апару процесі. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгілі бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды [5,50 б].

Ұйымдардағы негізгі  құралдардың тозу есебі бухгалтерлік есепте 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» бөлімше шоттарында жүргізіледі.

          2421 – үйлер мен ғимараттардың  тозуы;

          2422 – машиналар мен жабдықтардың  тозуы;

          2423 – көлік құралдарының тозуы;

          2424 – басқадай негізгі құралдардың  тозуы; 

Толық амортизацияланған  негізгі құралдар бойынша тозу сомасы есептелінбейді. Тозуды есептегенде 8040 "Үстеме шығындар" бөлімшесіне  өндірістік шоттары, 8045 "Негізгі  құралдардың тозуы мен материалдық емес активтердің амортизациясы" қолданылады.

Бұл кезде төмендегідей бухгалтерлік жазу беріледі:

            Дт 8045 "Негізгі құралдардың тозуы  мен материалдық емес активтердің  амортизациясы" 

             Кт 2420

         Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құрылымдардың негізгі құралдарының тозуы 7210"Жалпы және әкімшілік шығындар" шотында ескеріледі.

          Бұл кезде төмендегідей бухгалтерлік  жазу беріледі:

          Дт 7210

          Кт 2420

          Өткізілетін орындарда тауарларды сақтауға арналған негізгі құралдар бойынша 7110"Тауарларды өткізу бойынша шығындар" шотында негізгі құралдардың тозуы көрсетіледі. Бұл кезде төмендегідей бухгалтерлік жазу беріледі:  Дт 7110

         Кт 2420

Амортизацияны есептеген кезде ұйым келесі әдістердің біреуін пайдалана алады:

а) Құнды бірқалыпты есептен  шығару әдісі;

б) Өндірістік әдіс;

в) Жылдамдатып есептен  шығару әдісі:

Қалдық құнның кему әдісі;

Кумулятивтік әдіс.

Жоғарыда аталған әдістік  тек біреуі ғана таңдап алынып, есеп саясатында көрсетілуі тиіс, және есепті кезең ішінде өзгертуге жатпайды. Материалдары пайдаланылған «Альянс» серіктестігінде барлық негізгі құралдарына осы жоғарыда аталған амортизациялық аударым есептеудің тек бір ғана бірқалыпты түзу сызықты әдісі қолданылып отыр. Бұның себебі не деген сұраққа қәсіпорынның бухгалтерлік бөлімінің мамандары қай әдісті қолданғанмен салық кодексі негізінде салықтарды төлеуге тиіспіз және онсыз болмайды деп жауап береді. Екіншіден барлық есеп жұмысы қолмен жасалатын ұйым үшін негізгі құралдардың түрлеріне немесе пайдалану орнына қарай әрбір әдісті қолданып отыру көп еңбекті, уақытты қажет ететіндігі сөзсіз.

Мәселен, ұйым бастапқы құны 110000 теңге құрал сатып алды. Мүмкін болатын жойылу құны 10 жылдық қызмет мерзімінен кейін 10000 теңге. Осыларды ескере отырып, амортизацияның жылдық сомасы төмендегіше анықталады:

Амортизация жаңадан  енгізілген негізгі құралдарға сол  іске қосылған айдан кейінгі айдан  бастап есептеледі. Ал есептен шығарылған негізгі құралдарға амортизация сол шығарылған айдан кейінгі айдан бастап тоқтатылады. 

Амортизация негізгі  құралдардың келесі түрлеріне есептелмейді: жерге, өнім беретін малға, кітапхана  қорына, көркемөнер туындылары, архитектура  ескерткіштері, жалпы пайдаланудағы көлік жолдарына.

