Салық – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Мемлекеттік табыстың басты қайнар көзі болып табылатын осынау міндеттің тарихы мемлекеттің құрылу тарихы тәрізді талай мыңжылдықтарға тартылады. Ағылшын экономисі С. Паркинсонның айтуынша: “Салық салу әлем тәрізді кәрі кәсіп және оның алғашқы ұшқыны атам заманда жергілікті ханның өзен ағысын немесе екі өзеннің қиылысын, тау шатқалын меншіктеп, одан өту үшін саудагерлер мен саяхатшылардан құн сұрауынан пайда болған”. Осылайша, “елу жылда ел жаңа” демекші, уақыт сүзгісінен өткен салық сан түрлі өзге-ріске ұшырап, әрбір ел қазынасының мығым тірегіне айналды. Әу баста жер салығы ретінде қалыптасқан экономиканың бұл саласы қазір бай-кедей деп бөлмей, қоғамның әр мүшесін ортақ міндеттің астына алады. Демек, “бай болсаң да, кедей болсаң да, мемлекетті асырауға міндеттісің” деген мәтел осыдан пайда болса керек. 
       Қазақстандағы салық жүйесіне келетін болсақ, дала заңдылығына бағынып келген қазаққа салықтың нақты қалыптасқан жүйесі Ресей империясымен бірге келді. Жергілікті халықтан жиналған салық мөлшері күн сайын өсіп, елді біраз әбігерге салғаны да тарихта жазылған. Шатыр басынан, мал үшін, құнарлы жерді пайдаланғаны үшін және т.б. сылтаумен жиналған салықтар онсыз да күнін әрең көріп отырған қара халыққа ауыр тиді. Салықтың арқасында хандардың табысын талан-таражға салған Империялық жүйенің соңынан Кеңес үкіметі келді. Ол заманда елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеу жасайтын салық жүйесі қызмет етті. 
        Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты. “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы” заңға негізделген ол 1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап өз күшіне енді. Аталған заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат болды. Осы заңға сәйкес, Қазақстанда 1992 жылғы 1 қаңтардан бастап 13 жалпы мемлекеттік салық,18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. 
ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, ол өз алдына еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіруді көздеді. Осыған байланысты “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Елбасының заңдық күші бар жарлығы шығып, соның арқасында бұрынғы 42 салықтар мен алымдар 11 болып қысқартылды. 
          Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: “заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады”, – деп жазылған. Осыған сай қазақстандықтарға салынатын салықтың негізгі он түрі бар, олар: 
1) корпоративтік табыс салығы; 
2) жеке табыс салығы; 
3) қосылған құн салығы; 
4) акциздер; 
5) экспортқа рента салығы; 
6) жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; 
7) әлеуметтік салық; 
8) көлік құралы салығы; 
9) жер салығы; 
10) мүлік салығы; 
Осының ішінде жеке тұлғаларға міндеттелетін негізгі екі салық түрін қарастырайық. Олар: көлік құралы салығы және жер салығы. 
Көлік құралы салығын меншігінде салық салу объектісі бар жеке және заңды тұлғалар тө-леуге міндетті. Алайда бұл міндеттен босатылатындар да бар. Айталық, бірыңғай жер салығын төлеуші шаруашылық иелері, мемлекеттік мекемелер, Ұлы Отан соғысы ардагерлері мен оларға теңестірілген азаматтар, мүгедектер, сондай-ақ Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистік Еңбек Ерлері, “Халық қаhарманы”, “Қазақстанның Еңбек Ері” атақтарына ие болған, Даңқ орденінің үш дәрежесімен және “Отан” орденімен наградталған адамдар, “Ардақты ана” атағын ал-ған, “Алтын алқа”, “Күміс алқа” алқаларымен наградталған көп балалы аналар көлік құралы салығын төлеушілердің қатарына жатпайды. Сонымен қатар көліктердің бәріне бірдей салық салынбайды. Мәселен, жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар мен мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объектісі болып табылмайды. 
