Астықтың зақымдануы

 

 

                                          Жоспар:

Кіріспе

Негізгі бөлім

1.1. Бидайға  құрғақ  заттардың  түсуін ерте тоқтату...................................................................3

 1.2. Дәнді аурумен зақымдануы....................................................................................................4

 1.3. Зиянкестермен дән тамырының зақымдалуы.......................................................................10         

1.4. Майлы дақылдарға зиян  келтірушілер..................................................................................13    

1.5. Ауылшаруашылық дақылдарының  карантинді зиянкестері мен аурулары......................15

 1.6. Егісті жинау кезінде дәннің зақымдалуы...........................................................................16

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе                    

            Нанды өсімдіктер-   қоршаған ортаның әсерін  сезетін, өте сезімтал тірі организмдер. Қолайсыз жағдайлар өсімдіктегі физиологиялық процестердің бұзылуына әкеп соқтырады-ассимиляция, дем алу және т.б.

      Табиғаттағы   белгілі биологиялық құбылыстар  өсімдіктің  өсуін тежейді, әр  түрлі ауруларға шалдықтырады, және  өмір сүру белсенділігін төмендетеді.  Бұның бәрі  егістің  сапасын  төмендетеді.  Егісті дұрыс емес  жинау және өңдеу нәтижесінде  үлкен кері әсер береді.  Өсімдіктің  тамырының зақымдалуы  келесі түрде болады; егістің төмендеуі, бидайдың  технологиялық қасиеттерінің нашарлауы, бидайда зиян  қасиеттерінің пайда болуы. Дәнді сақтау кезінде де зақымдау қауіптері болады,мысалы кенелер, тістегіштер. Бидайдың тамырын зақымдау жиі әр түрлі түрде болады; қолайсыз жағдай әсерінен  дәнің технологиялық қасиеттері мен спасының нашарлап төмендеуі. Зиянкестермен зақымдауға қарсы  дұрыс ұйыдастырылған  бүкілодақтық өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты  жыл сайын 8 милт дән  және  өнімнің сапасын  жоғарлатуға  мүмкіндік  береді.

         Дәннің тамырының зақымдалуының  бірнеше түрі болады:

1. Дәнге  құрғақ заттардың түсуін  ерте тоқтату; төмен температура мен жоғары  қатынасты ылғалдылық жағдайында дәннің толық жетілмеуі; дәннің  суық әсерінен  зақымдалуы; дәннің кеуіп кету әсерінен зақымдалу; қоректік заттардың жетіспеуінен зақымдалуы;
2. Ауруға шалдығу арқылы дәннің зақымдалуы; санырауқұлақ аурулары (споралы, бас,фузариоз, дақтану, гельминтоспориоз, жатын   бактериозы және т.б.) бактериоздар ( базалы бактериоз), вирусты аурулар (мозаика , закукливалау), гүл  зиянкестері (повилика. зақымдаушы)
3. Тамырдың зиянкестермен зақымдалуы; тұқымдастарды зақымдаушылар (қандала-тасбақалар, нанды кесушілер, жүгері көбелегі және т.б.); ірілікті зақымдаушылар (бұршақты дәнек, бұршақты жеміс); майлыларды зақымдаушылар (күнбағыс оттығы, сафлорлы шыбын, қыша белянкасы және т.б.)
4. Дәннен тамырға көшу: дәннен тамырға көшу және үйінділерде қалыпты мерзімде қалдыру; масақта өскен дән; жазықта қыстанған дән.
5. Жинау кезіндегі зақымдалу: ұнтақтау кезінде механикалық зақымдау; арамшөпті өсімдіктердің улы шырындармен әсер ету; эфирлі майлар мен ащы жусанның абсинтиннің әсері; дұрыс кептіреудің нәтижесі; дәннің үйінділерде көп уақыт жату нәтижесінде; радоиактивті заттардың ыдырау өнімдерінің әсері.

 

 

 

 

 

                   

                               1.1. Бидайға  құрғақ заттардың  түсуін ерте тоқтату

         Дәнге  құрғақ  заттардың түсуін  ерте тоқтату (органикалық   және  бейорганикалық заттар) судың   түсуін бұзады, сонымен қоса  минералды  және органикалық  заттардың формалау және  дән  толтыру. Құрғақ заттардың  түсуі және олардың  келесі синтезделуі күрделеніп жоғары немесе төмен температура әсерінен  органикалық қосылыстардың үзілуіне әкеп соқтырады.

