Астықтың зақымдануы

        (А.flavus), саңырауқұлақ афлотоксин түзеді, оның құрамында дәнді, кебекті және басқада концентрат түрлерін зақымдайтын саңырақұлақтары бар, шалдығу субстраттары 40-100%- ға жетеді.

        Афлотоксиндер  қоздырғышы: аспергиллоз- тірі ағзаларды,  әртүрлі ағзаларды зақымдау; саңырауқұлақтармен  байланыс кезінде зақымдайды, конъюнктивит, дерматит, бронхалы астманы; аспергиллотоксикоз улы метаболит әсерінен қоректік заттар түзіледі.

       Аспергиллотоксикоздар  алиментарлы жол арқылы түзіледі, аллергия мен аспергиллоз- респираторы.  Афлотоксиндер  жануарлар мен  құстардың ауруларын тудырады.

     Пенициллиоисландиотоксикоз. Саңырауқұлақ улылығы (Penicillium islandicum Sopp.)  1954-1955 ж. түзілген уы зерттеу нәтижесінде қарастырылды .Жапонияда күрішті қолданғанда байқаған.

       Пенциллиооисландиотоксикоз  ағзаға түскен улы заттарға  қарап бауыр ауруына соқтырады  (цирроз), өлімге және массаның  жоғалуына әкелуі мүмкін.

       Пенициллииорубротоксикоз. Қызыл пеницилл ( Penicillium rubrum Stoll) қоздырытын ару. АҚШ- та әртүрлі концентраттарда көп кездеседі. Жүгері дәнін пайдаланған кезде жылқы мен шошқаның зақымдануын байқауға болады. Қатты улану кезінде бауыр мен бүйрек 1-2 сағ.зақымдалады, ал әлсіз кезінде 10 сағ. кейін зақымдалады.

    Нигроспориоз (нигроспороз) саңырауқұлақтары қоздыратын жүгері аурулары. Украина ССР бөліктері жүгері егісінің үлкен шығым келтіреді. Зақымдалған собықтар толық жетілмеген ,жеңіл болады.Ауру дәндер әлсіз, собығыда әлсіз жайылады. Дән негізінде қара спора жиналады. Күшейіп даму кезінде дәнде ақ немесе сүр саңырауқұлақ дақтары пайда болады.

      Жүгері белі (бель). Жүгеріні ауруға шалдықтыратын қоздырғыш. Бұл ауруда жеке дәннің қабығы мен эндосперм собығында сынықшалар пайда болады .Сынықшалар көрінбейтін, терең, жара түзгіш болады, кейде сынық жерлерде ісіну байқалады. Ауру дәндер тез көгереді. Қатты ауырған дәннің өнгіштігі жоқ.

       Жүгері диплодиозы. Өте қауіпті, жұқпалы ауруға жатады. Аяқталмаған саңырауқұлақ топтарына жататын диплоид саңырауқұлақтары шалдықтырады. Дән собығында, дәндер арасында ішкі жоғарғы жағында мақта тәрізді саңырауқұлақ түзіледі. Дәндер біртекті, сұр немесе қоңырқай бола бастайды. Олар өнгіштігін жоғалтып, жоғарыға шыққанша өледі.

       Жүгері собығының көгеруі. Өсу мен сақтаудағы қолайсыз жағдайларда пайда болады . Ол сапрофитті пеницилли саңырауқұлағымен шалдығымен қоздырып шалдығады.Ол көп жағдайда пайда болады. Дәні және собығы көгеру кезінде жібек дақты, сұр немесе күңгірт түсті болады. Қатты зақымдау кезінде дәндер бұзылады.

      Ұзындықты  немесе сабақты  дақтар. Барлық астық тұқымдастарды зақымдайды, таттардың әртүрлері болады; белгілі тұқымдастарды зақымдайды, таттың қоздырғыштары- әртүрлі базидиалды саңырауқұлақтар мен класстары.

       Барлық  тат түрлері егісті төмендетеді.  Дән сапасы нашарлайды, ол әлжуаз  бола бастайды. 1000 бидайдың массасын, өнгіштігін төмендетеді, сұлы мен арпада қабықшалылығы жоғарлайды. 15-20% зақымданған 742г, 50-70% 705г және бақылауында- 803г; 1000 дән 26,6, 23 және 31,5г болады. Қамырдың физикалық қасиеттерін төмендетеді, ал шынылығы мен желімдігі өзгеріссіз қалады.