       Салықты есептеу айлық есептік көрсеткіштермен бел-гіленген мынадай ставкалар бойынша жүргізіледі: 
- Двигателінің көлемi мынадай жеңiл автомобильдер (текше см.): 
1100-ге дейiн қоса алғанда – 1; 
1100-ден жоғары 1500-ді қоса алғанда – 2; 
1500-ден жоғары 2000-ды қоса алғанда – 3; 
2000-нан жоғары 2500-ді қоса алғанда – 5; 
2500-ден жоғары 3000-ды қоса алғанда – 8; 
3000-нан жоғары 4000-ды қоса алғанда – 15 
4000-нан жоғары – 117. 
- Жүк көтергiштiгі мынадай жүк таситын арнаулы автомобильдер (тiркемелердi 
есептемегенде): 
1 тоннаға дейiн қоса алғанда – 3; 
1 тоннадан жоғары – 1,5 тоннаны қоса алғанда -5; 
1,5 тоннадан жоғары – 5 тоннаны қоса алғанда -7; 
5 тоннадан жоғары – 9. 
- Автобустар: 
отыратын 12 орынға дейiн қоса алғанда -9; 
отыратын 12-ден жоғары – 25 орынды қоса алғанда – 14; 
отыратын 25 орыннан жоғары -20. 
- Мотоциклдер, мотороллерлер, мотошаналар, двигателінің қуаты 55 кВт-дан аспайтын көлемi шағын кемелер – 1; 
- Двигателінің қуаты 55 кВт-дан жоғары мотоциклдер – 10 және т.б. көлік түрлеріне та-ғайындалған салық түрлері бар. 
Биылғы жылға бекітілген айлық есептік көрсеткіш – 1512 теңгеге тең. 
Жер салығына келетін болсақ, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, орман, су қорының жерлері мен босалқы жерлер тұрақты немесе уақытша пайдалануға берілмеген жағдайда салық салуға жатпайды. Оған қоса елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері, ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдарының желісі алып жатқан жер учаскелері, ҚР Үкіметінің шешімі бойынша консервацияланған объектілер орналас-қан жер учаскелері, жалға берілетін үйлерді күтіп-ұстау үшін сатып алынған жер учаскелері салық салу объектісі болып табылмайды. 
       Көлік құралы салығынан босатылатын азаматтармен қатар, уәкілетті мемлекеттік органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары, сондай-ақ бала жасынан мүгедектердің ата-анасының біpeyі, жеке тұратын зейнеткерлер мен діни бірлес-тіктер жер салығынан босатылады. Одан өзге жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы, бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады. 
       Жеке тұлғаларға қора-қопсы салынған жерді қоса алғанда, өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысын жүргізу үшін берілген ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге базалық салық ставкалары мынадай мөлшерде белгіленеді: 
1) көлемі 0,50 гектарға дейін қоса алғанда – 0,01 гектар үшін 20 теңге; 
2) көлемі 0,50 гектардан асатын алаңға – 0,01 гектар үшін 100 теңге. 
        Елді мекендердің тұрғын үйге қызмет көрсетуге арналған және тұрғын үй қоры, оның ішінде ондағы құрылыстар мен ғимараттар орналаспаған жерлеріне жататын жер учаскесінің бір бөлігі үй іргесіндегі жер учаскесі болып есептеледі. 
Үй іргесіндегі жер учаскелері мынадай базалық салық ставкалары бойынша салық салынуға жатады: 
1) Астана, Алматы қалалары және облыстық маңызы бар қалалар үшін: 
көлемі 1000 шаршы метрге дейін қоса алғанда – 1 шаршы метрі үшін 0,20 теңге; 
көлемі 1000 шаршы метрден асатын алаңға – 1 шаршы метрі үшін 6,00 теңге. 
Жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша 1000 шаршы метрден асатын жер учаскелеріне салық ставкалары 1 шаршы метрі үшін 6,0 теңгеден 0,20 теңгеге дейін төмендетілуі мүмкін. 
2) қалған елді мекендер үшін: 
көлемі 5000 шаршы метрге дейін қоса алғанда – 1 шаршы метрі үшін 0,20 теңге; 
көлемі 5000 шаршы метрден асатын алаңға – 1 шаршы метрі үшін 1,00 теңге. 
Жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша 5000 шаршы метрден асатын жер учаскелеріне салық ставкалары 1 шаршы метрі үшін 1,00 теңгеден 0,20 теңгеге дейін төмендетілуі мүмкін. 
 