        Дәннің толық жетілмеуі.  Бұл ылғалдылығы жоғары және дән жетілу кезінде температурасы төмен  ауа райы болатын солтүстік аудандарда байқалады.Бұндай жағдайларда ылғалдылығының артық мөлшері ,ранспирацияға және ассимиляцияға дән  қанқаларымен шығымынын жоғарлауы. Төмен температура  синтетикалық процестердің ерте  толықтай  тоқтайды. Дән әлсіз, ұсақ  және  нан пісіру қасиеті ,қанағаттандырмайтын  сапасы болады.

         Мұздату  әсерінен дәннің зақымдалуы.  Зақымдалу деңгейін  өну периодының  қай кезінде  қолайсыз жоғары температура  басталғанынан  білуге  болады. Бұл уақытта дән аз жетілген болса,  ол  қатты зақымданады.Техникалық, физиологиялық  толықтай пісіп  жетілген  дән  мақзап  қалу қаупінен қорықпайды.

         Аязбен  зақымдалған дән кең  ауқымда тербеледі; оның  технологиялық қасиетінде байқалатын азған, шаруашылық  құндылығын жоғалтуға дейін. Аязбен зақымдалған бидай дәнің аязобойлы,аязбен ұрылған,аязбен қапталған деп атайды. Әр түрлі аязбен зақымдалу деңгейімен бидай  көсеткіштері өзгереді; химиялық  құрамы,клейковинасы, ұнға тартумен нан пісіру қасиеттері, дән құндылығы,тағам құндылығы. 1000 дәннің массасы төмендейді, тығыздығы,көлемді массасы.  Химиялық  өзгерістерге  еритін заттардың  жоғарлауы мен  күлділігінің жоғарлауы ,амилаза мен  каталазаның белсенділігінің артуы, титрлеу қышқылдығының ,суда еритін азоттын жоғары пайыздылығы.  

            Дәнінің клейковинасы кішкене  мөлшерде жуылады, күңгірті түсті  болады, азған ісінулі, нашар эластикалық,  қыйқымы көпболады.  Ерте піскен  ылғалдылығы 64% болған кезде дәннің  клейковинасында  жоғары аяз   әсері байқалады.Аязға шалдыққан  1000 дәннің  массасының төмендеуі  және  дәнің көлемдік масасының   төмендеуі ең маңыздыкөрсеткіштерінің  бірі   дәнді ұнға татру қасиетінің  нашарлауына әкеп соқтырады. Ұнтақтаудағы  шығымы көбейіп, ұн күңгірттенеді. Аязға шалдыққан бидайдан алынған ұнның нан пісіру  қасиеті күрт  нашарлайды. Нан  эластикалық емес, жабысқақ, аз көлемді, нашар кеуектілікті,  шөптік дәмді болады. Аязбен зақымдлған  дән  төмен дәнді құндылығы болады.  Жаңа жетіліп жатқан кезде  аязбен зақымдалса, онла  толықтай дәндік қасиеттен айырылады.Балауыз  фазада   төмен ттемпература  40 ⁰С  піскен кезде  өнгіштігін  сақтайды,бірақ  бұл жағдайда  сабақтың өсу дизорганизация байқалады. Жазықтық жағдайда   зертханалық  өнгіштігінің  жоғары проценттік нәтижесінде   дұрыс  шығын шығармайды. 

                             

                                        

                                      

 

                                      1.2. Дәнді аурумен зақымдануы

         Өсімдіктегі  ауру өзгерістері  өнімнің санын төмендетеді,және  оның сапасын нашарлатады. Өсімдік  аурулары  дәнді өндіріске үлкен  шығым келтіреді. Аурудың қоздырғышы  болып  өсімдікті  паразиттер   табылады-фипотогенді паразиттер;саңырауқұлақтар,  бактериа жәнесүзетін вирустар,сонымен  қатар  гүлді паразиттер.Көп  кездесетін саңырауқұлақтармен  зақымданған  аурулар,ловека және  жануарлар-микоз және  микотоксикоз. Микоздар- саңырауқұлақ шалдықтыратын  ауру, ағза мен  қанқада көбейеді, және микотоксикоздар  улы  митоболит саңырауқұлақтар.

       Бас. Базидиалды классқа жататын саңырауқұлақ қоздыратын ауру. Ол барлық астық 80% егіс аумағы бар.

       Нанның  аз ғана мөлшері зақымдалған  болса да, барлық егісті төмендетіп  жүз мың тонна бидайды төмендетеді.

        Ұнның  споралары жануар ағзасына ішектің  қабығын бұзып зиян келтіруі  мүмкін.

