Машина және құрал-жабдықтар нарығының даму ерекшеліктері

            3 Объекті бөлшектерінің бағалары туралы мағлұматты объектінің толық өзіндік құнын есептеуге пайдаланады, ол формула: 

                             С_п =(1+К_соб) Σ Ц_{ел.                                                                                                          (2.2)} 

            Мұнда:

              Σ Ц_ел – бөлшектердің бағасын есептеу арқылы шығарылған объектітінің сомалық құны.

            К_соб-дайындаушының шығындарын есептеуші коэфициенті.

            Қалпына келтіру  құнын есептейді: 

                                                   Sв =                                                 (2.3) 

            3 Шығындарды талдау және индексациялау

            Бағалау  тәжірибесінде  кең қалыптасқан әдістердің бірі-объектінің ескі құнын (бағасын) түзетушу индекстердің көмегімен нақты баға деңгейіне әкелуі. Берілген объектіге жататын сол группа өнімінің бағалық индексі белгілі болса, ескі бағаның әрекет уақытынан бағалау уақытына дейінгі уақыт интервалында объект бағасының тікелей индекстелуі жүзеге асырылды.

            Бұл әдістің ерекшелігі, объектінің жалпы құнын индекстемейді, тек қана өзіндік құнды құрайтын шығындарға ғана индекстеледі. Мұндай жағдайда объект өндіріске кеткен ресурстардың бағалық индексі негізгі жжұмысты атқарады. Дайын өнімнің бағалық индекстеріне қарағанда ресурстардың бағалық индекстері туралы ақпарат оңай.

            Шығындық көрсеткіштердің  есебін бағалау мезетінде көрсету  ұшін, сол көрсеткіштердің жағдайына  қарай бастапқы мезетін түзетілген индекске көбейту керек. Түзетуші индекс- ресурстардың бағалық индексінің бағалау мезетіне , сол ресурстың бағалық индексінің бастапқы мезетке қатысын айтамыз.

            Объектінің бастапқы құнынан жылжи отырып, формула  бойынша оның толық өзіндік құнын  анықтауға болады: 

                      Сп= [(1-Нпр-Кр) Sисх.]/ (1- Нпр)                                          (2.4)

     

            Мұнда:

  S_ucx- анықталған мезетіндегі объектінің бастапқы құны.

          Шығарылған ресурс түрлері бойынша,экономикалық элементтері бойынша өзіндік құнның құрылымы қойылады.тәжірибелік мақсаттар үшін өзіндік құнның шығындарын төрт экономикалық элементтері бойынша топтарға бөлуге болады:материалдар(М),қуат көзі(Э),еңбек төлемдері(Т),амортизация(А)

Шығындар  деңгейіне қарағанда шығындар құрылымы тұрақты.Құрылымды бағалау үшін дайындаушы кәсіпорындардың немесе жыл сайынғы нақты статистикалық  көрсеткіштер қолданылуы мүмкін. Құрылымдық пайыздық арақатынастар толық өзіндік құнды құрайтын көрсетілген төрт экономикалық элементтерді есептеу арқылы жүйеге асады.

         Әрі қарай,түрлеріне байланысты шығындарға сол немесе басқа бағалық индексті немесе индекстелген  көрсеткішті қолданады.Егер обьект негізінен қара металдан жасалса,онда материалға кеткен шығындарды индекстеу үшін қара металл өнімінің бағасын пайдаланады.Сонымен қатар обьектіде түсті металл қоймалары болса,онда қара металл өнімінің бағалық индексі мен түсті металл өнімінің бағалық индексін құрамдастыру арқылы материалдың бағалық индексін алады.Қуат кқзіне кеткен шығындарды электр энергиясы өнімінің бағалық индексі мен Iмаш машина жасау өнімінің бағалық индексін біріктіретін кешенді индексті қолданады.

        Бағалау мезетінде объектінің өзіндік құнын тауып, индекстелген шығын-дарының соммасын шығарады. Көрсетілген формула бойынша өзіндік құн құнға айналады.

