Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге салынатын мүлік салығы

Кіріспе. 

     Мемлекеттік билік барлық уақытта өз құрамын  құрайтын құралдарға мұқтаж болды, алайда оны өзіне тарту тәсілдері  халық дамуының деңгейіне және жағдайына  байланысты ауысып отыр.

      Бірақ, салықтың нағыз дамуының қайна көзі – еркін қалалар, яғни алғашқы буржуаздық мемлекеттер болды. Дәл сол уақытта салық жүйесінің негізгі пішімі қалыптаса бастады, ол: халыққа қажетті жеке меншік принципіне шек қою түріндегі салық, салықтың өзеріктілігі, ақша түріндегі салық және салықты төлеу үшін мүлікті тартып алуға тиым салынуы, жиналған құралдарға немесе қорларды бөлудегі мемлекеттік бақылау.

      Қаржының  екі негізгі бернесі де (функциясы) осы еркін қалаларда қалыптасты:

1. Мемлекеттік билікті, оның барлық  құрамдас атрибуттарымен: басқару аппаратымен, сот, полиция, әскер және тағы басқа жүйелерімен қамтамасыз ету;
2. жалпы мемлекеттік шаруашылық қажеттіліктерді қаржыландыру (коммуналдық шаруашылық, жолдар, байланыс құралдары, одан кейін энергетика, орталық банк, білім, денсаулық сақтандыру жүйесі және тағы басқалары).

   Жаңа  стратегияның даму барысында әлеуметтік бағытталған нарықтық экономикада оларға үшінші берне қосылды – табысты орнықтыру, міндетті салымдардың арқасында пайда болған бернелерінің құрылуы және кәсіпорын жүйесінің күштілігі әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамтамасыздандырумен көрінеді.

   Осылайша, қазіргі кездегі салық жүйесі – ол демократиялық қоғамның өнімі, әлеуметтік нарықтық экономикада құрылған. Бұдан салықты қолданудың негізгі  принципі айқындалады – қоғамның дамуына және оның мүдделерін көрсетеді, бірақ қоғамға және оның экономикалық дамуына кедергі болмауы тиіс. Дегенмен, тура осындай әдістеме Тәуелсіз Қазақстанның орнау жотасында осы жылдары өзінің 15 жылдығын тойлап отыр.

   Тоталитарлық  экономиканы өзгертуге үлкен  жұмыстар жасалынған, және қысқа мерзім ішінде қоғамның тез дамуына берік негіз құралған. Өз баяндамасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев Астанада 2001 жылдың желтоқсан айының 16 жұлдызында Қазақстанның 10 жылдық тәуелсіздігіне арналған мерекелік жиынында айтқандай: «Мемлекет дүниежүзілік нарыққа сай стандарттар алды, соныі арқасында экономиканың мүлде басқа бағытқа ауысуына өз үлесін қосты».

  Қазақстан тәуелсіздігінің бірінші жылында-ақ, 1991 жылы, салыққа байланысты жаңа Заң  қабылдады. 1995 жылы көп жағдайда нарықтық экономика сұранысының дамуына жауап беретін жаңа Заң қабылданды – Салық Кодексі. Бұл заңды Қазақстан экономикасының өсуіне соңғы 3 жылда елеулі үлес қосты деп белгілеуге болады, себебі ол объективті экономика заідарында құрылды, әлемдік экономика ғылымдарының классиктерімен осы тұжырымдаулар дәлелденген, мысалы Адам Смит.

  А.Смитпен  шығарылған шарттар мен тезистер салық салудағы сұрақтарында, өзінің күшін қазіргі уақыттағы мемлекеттік  политикада ең маңызды, сұрақтарды туғызып  отыр. Сайлау қарсаңындағы саяси партия бағдарламаларында және ереуіл қозғалыстарында салық реформалары елеулі орын алып отыр. Қазіргі кездегі Қазақстанда салық – мемлекеттік билік пен қоғам арасындағы негізгі қарама-қайшылық болып табылады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге, едәуір дәрежеде 2002 жылы қаңтардың 1 жұлдызында өз күшіне енген жаңа Салық туралы Заң кқмектеседі.