        Бидай  головниясы үш түрлі зақымданады:  сулы немесе жағымсыз, немесе  қатты , шаңды, сабақты. Сабақты головня ішкі клейковина құрамын төмендетіп және оның сапасын нашарлатады. Сулы головня  кезінде дән құрамы бұзылады, тек қабағы ғана сақталады. Бидай головнясы қапшыққа айналады, күңгірт спорасы жағымсыз иісті массамен толы спора дәнді және ұнды ластандырады. Спораның массасы триметиламинді жағымсыз иісі бар. Сулы споралы қоспасы бар ұнда иістенген балықтың жағымсыз иісі болады, ал түсі күңгірттенеді. Қоспасы бар ұннан жасалған нан нашар пісіріледі, дәмді жағымсыз иісі болады.

       Егісті  жинау кезінде дәнді сулы головнядан  ажырату керек. Шаңды головня  масақты бұзады. Ол қара спора  массасымен жабылады. Сыртқы түрімен  зақымдалған дәнд і ажырату  мүмкін емес, кейде біркелкі түсті  қатпарлы жабынды болады. Дәннің  ішінде саңырауқұлақша болады. Кейде  бидай әлсіздігі байқалады. Сулы головня сияқты шаңды головняда жағымсыз иіс болады.

        Шаңды  головня байқалмайтын шығымға  түседі, ол тек егісті тұқым  өнгіштігінің төмендеуімен байқалады  (4-22% ), қызғылт дақтарды енгізу 15%,  сабақты дақтар 10-30%, ұнды бөлікте 10-15%.

         Қара бидай, сұлы, арпа сулы  және шаңды головнямен зақымдануында  жалпы бірдей болады. Жүгері көпіршікті  және шаңды головнямен зақымдалады,  көпіршікті головня кезінде жатынды  ісіну немесе созылу байқалады,  ашық- сұр қабықпен жабылған және  қара спора массасымен толы  болады. Шаңды головня толықтай  собықты бұзады. Сау собық өзінде  спора алып жүреді.

         Спорынья  аскомицет немесе сумчат классындағы саңырқұлақ  шалдықтыратын ауру. Ең көп қара бидайды, кейде бидай мен арпаны толықтай зақымдайды. Кейде сұлыны зақымдалған масақты дән бөліктерінің орнына склероцин саңырауқұлақтары шамамен 20-40 мм басады, күңгірт күлгін түсті, іші ақ  түсті болады. Спорыньяда улы заттар бар. Спорыньясы бар нан және ұн адамдарды, жануарларды, құстарды қауіпті ауруларға шалдықтыруы мүмкін. Спорынья шалдықтырытын ауруларды эрготизм деп атайды. Ол екі формада болады: конвульсивті және гонгренозды. Өте қауіпті некроз түзеді, перифериясының ұштарының бөліктерін түзеді. Улану, бас айналу, лұқсумен байқалады. Сақтау кезінде спорыньяның улы қасиеттері ақырындап әлсізденеді. Дән кептіру спораның улы қасиеттерін төмендендетеді. Спорыньяның ұндағы мөлшері 0,005 % болса өндіріске жіберілмейді. Жануар уланғанда соңғы бөліктері өлуімен немесе түсік жасауымен байқалады. Улы спора мөлшері 0,2% бар кебек немесе қалдықтар жануарлар үшін өте қауіпті болып саналады. Оларды белгіленген мөлшермен ғана қоректендіруге болады. Адамдар спорыньяның улы қасиеттерін білмеген кездерде ол улы заттардан адамдар өліміне әкелді. Ол жиі жаңа жинаған бидайда болады. СССР- да нанды өнімдеріндегі спорынья болуы кейде байқалады. Ол енді кейде жабайы өсетін флора өнімдерінде кездеседі. Бірақ спора көбеюіне қолайлы жағдайда спора үйшіктері түзіледі, ол шөпшабу кезінде кездеседі.

