Қазақстан туристік индустриясының проблемалары мен шешу жолдары

 
 
 
 
 
 
 

2. Қазақстан туристік  индустриясының проблемалары  мен шешу жолдары

2.1 Қазақстан туристік  индустриясының проблемалары 

         Саланы дамытудың  негізі ретінде туризм индустриясының инфрақұрылымы бүгінгі күні 2009 жылдың қорытындылары бойынша - 1235 бірлік орналастыру орнын құрап отыр.

         Оның орнықты өсу  үрдісі байқалып отырғанына қарамастан, негізінен, орналастыру орындары қалаларда  және ірі елді мекендерде орналасқан. Тек шетелдік туристерге ғана емес, сондай-ақ отандық туристерге қолайлы  жағдайлар туғызу үшін, елді мекендер арасындағы ұзақ қашықтықтарды есепке алсақ, олардың автомобиль жолдарының бойында белгілі бір учаскелерде  орналасқаны маңызды.

         Сонымен қатар, туристік объектілердің оқшауланған жерлерінде немесе туристік бағдарлардың торапты  нүктелерінде орналастыру жағдайларының  болмауы бұқаралық сырттан келушілер  туризмін және ішкі туризмді дамытуға кедергі келтіреді. Нәтижесінде  ішкі туризмде ұзындығы 400 - 500 км болатын  бір күндік турлар басым болып  келеді, ал бұл - жолға көп уақыт  шығындалатынын куәландырады. Мұндай сапарлар жалықтырады, туристердің  көпшілігінде жағымсыз естеліктер қалдырады.

         Тағы бір шешімін  талап ететін проблеманың бірі әлемдік  қаржы дағдарысы жағдайында отандық  инвесторлар тәуекелге бармайды және туристік объектілердің құрылысына одан әрі қаражат салмайтын болады. Туризм инфрақұрылымын дамыту үшін туристік ұйымдарға жеңілдіктер беру және ұзақ мерзімді несиелеу механизмін жасау  бәсекеге қабілетті туризм индустриясын дамытуға инвестициялар көлемінің  өсуіне ықпал жасайды.

         Туризмді дамытуды басты жолға қоятын елдерде әдетте, туристік инфрақұрылымды, оның ішінде қонақ үйлерді дамытуды ынталандыратын заңнамалық сипаттағы шаралар қабылданады. Бұл ретте, мемлекеттік органдар және қаржы мекемелері туризмге салынған инвестициялар жаңа жұмыс орындарын  ашады, белгілі бір кіріс әкеледі  дегенге сүйенеді. Сондықтан да көптеген елдерде шетелдік және ішкі инвестицияларды  тартуға ықпал жасайтын, айталық  оларға салық жеңілдіктерін белгілеу сияқты заңнамалық шешімдер қабылданады.

         Қолдаудың негізгі  шараларына, мысалы қонақ үй саласында  мыналар жатады:

• құрылыс үшін жер учаскесін бөлуге көмек;
• маркетингтік зерттеулер жүргізуге көмек;
• жоғары кредиттік ставкалар бойынша күрделі салымдарды қайтару;
• жобаның бастапқы кезеңіндегі шығындарды жобадан табыс алу кезеңіне жатқызу (төлемдердің мерзімін ұзарту);
• жобалар инфрақұрылымын мемлекеттің дамытуы;
• елде өндірілмейтін жобалау жабдықтарын жеткізу кезіндегі салықтық және кедендік жеңілдіктер.

         Өзге де жеңілдіктерге  табыс салығының болмауын (Эстония, БАӘ) және жалпы салық салудың  үндестігін (Балтық елдерінде) жатқызуға  болады. Кейбір елдерде туристік инфрақұрылым қаржылық сипаттағы маңызды жеңілдіктерге  ие.

         Түркияда қонақ  үй-туристік кешеніне мемлекет 40 % қаржылық демеу көрсетеді, бұл бәсекеге қабілетті  бағаларды белгілеуге мүмкіндік  береді. Бұған қоса, туристер үшін ыңғайлы  жергілікті ақша бірлігімен қатар шетелдік валюталардың еркін жүруі қабылданған.