Шаруашылық ұйымдарда  негізгі құралдардың іске жарамсыздығын, олардың бастапқы қалпына келтіру  үшін жүргізілетін күрделі жөндеудің  тиіссіздігін немесе мүмкін еместігін  анықтау үшін, сондай - ақ негізгі  құралдарды есептен шығару үшін қажетті құжаттарды толтыру үшін ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында мынандай қызметкерлер болуы керек:

      -  шаруашылық  ұйымдның басшысы немесе оның  орынбасары комиссияның төрағасы  ретінде;

      -   бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;

      -   негізгі құралдардың сақталуына  жауапты адам;

      -   негізгі құрал қызмет ететін  бөлім немесе цех басшысы;

      - мемлекеттік  көлік инспекциясы өкілі (егер  көлік құралын есептен шығаратын  жағдайда);

      -   тағыда басқа жұмысшы қызметкерлер болуы мүмкін.

          Бұл жоғарыда аталған адамдардың  құрамында құрылған комиссия  шаруашылық ұйымына мынадай жұмыстар  мен міндеттерді атқарады:

      -   Есептен шығарылатын негізгі  құралдарды толық тексеріп, сонымен қатар оның техникалық құжаттары мен төл құжаттарында көрсетілген бухгалтерлік есептің деректерімен танысу арқылы объектінің қалпына келтіруге болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың алдағы уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды;

      - Объектіні  есептен шығарудың нақтылы себебін  анықтайды (сапалық тозғандығы, табиғи  тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс пайдаланбағандықтан, ұрланғандықтан  немесе жоғалғандықтан, қайта құруға  байланысты, табиғи апаттар жағдайының, т.б.);

      -  Негізгі  құралдардың белгіленген уақыттан  бұрын, яғни тиісті белгіленген  пайдалану мерзімінен бұрын істен  шығарылу себебін анықтайды. Олардың  істен шығарылуына кінәлі тұлғаның  заңдарға сәйкес тиісті жауапқа  тарту керектігі жөнінде ұсыныс жасайды;

      - Есептен  шығарылған негізгі құралдардың  іске жарайтын бөлшектері, детаьдарын, материалдарын анықтап, олардың  бағасын белгілейді;

      - Осы  яғни есептен шығарылатын негізгі  құралдардың іске жарайтын бөлшектерінің,  материалдарының және де сонымен қатар олардың ішінде қымбат және түсті металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен салмағын дұрыс анықтап, тиісті орындарға (қоймаларға) тапсырылуын қадағалап отырады.

          Шаруашылық ұйымдардың негізгі  құралдарын есептен шығару үшін №3-НҚ үлгілі "Негізгі құралдарды есептен шығару актісі" және №4-НҚ үлгілі "Көлік құралдарын есептен шығару актісі" толтырады.

 

2.4 Кәсіпорынның міндеттемелер есебі

 

Міндеттеме –бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну , ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.

Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу экономикалық пайдасы мол ресурстар ағынына әкеп соғады.

Міндеттеме сомасы болашақтағы  барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді.

Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс-жүзіне асырылады:

• ақшалай қаражат төлеу;
• активтерді табыстау;
• қызмет ұсыну;
• міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
• міндеттемені капиталға аудару.

Міндеттеме ағымдық  және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.

 Банктің қарыз есебі.

Қарыз ресми мәртебесі  бар банктерге, мерзім, төлеу және қайтару шарттарын қарастыратын коммерциялық келісім-шарт негізінде  кредитті төлеу қабілеті бар ұйымдарға  беріледі.

Банк қарызы – бұл  банктің клиентке соманы белгілі  бір мерзімге сыйақы төлеумен ұсынуы және бөлісуі.

Банктен тыс мекемелерден қарыз алу - «қарыз беруші» жақ  «қарыз алушы» жаққа белгілі бір  кезеңде қайтару шартымен ақша немее  материалдық қорды келісімшарт  бойынша қарызға береді.