 
 
 
 

          3.3 Ғалымдар мен тәжірибешілердің пікірлеріндегі салық              жүйесі    туралы көз қарастар

     Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті Төрағасының орынбасары: А. Базарбаева

     Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетінің мекен – жайына аумақтық салық органдары жіберген камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаларға салық төлеушілерден шағымдар түсуде. Бұл ретте Салық кодексінде салық актісі бойынша хабарламаларға жасаған салық төлеушілердің шағымдарын уәкілетті мемлекеттік органның қарауы көзделген.

       Сондай – ақ аумақтық салық комитеттерінің камералдық бақылау нәтижелері бойынша салық төлеушілерге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелген сомасы туралы хабарламалар жіберген жағдайлар болды.

       Соған байланысты мынадай түсініктеме жасаймыз.

       Салық кодексінің 517 – бабында салық бақылауының нысандары салық тексерістері түрінде де, сондай – ақ камералдық бақылау түрінде де көзделген.

       Салық кодексінің 18 – бөлімінің ережелерінде есептелген салықтар, өсімдер мен айыппұлдар сомаларына қатысты Салық тексерістері актілері бойынша хабарламаларға салық төлеушілер шығымдарын қарау тәртібі айқындалған.

       Айтылғандарға байланысты, алдағы уақытта хабарламалардың дұрыс ресімделмеуіне және мұндай шағымдардың Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетіне түсуіне жол бермеу үшін облыстар, Астана, Алматы қалалары бойынша салық комитеттеріне және № 1 Аймақаралық салық комитетіне осы түсініктемені төменгі тұрған аумақтық салық комитеттері мен салық төлеушілерге жеткізу тапсырылады. 

       Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер : А.Д. Байдүйсенов

Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен  екі қызметті атқарады. Біріншісі  фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі жағы бар, біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін кәсіпкерлікті ұстағандардың мүдделерінен шығады.

        Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін жақтарын байқаумызға болады. Салықтардың реттеушілік ролі негізінен мынадай шарттарға жауап беруі қажет : мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.

         Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.

          Үкімет басшысының хабарлағанындай, 1999 жылдың қорытындысы бойынша, мұндайды экспорттау тек салық түрінде ғана мемлекеттік бюджетімізге 500 миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мұндай көлемдегі қаржы республикалық бюджетіміздің төрттен бір бөлігіндей мөлшерін құрайды. Егер бұл көрсеткіш тек қана мұнай саласында орын алған болса, онда еліміздің бүкіл шикізатын экспорттаудан түспей қалған қаражаттардың мөлшерін қандай болар екен ?

           Осындай көлеңкелі экономиканың келеңсіз әрекеттерінен еліміздегі күнделікті тұрмыстық қажеттіліктерге аса зәру болып отырған тұрғындардың бөлігі көп зардаптар шегуде. Екінші жағынан, салық салынатын базаның кемуінен, экспорттаушы емес экономиканың басқа салаларында қызмет атқарып отырған кәсіпорындарға жүктелетін салық ауыртпалығы арта түсуде.

         Аталған кемшіліктерді жою үшін, ең алдымен салық заңына жаңадан  өзгертулер енгізу аса қажет. Кіріс министірінің атап өткеніндей, жаңадан қабылданған салық кодексінде айтарлықтай өзгерістер енгізілмеген, демек, жіберілген кемшіліктер алдағы уақытта да жіберілуі мүмкін. әрине енгізілетін өзгерістер әбден саралануы және салық жылының басынан бастап іске асуы қажет. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда үш – бес жылға дейін тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады.

        Тұрақсыз экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкін емес, әсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді жағдайында бұл өте қиынға соғады.

        Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға соғады, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары анық. 
 
 

Қорытынды

             Осы жазылған курстық жұмысымды қорытындылай келе , мынадай мәселелерге көңіл бөлінгенін айтуға болады .

             Мемлекет құрылымының өзгеруі,  өркендеуі әрқашан салық жүйесінің  қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса  жүреді.

          Ұйымдық-құқықтық жағынан алғанда салықтар – бұл заңмен алдын-ала анықталған, белгілі бір көлемде және белгіленген мерзімде қажет қорына түсетін міндетті төлемдер. 

             Салықтардың экономикалық мәні  мемлекеттің заңды және жеке  тұлғалармен қалыптасатын ақша  қарым- қатынастарымен анықталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін.Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні , олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен , мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

          Осы жоғарыда келтірілген мәселелер  курстық жұмыстың толықтай мазмұнын  ашады және ол болашақ білікті  мамандар үшін өз пайдасын тигізеді . Бірақ та бұл жұмыста келтірілген деректер салық жүйесін бастағысы келген адамға аз болады ,салықтың әлі де мазмұнын ашатын мәселелері толықтай қарастыруға болады.          
 
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.  Мелников  В.Д., Ильясов К.К. «Финансы».- Алматы 2001.

2.  Мелников  В.Д., Ильясов К.К. «Финансы».- Алматы 2001: Қаржы-қаражат,1997.

3.  Құлпыбаев  С.К., Баязитова Ш. «Қаржы теориясы»Оқу  құралы-Алматы: Мерей,2001

4.  Есенғалиев  В.А.,Хайруллина.Орал 2002

5.Салық және  бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық        кодексі)Қазақстан

6.  Егемен  Қазақстан 1999-18 мамыр