         Израильде қонақ  үй саласындағы инвестициялардың 30 %-ына дейінгі көлемін инвесторға мемлекет тікелей аударымдар арқылы және салық жеңілдіктері арқылы (туристерді тартудың белгілі бір көлеміне қол  жеткізген жағдайда) қайтарады.

         Мексикада Акапулько  және Канкун курорттарының маңында  франко аймақтары (салық салудан босатылған) құрылған.

         Испанияда испандық туристік өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жоспары қабылданған, онда негізгі курорттық аймақтарда қонақ  үйлерді қайта жаңарту мен  жаңғырту, жағажайы жоқ аудандарда (Валенсия) ауыл туризмін дамыту басымдықты бағыт ретінде белгіленген. Тенериф  аралы франко аймағы болып жарияланған, ол тек туристік қызмет көрсету құнының (оның ішінде қонақ үйлердің) төмендеуінен ғана емес, сонымен қатар басқа  да өнімдердің, атап айтқанда жанар  май құнының төмендеуінен көрінеді; үкімет арал инфрақұрылымының дамуына  ірі сомаларды инвестициялайды;

         Мароккода дамудың  басым жобаларына (ірі ойын-сауық  саябақтары, қонақ үй кешендері және басқалары) тікелей бюджеттік инвестицияларды  көздейтін (20 - 40 %) туризмді дамыту жоспары қабылданған.

         Индонезияда Бали аралы  еркін экономикалық аймақ болып  танылған, бұл туристік ұсыныстардың бағасын төмендетеді. Бұнда инфрақұрылымның  дамуында тікелей бюджеттік инвестициялар  қолданылады. Әдетте, әлеуетті инвесторлардың алдына алдын-ала шарттар қойылады - бұл дамушы деп танылған өңірлерде  жүзеге асырылатын жобаларды инвестициялау. Бұған қоса, мынадай талаптар қойылады: тұрақты валюта түрінде алынған  кірістер мен табыстарды елде пайдалану; жергілікті қызметкерлерді тарту; оларды оқытуды жүзеге асыру және т.б. Кейде  жобаның сыртқы түріне де (жергілікті сәулетпен үйлесу) талаптар қойылады.

         Егер қолайлы инвестициялық  климат құруды білдіретін, қонақ үй саласына күрделі салымды мемлекеттік  қолдау шаралары туралы айтатын болсақ, онда мұндайлар ретінде әдетте төмендегілер қарастырылады:

         болашақ инвесторларға  ақпарттық және консультациялық  көмек. Жобаның болашағын дұрыс  бағалау үшін инвестор бірнеше жылдар ішіндегі динамикадағы негізгі нарықтық көрсеткіштер туралы ақпаратты білуі  қажет. Қонақ үй индустриясында мұндай көрсеткіштерге қонақ үйлердің толық болуы, нөмір үшін түскен табыстар, нөмірдің орташа бағасы және тағы басқалары жатады. Бұл мәліметтерді тек ресми мемлекеттік деректерден немесе арнайы консалтингтік компаниялардан алуға болады;

         мемлекеттік кепілдемелерді беру кредиттерді қамсыздандырудың кең таралған тетігі. Үкіметтік кепілдік бойынша ТМД елдерінде бірқатар қонақ үй объектілері салынған (мысалы: Ташкент қаласындағы «Щодлик»). Ынтымақтастықтың мұндай нысаны шетелдік инвесторлардың көңілінен шығады әрі өтпелі және дамыған экономикалы елдердің іскерлік тәжірибесінде біршама таралған;

         инвесторлардың мүддесін қорғайтын заңнаманы әзірлеу, пайданың қайтуына қатысты салық жеңілдіктері мен кепілдемелер белгілеу.

         ЮНДТҰ деректеріне  сәйкес, әлемдегі туристік сапарлардың  жалпы санының 60 %-ын демалысқа байланысты сапарлар, 30 %-ын іскерлік сапарлар құрайды екен.

Қазақстанға қызығушылық танытатын туристердің  нысаналы тобы:

• жабайы, адам қолы тимеген табиғатты және таңғажайып ландшафтты ұнатушылар;
• зерттелмеген туристік бағыттарды ұнатушылар, алғашқы ашушы болуға ниетті білімқұмар туристер;
• Қазақстанда экологиялық туризм жақсы әлеуетке ие, бірақ жеткілікті дамымаған.

