Биоценоздың трофикалық құрылымы

Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан  Қазақстаннан басқа жерде кездеспейтiн  ерекше тұқымдас өкiлi — жалманды атап өткен жөн. Ол тек Бетпақдалада, Балқаш к-нiң солт. жағалауындағы кейбiр  аудандарда, Алакөл және Зайсан қазаншұңқырында  ғана бар. Солт. Балқаш маңындағы бiрнеше жерден ғана тiршiлiк ететiн бес башайлы ергежейлi қосаяқ та ерекше жануар. Мұнда құстан шiл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседi. Оңт. Балқаш құмында осы араға ғана тән сексеуiл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тiршiлiк етедi. Құмайтты шөлде бiрқатар кесiртке (жұмырбас, ешкiемер), жылан (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан, т.б.) түрлерi, дала тасбақасы тараған. Республиканың қиыр оңт-ндегi кейбiр жерлерде келес сақталып қалған. Өзен-көл аңғарларындағы орман-тоғайларда елiк, жабайы шошқа, құм қояны, қырғауыл, т.б. кездеседi. Балқаш, Сасықкөл, т.б. көлдердiң жағалауындағы қалың қамыс арасында бiрқазан, жалбағай, ақ құтан, көк құтан, қарақаз, шағала бар. Алакөл айдынын өте сирек кездесетiн, Қазақстанның “Қызыл кiтабына” енгiзiлген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңт-н қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесi де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сiбiр таутекесi, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиiн, борша тышқан, алтай суыры, құр, шiл, т.б. кездеседi.  

ҚОРЫТЫНДЫ   

    Сонымен биоценоз дегеніміз бір-бірімен тығыз байланыста болатын, және түр-аралық кеңістік және қоректік қатынаста болатын түрлерің біріккен тобы деп қарауға болады. Консорцияны дөңгелек фигура түрінде көрсететін болсақ оның ортасында автотрофты өсімдік консорциясының детерменті. Ал оның айналасына жағалай дөңгелек бойынша организмнің біріңғай детерманатпен өзара байланыста болатын консорттар орналасады. Оған жататындар өсімдікпен қоректенетін жануарлар, микроорганизмдер, саңырауқұлақтар-олар жиналып бірінші қатардағы концентрді құрады. Екінші концентрге жататын организмдер зоофактер. Қоректену қасиеті жоғарлаған сайын, олардың басымдылығы, дербестігі төмендейді, жыртқыш –зоофагтер, кейде фитофагтарды да жеп қоюы мүмкін.

    Табиғатта толық мәнді, қалыптасқан биоценоздар мен бірге организмдердін кездейсоқ топтасын тіршілік етуінен осы жерде бірінші рет құалған немесе көп жылдар бойы бірге өмір сүріп, биоценоздың ұзак уакыт табиғи іріктеуінен өтіп, тарихи орныққан олардын әртүрлі даму сатысындағы кейнгі кездеседі. Осыған байланысты кез келген биоценоз қазіргі кезде қалыптасу кезеңінде және алдағы уакытта да талай өзгерістерден өтетін болғандықтан биоценоздардың бір сатыдан екінші сатыға ауысып болып тұрады. Биоценоздың бір тұрақты түрінін екінші бір тұракты түріне алмасуы сукцессия деп аталады. Бұл алмасу биоценоздағы тұрақты болып жататын көптеген өзгерістердік белгілі бір шекке жетіп, басқадай жаңа сапалық сатыға көтерілуінік нәтижесі. Басқаша айтқанда, бұл биоценоз бұрынғы биоценоздан өзгеше басқа бір жана биоценозға айналады. Демек, биоценозды өзгеріске айналдыратын күштердің күрделі байланысып, түйінделуі сукцессияны туғызады. Мұндай күштерге климаттың және топырақтың өзгеруі, құрғақшылық, батпақтану, шамадан тыс мал жою, жаңа өсімдіктер мен жануарлардын ығыстырылуы, адамның іс-әрекетгері, биоценоз кұрамындағы организмдердің өзара қарым-қатынастардың нәтижесі және т.б. жатады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

1. Л.П. Астолин, К.Н.Блогосклоков охрана природы. М,. 1984.

2. А.Г.Болников и др. охрана природы. М,. 1985.

3. В.Н.Вериодский Биосфера М, 1975.

4. В. Лорхер. Экология растений. М., 1978. 185 стр.

5. Мырзалиев Қ. Қызыл кітап. Алматы, Жалпы, 1983.

6. А.Ф.Ковшар, А.А.Ивощенко. Заповедник Аксу-Жабагылы. Издотельство. Кайнар, 1982.

7. Ә.Ә.Әметов «Ботаника» Алматы 2000.

8. Г.С.Оспанова, К.Т.Бозиотаева. Экология. Алматы 2002