Банктен тыс мекемелерден берілетін қарыз мыналар бойынша  айырықшаланады:

• өтемақылық – шетелдік валюта қарызын отандық валюта қарызына айырбастау;
• тіркелген – тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген процент.
• Банктің қарыз түрлері:
• қысқа мерзімді- бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көп болмауы керек;
• орташа мерзімді – бір жылдан үш жылға дейін;
• ұзақ мерзімді – үш жылдан жоғары.
• Орташа және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
• Кредиттеу түрлері:
• аванстық – дайындаушы ұйымдарға беріледі;
• бланктік – қаржысы тұрақты субъектіге, сенімді төлеушіге толық сеніп беріледі;
• консорциумдық – бір қарыз алушының екі немесе одан да көп  банкілеріне аса ірі  мақсатты бағдарламаны  кредиттеу үшін беріледі;
• ипотекалық – мүлік кепілдігімен  берілетін ұзақ мерзімді несие;
• овердрафт – нәтижесінде дебеттік сальдо пайда болатын банктегі клиент шотынан  қаражатты есептен шығарып тастау  арқылы жүзеге асырылатын қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
• кредиттік желі – міндеттемесі заңмен рәсімделген банктің «қарыз алушыға» өзінің алғашқы талап етуі  бойынша немесе ең аз деңгейдегі нақты төлем шегінде кредитті кезең ішінде беру;
• тұтыну мақсаттарына арналған кредит (қызметкерлерге берілетін кредит); креддитке алынатын тауарлармен басқа да қажеттіліктерге ;
• Стэнд – бай – халықаралыө валюта қорының елдерге  ұсынатын кредиті.
• Банктің қарыз есебі 3010 «Қарыз» бөлімшелер шотында жүзеге асырылады:

«Салықтар туралы  және бюджетке міндетті басқа төлемдер»  кодексінің 151-бабы, 4-тармағына сәйкес оның қызметіне қатысы жоқ қызметкердің шығынын жабуға жұмсайтын жұмыс берушінің шығыны қызметкердің материалдық пайда   түрлеріндегі табысы болып табылады және оған

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.

Жабдықтаушылар мен  мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-материалдық қорды жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін көрсетушілер және    әр қилы жұмыс  орындаушылар жабдықтаушылар мен мердігерлер болып табылады.

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу – не тауарлы-материалдық құндылықтарды  тиеу жұмысын орындағаннан кейін  немесе қызмет көрсеткеннен кейін, не олардың кәсіпорынмен келісуі арқылы бір мезгілде немесе олардың тапсырмасы бойынша , не алдын-ала төлеуі бойынша жүзеге асырылады. Кәсіпорынның келісімінсіз ризалықсыз тәртіппен газды, суды, жылуды, электр энергиясын есептеу шотының көрсеткіштері негізінде және т.б.  есептен шығару арқылы олардың босатылуы үшін есеп айырысу құжатымен төленеді. Есеп айырысу, сонымен қатар, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.

Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі әрбір шот-фактура бойынша және әрбір жеке жабдықтаушы бойынша жүргізіледі. Есеп айырысу құжатын алу барысында олар жабдықтаушылармен есеп айырысу кітапшасына жазылады. Төлеу шотына қабылдау бойынша акцепт төлем тапсырмасын жазады және оны есп айырысу құжаттарымен бірге қаражаттың қайта есептелуі үшін банкке береді.

 

Кесте 2

Кәсіпорынның міндеттемелер  бойынша негізгі проводкалары

 

№	Шаруашылық операцияларының  мазмұны	дебет	кредит
1	Банк мекемелерінен  кредитті алуда есеп айырысу шотына есепке жатқызу	1040 1050	3010, 4010
2	Банктің кредит есебінен алынған ТМҚ	3310,4110	3010, 4010
3	Аккредитивке, чек кітапшасына  есепке алынған қаражат	1070	3010, 4010
4	Банк кредиті үшін есептелген процент		4160
5	Проценттерді төлеу	4160	1040
6	Мерзімі ұзартылған кредит	3010 банк қарызы	4010 мерзімі ұзартылған  банк қарызы
7	Кредитті қайтару	3010, 4010	1040 ,1050
Қызметкерлерге арналған кредиттер
1	Қызметкерге кредитке берілген сомаға	1253	1010
2	Қызметкердің кредитін жабу	1010 3430,4230	1253
3	Ұйым жапқан сомаға	7210	1250
4	Жеке табыс салығын ұстау жүзеге асырылады	3430,4230	3230