         Туризмді дамыту жөніндегі 2007 - 2011 жылдарға мемлекеттік  бағдарламада экотуризм басым бағыттардың  бірі ретінде айқындалған болатын  және оны дамыту жөнінде ұлттық, өңірлік және жергілікті саясатты әзірлеу  көзделген болатын. Алайда, бүгінгі  күні саясат та, бірыңғай ұйымдастыру  тәсілдері де қалыптастырылған жоқ.

         Экотуризм табиғи аумақтарға туристік ағындарды көбейтуге бағдарланбаған, ол табиғатты сақтап қалуға мүмкіндік  береді, тиісінше қоршаған ортаға теріс  әсер етуі ықтимал инвестициялық  жобаларды іске асыруды талап етпейді.

         Қазақстанның аумағында 118 ерекше қорғалатын табиғи аумақ бар, оның ішінде 11-і мемлекеттік ұлттық парк, оларда экотуризмді дамытуға бағытталған реттемелі туристік пайдалануға жол берілген. Оның объектілерінің табиғи да, мәдени де көрнекті жерлер, табиғи және табиғи-антропогенді ландшафтар болуы мүмкін екенін есепке алсақ, сондай-ақ онда дәстүрлі мәдениет қоршаған табиғи ортамен бірыңғай тұтастықты құрайтынын есепке алсақ, экологиялық туризмді дамыту табиғи аумақтарға қаржылық қолдауды қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен  қатар оларды сақтауға деген мүдделілікті туғызуға мүмкіндік береді.

         Ауыл экотуризмінің  де дамуға әлеуеті бар. Оны дамыту ауылдық аумақтармен шектеліп отыр және ауыл шаруашылығы өнімдерін  өндіру жөніндегі қызметпен түсіндіріледі.

         Көрсетілген туризм түрі шеңберінде Қазақстанда қонақжай үйлер дами бастады, туристер оларға тоқтай отырып, ауылдық өмір салтын сүреді, қазақтың күнделікті мәдениетімен және табиғи көрнекті жерлерімен танысады.

         2005 жылдан бастап  Алматы қаласында Экологиялық  туризмнің ақпараттық ресурстық  орталығы қызмет етеді, орталық  аталған қонақжай үйлерді құру  және дамыту жөнінде жұмыс  істейді. Бұл үйлер Қазақстан  Республикасында экологиялық, орнықты  туризмді дамыту тұжырымдамасының  құрамдас бөлігі болып табылады.

         Аталған мәселе бойынша  халықаралық тәжірибені зерделеу, экотуризмнің әлеуметтік-экономикалық рөлі түрлі  функциялы аудандарда ерекшеленетінін  көрсетіп отыр. Ауыл шаруашылығы аумағында  экотуризм өндірістік, ландшафты  және жергілікті халықтың дәстүрлі өмірі  үшін қосымша кіріс көзі болуы  мүмкін. Басты функциясы табиғи және мәдение-тарихи мұраны қорғау болып  табылатын аумақтарда экотуризм - осы  функцияны атқаруды экономикалық тұрғыдан ақтайтын басты кіріс көздерінің бірі болып табылады. Өнеркәсіптік аудандарда экотуризмнің рөлі аз өзгеріске  ұшыраған табиғат учаскелерін қорғауда және халықтың физиолгоиялық және психологиялық  тепе-теңдігін ұстап тұруда болып табылады.

         Экотуризм географиясы  дәстүрлі туризмнің географиясынан ерекшеленеді. Негізгі халықаралық  экотуристік ағындар дамыған  елдерден дамушы елдерге қарай бағытталған. Бірақ бұл ретте дамушы елдерде  туристік салада туризмнің үлесі  жоғары, себебі Еуропа және Солтүстік  Америка елдерінде ішкі экотуризм  кеңінен таралған деп пайымдауға болмайды.

         Экотуристерді тарту  жөніндегі әлемдегі алғашқы елдердің бірі Кения болып табылады. Кения  келген он адамның сегізі экотуристік  мақсатта келеді. Экотуризм туристік нарығы тез даму үстіндегі Латын  Америкасы елдерінде және Оңтүстік Америкада да ерекше байқалады, бұл  елдер инфрақұрылым құру, адам дамуы, дамуы кенже қалған «қара» аудандарды көтеру, қоғамды одан әрі демократияландыру  салаларында экотуризмге маңызды үміт артып отыр.