      Бидай мен арпа гельминтоспориозы. Жетілмеген топтардың саңырауқұлақтарымен шалдықтыратын аурулар.Бұл аурудың белгісі болып жапырақтарда дақтар пайда болады «қара ұрық »  және тамыр шірік.

       «Қара ұрық». Бидайды, сонымен қатар қар бидай мен арпаны, қатты дәнді зақымдайтын ауру. Аурды қоздыратын негізгі саңырауқұлақ  Alternaria tenuis Nees (альтернариоз) және кейде Helminthosporium sativum P.K. et B (гельминтоспориоз). Дәнектің жемісі, қабығы ұрық аумағында күңгірт қара түске айналады. Көп жағдайда ұрықтың өзі бұндай жағдайда зақымдалмай қалады. Дән амилолитикалық және протеолитикалық белсенді. Қышқылдылығы жоғары және май саны жоғары, күлділііг жоғары, жиі төмендеген дәнде құндылығы болады.

        «Қара  ұрық » бар дән улы емес  және өндірістік мақсатта қолданылы  алады, қоспа ұн сапасын нашарлатады. 

         Ауру зақымдалған дәннен сау  дәнге берілмейді. Қоспасы 8%- ға дейін  «қар ұрық» бар дән және 30 %- ға дейін сорттаусыз өндіріске жіберіледі. Зақымдалған дәндердің өңдеуі тек алдын ала сорттаудан кейін жіберіледі.

       Ұнтақты шық. Бидай, қара бидай және сұлыны зақымдайды. Қалталылар классына жататын саңырауқұлақ, ерисиф шақыратын ауру.Зақымдалған саңырауқұлақшамен жабылған болады, ол біртіндеп қараяды. Дән жетілмеген болады.

        Аскохитоз немесе бұршақтың дақтануы. Пикнодиалды, екі аяқталмаған саңырауқұлақ шақыратын ауру.Атбас бұршақтың сырты зақымдалғанда дөңгелектенген дақтар пайда болады. Дәндер жетілмеген және өнгіштігі төмен болады.

         Склеротиния немесе күнбағыстың  ақ шірігі.  Қоздырғышы- либертиан склеротининнің  қалталы саңырауқұлағы. Зақымдалған себетше бұзылады. Бос дәнектер және әлжуаз дәндердің көп мөлшері түзіледі және олардың өлімдері байқалады,

         Бактериоздар. Фитопатогенді бактерияны шақыратын ауру. Ол өмірлік қасиетңн бірнеше жыл сақтай алады. Фитопатогенді бактериялар дәнде қыстанады, зақымданған өсімдік қанқаларында қыстанады.

         Төменде көп кездесетін бактериоздар  көрсетілген:

          Блек-чаф, бактериоздар, бидайдың  қара қабықтылығы. Дән қатпарланады, әлжуаз болады. Кейде дән сыртында сары жолақша пайда болады, онда бактериялар түзіледі.

         Бидайдың базальды бактериозы. Дәннің дамуы тоқтайды, ол әлжуаз бола бастайды. Дән сырты қоңырқай түске боялады және жылтыр бояғышпен боялғандай болады.

        Арпа эндоспермасының бактериозы. Гүлді қабықшалы, тегіс болады. Осыдан дәннің күңгірт майлы құрамын көруге болады.

         Арпаның дақты бактериозы. Дән массасы төмендейді. Дән сыртында дөңгелек дақтар мен күңгірт- қоңыпқай қара түсті болады.

        Сұлының қызыл бактериозы. Дән өсуінің энергиясы мен өнгіштігі төмендейді. Кейде дәндер шіриді, онда жабысқақ, сары- ақшыл түсті масса түзіледі.

          Жүгерінің бактериалды солуы. Қатты зақымдалу кезінде дән әлжуаз және қатпарлы болады.

         Жүгері собығының бактериозы. Дәнді сыртқы собық бөліктерін зақымдайды, дәннің жоғарғы бөлігі басылады. Қысымдалу кезінде ұсақ қатпарлы, үгітілген дақты, сарғыш немесе сұр түсті болады.

         Үрмебұршақ бактериозы. Атбас бұршақ ылғал дақпен жайылады, кебу кезінде қызыл- қоңырқай түс түзеді.  Тұқым сырты сары дақтармен жабылады, лакті бояуды еске түсіреді. Дәндер жиі қатпарлы болады.