        Шығындарды индекстеу және талдау әдісіне үлкен абайлаушылықпен қарау қажет.Біріншіден,нақтысыздық экономикалық элементтердің өзіндік құн құрылымын анықтауда пайда болады.Әдетте өзіндік құн  құрылымы жеткілікті тұрақты болатын,бірақ оған факторлар қатары ықпал етеді.Күрделі обьектілер мен еңбекті көп қажет ететін дайындаушыларда еңбек төлемдеріне кететін шығындар үлесі жоғары.Ауыр және металды көп қажет ететін  обьектілердің өзіндік құны  үшін материалды шығындардың  үлес салмағы маңызды.Екіншіден,қолданыстағы ресурстар мен бағалық индекс шығарылған сол «себептегі»тауарлар бір-бірімен ұқсас деп бекітуге болмайды.Үшіншіден,алдағы кезең ішінде бағалық  индекстерді динамика бойынша болжаудың өзі қателіктерге алып келеді.Бірақта,бір ғана түзетуші индекс бойынша құндардың тікелей индекстелуіне қарағанда экономикалық элементтер бойынша сараланған индекстер сенімді нәтиже береді.Әсіресе,жоғары инфляция кезінде, ұзақ уақыт аралықтарындағы индекстелуден жалтарған жөн.

      4 І рілендірілген нормативтер бойынша құн мен өзіндік құнның есебін шығару

     Егер  обьектінің құрастырылған құжаттамасы  болса және бағалаушы өндіруші кәсіпорыннан ақпарат ала алса,онда оның ірілендірілген нормативтер бойынша обьектінің құны мен дайындаудың өзіндік құнын есептеуге мүмкіндігі болады.Бағалаушы іріленген нормативтер бойынша есеп жүргізе алады,ол үшін көлік және жабдықтар өндіруші кәсіпорыннан алған ақпаратты талдап,есептеу алгоритіміне түсіріп және жүйелеп жинау қажет.

     Ірілендірілген  есептеулерге дайындау технологиясы бойынша  бағаланатын обьектіге ұқсас  өнімнің өндіріс ортасынан,өндірісті  ұйымдастыру және материалдық құрамынан  ақпарат қажет.Сонымен қатар,функционалды және конструктивті жағынан  ұқсастарды алу қажет емес.Мысалға,тігін станогы,қорапталған көлік және т.б. станоктар  тағайындалуы және құрамалары бойынша әртүрлі екенін көрсетеді.Бірақ,олар жасалынған  материалдар құрамы,дайындайтын технологиясы мен жабдықтары,кейбір жинақтама өнім үлгілері жағынан ұқсас.Олар бір машина жасау зауыдынан шығуыда мүмкін.

       Ірілендірілген нормативтер бойынша  өзіндік құнды есептеу құрастырушылық  –жобалар мен бастапқы сатыдағы HUP және OKP өнімдерін жасауға негізделген технико-экономикалық зерттеу ұйымдарында кеңінен қолданылады.Бұл әдістерді бағалау тәжірибесінде де қолдануға болады.

     Қандай  да бір ресурстың бірлігіне әсер ететін факторға сипатталған шығындардың  салыстырмалы немесе сыбағалы көрсеткіштер нормативті шығындар екенін түсіндіреді.Әртүрлі шығындардың бірігуін ірілендірілген нормативтер деп айтуға болады.Мысалға, жиынтық өнім бірлігіне кеткен материалдық шығындардың үлесі ірілендірілген норматиыті құрайды,себебі, өнім құрамына кететін әртүрлі материалдарға жұмсалатын, соның ішіне технологиялық электр энергиясы мен отынға кететін шығындарды құрайды.

     Өнеркәсіптің  әртүрлі салаларында ірілендірілген нормативтердің көмегімен өндірістің өзіндік құнын есептеу әдістемесі қолданылады. Әдістемелер өнімдердің, технологиялардың және өндірісті ұйымдастыру ерекшелігімен түсіндірілетін нормативтердің жүйесімен есептеу алгоритмдері бойынша айрықшаланады. Алайда, осы қолданылатын әдістемелерде көп ұқсастық бар.

     Біріншіден, шығындар нормативтерінің құрамы шектеулі және бұйымның өзіндік құнының 70% жуығын құрайтын шығындардың кешенін де қамтиды. Екіншіден, өнімдердің ерекшелігімен олардың өндірісіне байланысты ірілендірілген нормативтерді есептеу үшін осы немесе басқа да әсер етуші факторларды таңдайды. Мысалы, материалды шығындар үшін әсер етуші фактор ретінде әдетте бұйымның конструкциясының салмағын алады, бірақ, келесідей басқа да факторлар таңдап алынуы мүмкін: конструкция көлемі, қуаттылық , жұмыс ауданының көлемі және, т.б, үшіншіден, шығындар нормативтері үшін оарды қолдану аймақатры анықталады және бұл нормативтер объектінің тобына және әсер етуші факторлардың ауқымына сәйкес сараланады.