  Дүниежүзілік  және меншікті еліктеуге тұрарлық тәжірибе салық проблемаларын шешуге, оны  ұйымдастыруға және жүргізуге теңдестіру салық саясаты, экономиканы өрістетуге және қоғамның дәулеттігін жоғарылатуға мүмкіндік туғызады. Сол себепті, оны зерттеу айрықша қызық және Қазақстан Республикасындағы осы күнгі саясат пен экономикалық ахуалды зерттеуде өте құнды болып табылады.

   Салық салу түсінігі.

   Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 24.04.1995 жылғы Жарлығына сәйкес (01.01.1998 жылы алғашқы және 01.01.2007 жылы соңғы өзгерістері мен толықтыруларын ескергенде) жалпы мемлекеттік салықтарға жататындар:

1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2. ҚҚС (қосымша құн салығы);
3. Акциздер;
4. Эмиссияны тіркегені үшін Орталық банктің алымы.

Жергілікті салықтар мен алымдарға жататындар:

1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;
3. Көлік құралдарына салынатын салық;
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды тіркегені үшін алым;
5. Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алым;
6. Аукциондық сатудан алынатын алым.

   Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды құжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.

   Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының  заң органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.

   Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау  барысында, салық салынатын объектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге салынатын  мүлік салығы. 
 

     Әрбір салық төлеуші салықты өздігінше  есептейді, бірақ ол кезде салық  базасына тиесілі салық мөлшерлемесін  пайдаланады. Салықты бюджетке төлеу сол объектілердің тұрған жерлері бойынша жасалынады.

     Салық ставкалары жеке тұлғалардың мүлкіне  салынатын  салық, салық салу объектілерінің құнына қарай, мынадай ставкалар  бойынша есептеледі:

     Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (оның ішінде тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер( мен материалдық емес активтер салық объектісі болып табылады.

     Мыналар салық салу объектісі болып табылмайды:

• Салық Кодексінің 326 және 327 баптарына сәйкес жер салығын салу объектісі болып табылатын жер;
• Салық Кодексінің 346 бабына сәйкес көлік құралдарына салық салу объектісі болып табылатын көлік құралдары;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда тұрған негізгі құралдар;
• Жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары: бұрылу белдеуі, жолдардың конструкциялық элементтері, көпірлер, өткерме жолдар, тоннельдер, жол қозғалысы қауіпсіздігін арттыруға арналған құрылыстар мен құрылғылар, су өткізгіш құрылыстар, және тағы басқалары.
• Салық Кодексінің 138-140 баптарында белгіленген тәртіппен инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға жаңадан енгізілетін негізгі құралдар.
• Аяқталмаған құрылыс объектілері, сондай-ақ орнатылмаған жабдықтар мен негізгі құралдардың құрамдас бөліктері.

     Заңды тұлғалар салық салу объектілерінің орташа жылдық құнына 1% (пайыз) ставка бойынша мүлік салығын есептейді. Жеке кәсіпкерлер мүлік салығын  салу объектілерінің орташа жылдық құнына 0,5 пайыз ставкасы бойынша мүлік салығын есептейді:

• Діни бірлестіктерді қоспағанда, Салық Кодексінің 120 бабында белгіленеген заңды тұлғалар.
• Негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету саласындағы жұмыстарды орындау, яғни, қызмет көрсету болып табылатын ұйымдар.
• Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар.
• Мемлекеттік меншікке жататын және мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының, су тораптарының және табиғат қорғау мақсатындағы басқа да су шаруашылығы құрылыстарының объектілері бойынша заңды тұлғалар.
• Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер – заңды тұлғалардың және шаруа қожалықтарының жерін суару үшін пайдаланылатын су мелиорациялық құрылыс объектілері бойынша заңды тұлғалар.

     Оңайлатылған  декларация негізінде арнаулы салық  салу объектілерінің орташа жылдық құнына 0,5 пайыз ставка бойынша есептейді.