         Қозаның гоммозы. Қауашақ үстіңгі қабатында қоңыр немесе қара түсті дақтар түзіледі. Өнгіштігі жоқ немесе төмен өнгіштікті дәндер.

         Кориандр жемісінің бактериалды қараюы. Жемістер әлжуаз, эфир майы төмен болады. Жемістің үстіңгі жағында күңгірт дақтар пайдп болады. Дәндер төмен өнгішті және төмен өсу энергиясы болады.

         Вирусты  аурулар. Жұқпалы аурулар топтарына кіреді. Бұл аурулардың қоздырғышы сығушы вирустар болып есептеледі.  Дәнді өсімдіктерде 25 түрлі вирусты аурулар кездеседі. Закуклива деп аталатын ауру.

         Ауру барлық дәнді және арам  шөпті өсімдіктерді зақымдайды. Аурудың белгілерін сұлыдан байқауға болады. Зақымдалған бидай жеміссіз, аласа, өсімдіктер ккөп санды, қысқы сабақты болады.

         Дәнде және топырақта вирус  сақталмайды. Олар өсімдікте қыстайды.

        Нақыш. Жаздық және күздік бидайларды зақымдайды. УССР мен РСФСР орталық аудандарында кең таралған.

        Ауру  өсімдікті жояды. Ауру өсімдіктерге  аласа, дұрыс емес жапырақты,  жеміссіздік тән. Бидай нақышы  арпаны, қара бидайды, күріш және  т.б. дәнді- дақылдарды зақымдайды. Жүгері нақышпен ауырмайды.

        Үрмебұршақта нақыш түрдегі жапырақ  хлорозы- жұпалы ауру. Жапырақ сарғаяды, жасыл бөліктері сақталады, өсімдік өсуі тежеледі, егіс төмендейді, дәндер ұсақ болады.

        Гүлді паразиттер. Гүлді паразиттерге кейбір кепкен, басқа өсімдіктер арқылы қоректенетін өсімдіктер жатады. Дәнді- дақылдарды зақымдайтын гүлді паразиттердің кең таралған арамшырмауық зақымдауыштар, үлкен погремок, оларға қырықтырғыш- сыртқы карантин жатады.

        Арамшырмауық 215 түрі, СССР- да 36 түрі кездеседі. Арамшырмауықтың барлық түрлері- паразитті өсімдік,карантинді арамшөп. СССР- да шектеулі таралған. Олар хлорофилі жоқ, тамыр мен жапырақ болмайды, басқа өсімдіктердің шырындарымен қоректенеді. Жіп тәрізді және баулы тармақты сабақтр басқа өсімдіктерге байланысып, олардың шырындарын сорады. Жапырақтар қабыршаққа айналған, гүлдері ұсақ, аз ғана жинақталған  шашақша тәрізді.

       Арамшырмауық  өсімдіктерге үлкен зиянын келтіреді,  ол олардың езілуіне, өлуіне әкеп  соқтырады. Оның дәндері улы,  құрамында кускутин алкалоиды  мен сапонин тобының гликозиді- конвольвулин бар. Арамшырмауық қоспасы бар дәндер мен шөптер үй жануарларына өте зиянды. Кебек пен дән тазалаудағы қалдықтарда арамшырмауық қоспасы бар болас, онда оның жағымсыз, ащы дәмі болады. Жануарлар оны жеп қояды.  Егер қоректік заттард арамшырмауық мөошері көп болса, ол созылмалы ауруға шалдықтырады және жылқы өліміне әкеледі. Ірі қара мал зақымдалуға аз сезімтал. Зақымдаушы көптеген арамшөпті өсімдіктерді зақымдайды.

        Жұқтырушының үш түрі бар: жәй, тармақты және мутель жұқтырушысы.  

        Жәй  немесе күнбағысты жұқтырушысы  күнбағысты зақымдайды, сонымен  қатар сафлор, коноплю, перилла,  күнжіт, лен.Қарапайым жұқтырушы  күнбағысты зақымдайтын паразит.  Жемістілігі мол болғанымен ерешеленеді. 

       Күнбағысқа  үлкен зиян келтіреді. Зақымданған  күнбағыстың себет диаметрі және  оның дәндермен толтыруы күрт  кішірейеді. Бір өсімдікте 18 жұқтырушы  болса, ол 4 есе төмендейді, 60 гүлді  егісті толығымен жояды.

      Тармақты  жұқтырушы коноплюды, қышаны, кориандрды, атбас бұршақты зақымдайды.