         Фузариоз . Барлық ауылшаруашылық өсімдіктерде кең таралған. Фузариоз типті саңырауқұлақтары өсімдіктен 200- ден астам түрлі 52 тұқымдастарды зақымдайды, олардың тамырларын шірітеді. Біз фузариоздың кейбір түрленріне тоқталып кетеміз. Олар бидайда көп кездеседі. Фузариоз немесе «мас нан», фузар саңыракқұлақтары деп аталады. Жиі ол бидайды, кейде сұлыны, арапаны, қара бидайда зақымдайды. Зақымдалған бидайда қызғылт немесе ашық- қызғылт фузариоз саңырауқұлақтарында дақтар пайда болады. Бірақ көп жағдайда фузариоз бидайда улы қасиеттердің түзілуіне әкеп соғады.Толық піспеген дәндерде бұл ауру жиі байқалады,  белгілері: әлсіздігі, бидайдың сапасының нашарлауы, тұқымның өнгіштігінің төмендеуі, өнгіштігінің дұрыс дамымауы. Бұл бастапқы фузариозбен зақымдалуында болады. Бұл жағдайда бұл ауру бидайды толықтай қамтиды.  Дәннің ерекшелігі түсі(қызылбау, бидай сыртында дақтар немесе нүктелердің пайда болуы) оның улы қасиеттерінің белгісі болып есептеледі .Дәнді зақымдау сипаттамасы бойынша фузариоз кезінде,фузариозға күмәнділік фузароиздың көрінбейтін белгілер кезінде, фузариоздың кеш зақымдалуы мен өсімдік тамырының ерте зақымдалуы кезінде түзіледі. Сонымен қатар инфекция кезінде, ылғалды бидайды сақтау немесе егісті жинау кезінде кездеседі. Бұл жағдайда саңырауқұлақ дәнектің сыртқы жемісі және дәнді қабықтарында кездеседі.

         Фузариоздың көрінбейтін белгілері  анықтау қиынға соғады. Фузариоздың  көрінбейтін белгілері деп- қызғылт  немесе таңқурай- қызыл түсті  болу, сонымен қатар ісінуі мен  қыртыстануы. Дән өсіру кезінде  таңқурай- қызыл түс көп кездеседі.  Дұрыс емес ірі қыртысты және  ұсақ дәнде көрінбейтін белгілері  болып табылады.

          Бидайдың кешенді бактериалды-  фузариозды зақымдауы кейде болмайды. Бұл жағдайда дән толықтай  немесе бөлшектері күңгірттенеді.  Фузариоз саңырауқұлақтарының тез даму кезінде мицелий өскенде дәннің массасын тығыз тасқа айналдырады.

         Фузариоз дамуының алдын алу  үшін сақтау кезінде ылғалдылығы   13-14 % -дан аспауы керек, ал саңырауқұлақпен зақымдалған немесе ылғал ауада жиналған дәнді бүтін дәнге қоспай бөлеке сақтау керек. Осы уақытқа дейінгі «мас нан» улы заттарының себебін анықтағаннан кейін мицели саңырауқұлағы бар дәннен алынған бидай қоректенуге жарамсыз. Нан мас қылдырып уландырады: дөрекілік шыға бастайды, бас айналады, лұқсиды, ұйқысы келеді, шайқала бастайды және т.б.

         Саңырауқұлақпен  қатты зақымдалған  бидаймен жануарларды қоректендіру  кезінде басталады, ас қорыту  жүйесін бұзып және жүйке жүйесін бұзады. Жылқыларда уақытша құтыру байқалады. Жылқы, шошқа, ит аз мөлшерде бидаймен зақымданғанда ауырады, ал үй құсы мұндай ауруға шалдықпайды бидайды жей береді.Өндірістік мақсатта мемлекеттік дайындауда министірлік кеңестің рұқсатымен тек 1 % -тік фузариоз мөлшері бар дәнді қолданады. Сондықтан фзариозы бар дәнді ацетонбутильді өндірісте қолдануы мүмкін. Қызғылт түсті фузариозбен шалдыққанның белгісі бола бермейді, ол сонымен қоса басқа да ауру белгілері болады. Кейде бидай және қара бидай партияларында қызыл түсті дәндер кездеседі. Толық піспеген дәндер қызыл түсті ал жарықта түске өзгереді. Қызыл түсті дәнді жуған кезде түсі тез жоғалады. Бұндай жағдайда дән ішіндегі әртүрлі бактериялардың көбеюіне әкеп соқтырады. Бидай дәндеріндегі әртүрлі қызыл бактериялар дәндік нан пісіру қасиеттерін нашарлатады.

         Фузариоз кезінде немесе құрғақ  шіру  кезінде жүгеріде кей  жерлерінде өрім секілді қызыл  дақтар пайда болады. Әлсіз дәндер көбейеді, 1000 бидай дәнінің массасы төмендейді. Қатты зақымдалған дәнедер қаралау, лас түсті болады, тез сынғыштығы байқалады.

        Аспергиллотоксикоз. Дүние жүзінің көп жерлерінде кең таралған. СССР- да да кездеседі. Аспергилл саңырауқұлақтарымен адамдарда ауруға шалдығады. Зертхана жұмысшылары,элеватор мен сақтау орындарының, ауылшаруашылығы орындарының жұмыскерлері жиі ауырады. Аспергилланың көп түрлері адам мен жануарлардағы бронха мен дермомикоз қоздырғышы болады.