         АҚШ-та халықаралық  экотуризм сұранысының 1/2-інен астамы тоғысқан. Экологиялық туризмнің  сан алуан түрлері елдің өзінде де белсенді дамып келеді. АҚШ-та ішкі де, халықаралық та экотуризммен байланысты әлемдегі ең көп ұйымдар орналасқан. АҚШ-та және басқа да дамыған елдерде  экотуризмнің мемлекеттік деңгейдегі ролі шағын болса да, оның өңірлік  және жергілікті деңгейдегі рөлі тұрақты  түрде өсіп отырады. Экосаяхаттардан  түскен кірістер халықаралық туризмнен  түсетін кірістің кемінде 10 %-ын құрайды.

         Тұтастай алғанда, экологиялық туризмге деген әлеуетті қызығушылық халықаралық нарықта 8,9 млн. адамды (немесе жалпы әлеуеттің 63 %) құрайды. Бұл туристік өнім әлемдік туризм нарығында ең үздік тұғырға ие және Қазақстанда дамыту үшін негізгілердің бірі болуы тиіс.

         Сақ қорғандары/төбелері, Есіктегі Алтын адам және көптеген басқалары сияқты жиырма жеті мың  көне ескерткіштің болуы Қазақстанның көне және бірегей тарихына куә.

         Ұлы Жібек жолының  қазақстандық учаскесі тарихи ескерткіштердің, археология, сәулет, қала құрылысы және монумент өнері ескерткіштерінің бірегей  кешенін білдіреді. Олар тек сауда  орталықтары ғана емес, сондай-ақ ғылым  мен мәдениеттің орталығы болған Отырар, Тараз, Сайрам, (Испиджаб), Түркістан (Яссы), Баласағұн және басқа да көне қалалар болып табылады.

         Осының барлығы  мәдени-танымдық туризмді тиімді дамытуға ықпал жасауы тиіс, бірақ аталған  сектордың жарнамалық-ақпараттық материалдың  болмауы, нашар инфрақұрылым, соның  ішінде туризм объектілерінің жанындағы  орналастыру орындарының аздығы, журу жолдарының төмен сапасы сияқты көптеген факторларға тәуелді болуын ескерсек, оның төмен бәсекеге қабілеттілігі байқалады.

         Қазақстан бірегей  табиғи-минералдық және климаттық ресурстарға  ие бола отырып, емдеу-сауықтыру және тау шаңғысы туризмін де дамыта алады.

         Емдеу-сауықтыру  қызметтерін көрсету мен дамыту нарығындағы жағдай туристік-рекреациялық бағыттағы кәсіпорындар санының  өсуіне қарай өзгеруде.

         Аталған мәселенің  жай-күйін талдау 1999 жылдан бастап санаторийлік-курорттық  мекемелер мен демалыс ұйымдарының  саны бірте-бірте көтеріліп және дамып келе жатқанын көрсетеді, олардың  саны 2007 жылдың қорытындысы бойынша 127-ге дейін өскен.

         Қазақстан үшін аса  өзекті осы мәселе бойынша халықаралық  тәжірибені зерделеу санаторийлік-курорттық  емделуге туристік келулер бойынша  көшбасшылық ең ірі және әйгілі әлемдік  Карловы-Вары шипажайының арқасында  Чехияға тиесілі екенін көрсетіп отыр. Чехияның ұлттық туристік әкімшілігінің  деректері бойынша, жыл сайын  оған әлемнің 70-тен астам елінен 50 мыңға жуық адам емделу үшін және 2 млн.-ға жуық турист рекреациялық-сауығу мақсатында келеді екен.

         Швейцария - соңғы  он жылда тау шаңғысы туризмі  бойынша танымал ел, тау шаңғысы  туризмі елге 20 млрд. АҚШ долларына  дейінгі көлемде кіріс әкеледі. Туризмнің осы түрі Альпі тауларын белсенді пайдаланатын Италия мен Францияда, сондай-ақ Австрия, Словения және Монтонегрода дамыған. Туризмнің осы бағытын  дамытуды жандандыруды Болгария мен  Түркия сияқты елдер де жоспарлап  отыр.