       Мутель  жұқтырушы сиыржоңышқа, беде, ақ  қышаны зақымдайды.

       Далалық марьянник- бір жылдық, жарты паразитті өсімдік. Далалық марьянниктің тамырларыда сорғышы бар, соның көмегімен басқа өсімдіктерге байланып, олардың сіңімді заттарын алады. Далалық марьянник дәндерінде гликозид сипаттамасы- ринантин улы заттары бар.Оның қоспасы ұнға ащы дәм береді. Марьянник қоспасы бар нанды қолданған адамдарда бас айналу және басқа да құбылыстар байқалады. Марьянниканың қоспасы бар нанда күлгін түст ідақтар пайда болады.

        Үлкен погремок, қораздың айдары ,сылдырмақ (арамшөп) – бір жылдық , жартылай паразитті өсімдік. Тамырлы ұсақ ісінумен погремок көрші өсімдіктердің тамырларын сіңіріп, олармен қоректенеді. Күздік және жазық егістерді, әсіресе қар бидайды зақымдайды. Погремок қоспасы бар нанды ұзақ уақыт пайдаланғанда улану байқалады.

                             1.3. Зиянкестермен дән тамырының зақымдалуы.        

          Өсімдіктердің тамырлары әртүрлі жануарлармен зақымдалады:кеміргіштер, кенелермен, құрттармен, жәндіктермен және т.б.

           Өсімдіктерге ең көп кеміргіштер  зиян келтіреді (суыр, тышқандар,  атжалман) және жәндіктер ( қоңыздардың  әртүрлері, көбелек, шыбындардың  түрлері).

           Зиянкестермен және аурулармен  шалдықтыратын шығымды анықтау  қиын. Ауыл шаруашылығына зиян  келтіретін аурулар  мен зиянкестердің  жиынтығын көрсететін мәліметтер  жыл сайын орташа 15-30% егісті құрайды. Төменде дәндерді зиянкестермен зақымдайтын аурулар қысқаша көрсетілген.

          Қандала- тасбақа- қалқанша тұқымдастарының қандаладан тұратын зиянкестер. Формасы қандала тасбақаны еске түсіреді, өзіндік иіс береді. Ересек қандала ұзындығы 8-12 мм, ені 6-7мм. Денесінің түсі сұр- сарғыштан күңгірт- қоңырқай түске жетеді.

          Кең таралған зиянды қандала  зиянды тасбақа (Eurygaster integriceps).

          Оңтүстік аумақтарда дәнді тасбақалар, басқа қандала түрлері (Aelia rostrania), маврсті қандала  (Eurygaster Maura), жемісті  қандаал (Dolycoris bacearuim) және т.б.  Оларды жалпы нанды қандала  байланыстырады. Нанды қандала зиянды  тасбақалардан ерекшелігі, олар  әртүрлі аумақтарда болады. Көп  ортақтылығы бар, әртүрлі қандала-  тасбақа көлемімен, формасымен  ерекшеленеді, сонымен қатар биологиялық  ерекшеліктері. 

          Қандала тасбақа барлық дәнді- дақылдарды, әсіресе, бидайды зақымдайды.  Қатты улану кезінде қандала тасбақа барлық егісті жойып жібереді,.

          Қандала тасбақа ормандарда, шөптердің  және шөптік жерлерде қыстайды. Оңтүстік ауматарда СССР- де күздік  бидай ауырады. Көктемде олар  егіске ұшып кетеді. Жақсылап  қоректеніп болған соң қандала  тасбақа жұмыртқаға түсіп, бітірген  соң өледі. 

         Шығыс аудандарда қара бидай  және бидай 1954ж. бастап ұшы  қырлы қандаламен зақымданғаны  байқалды. Ең көп ұшы қырлы Сібір қандаласы немесе Сібір тасбақасы. Сібір қандаласы дәнді зақымдайды. Зақымдалған дәндердің массасы 20-50%  төмендейді.

         Қандал- тасбақа екпесін масақ  пен тамырға салғанда дәннің  жетілмеуі түзіледі. Жетілу кезінде  зақымданған дән кебеді және  әлжуаз бола бастайды. Егер дән  баяу жетілу кезінде зақымдалса, оның үстіңгі жағында қар түсті  тістелген ізі қалады.  Қатпарлы  дақ және ақшыл қабықшамен  қоршалған. Эндоспема тістелген  орнында басылған кезде оңай бұзылады.