     Үлестік материалдық шығындар- бұл құрал-жабдықтар  объектілеріне шығарылған технологиялардың колькуляцияларды талдай отырып, есептейтін материалдық шығындардың нормативтері. Осындай бірнеше обьектілер үшін негізгі материалдық шығынды бұйым салмағына бөледі, сосын қортынды орташаланған мәнін шығарады.Үлестік материалды шығындар нормативі негізінен бұйымдарды құрайтын материалдардың бағасының ықпалынан қалыптасады, бірақ сонымен қоса,еңбек ақы шығындары мен дайындау өндірісіне қатысты басқа да шығындар жатады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2.2 Көлік құралын  бағалауда ақпататпен  қамтамасыз ету 
 

     Жер үсті көлік құралдарын бағалау кезінде  көлік құралы туралы келесі ақпататтар болуы шарт:функционалды белгілеу (қолдау) жері, моделі типі және т.б белгілер.

     Жер үсті көлік құралдарына бағалау  жүргізу  үшін қажетті ақпараттар комплексі мына жағдайда көрсетіледі:

     - бағалау обьектісі туралы техникалық  жағдайы жайлы алдын ала анықтама береді;

     - анықтама, бағалау обьектісі туралы  мінездеме береді және оның  идентефикациясы жайлы анықтама;

      - бағалау обьектісіның баламасы туралы сипаттама белгілер.                       Ақпаратты қамтамасыз етушілер деп, каталогтар, құжаттама, бюлетендер, компютерлі ақпараттық өнімдер, басқ да ақпарат көздеріБағалау обьектісі туралы сипаттама береді, (мысалы, жер үсті көлік құралын даналап сату ұсынысы) және статистикалық сараланған сипаттама анықтамалар бір типті бағалау обьектісі жайлы (баға жайлы арнайы жинақтама).

     Жер үсті көлік құралының құнын бағалау  ақпараттар көзі немесе талаптарға жауап  беруі тиіс:

     - ресми баспа деңгейі болуы  шарт немесе ақпарат беруші S    

бағалау обьектісінің айрықша сипаттамалары  бар ( идентификациялық бұйрық, типі, маркасы, моделі, негізгі мінездеменің тағайныдалуы) бағалау обьектісіне ақпараттың сәйкес келуін растау;

     - нақты және актуалды ақпаратпен қамтамасыздандыру S жаңа ақпаратты жеткізу жылдамдығымен, S берілген ақпаратты қолдану шегі мен аумағын көрсету;

     - берілген ақпаратпен лайықты  алгоритім жұмысы қажет;

     Жер үсті көлік құралдарының құнын бағалауда  ақпаратпен қамтамасыз ету.

     Бағалау жұмысындағы нарық мәдениеті  дамып келеді және жер үсті көлік  құралын сату нарығымен байланысты және оларды жөндеу және қызмет көрсету, салалар мен баспалардың жарық көруі қажеттілігін шақырады бұл салалар мен басқалар ақпарат қызметі мен материалдарды беру мен сатумен айналысады.мұндай салалар қызмет ісапалы ақпараттардыайналысады.

     Тоқталып  өтсек, осы күнгі жер үсті көлік құралдарының модельдері мен олардың модефикациясы көптеген. Бұл ақпаратпен қамтамасыз етуші салалар үшін кең өріс шартты түрде, жер үсті көлік құралдарының нарығында баға (құн) жағдайын жеке алынған елдің баспалары мен баспасөз орталықтары бақылыйды.

     Ресейдің  ғылыми- зерттеу институттары НАМИ және НИИАТ “За рулем” және т:б басылымдар.  

     Баспасөз  өнімдері өте көп. Жер үсті көлік  құралын бағалауға байланысты ақпаратты  төртке бөлуге болады:

     - Жер үсті көлік құралының техникалық  жағдайы мен парпметірлер жайлы ақпараттар мазмұны:

     - Жер үсті көлік құралдарын  идентификацялауға байланысты қөздері;

     - Жер үсті көлік құралының құнының  каталогі;

     - Қалпына келтіру жөндеу жұмыстарын  жүргізу материалдары;

     Техникалық  жағдайы жайлы ақпараттар каталогі жер үсті көлік құралдарын бағалауға қажетті патаметірлер: двигатель көлемі, двигательдің қуаттылығы, т.б мәліметтерді құрайды. Тәжірибеде көп жағдайда тапсырыс беруші бағаланушы обьект жайлы толық мәлімет бере алмайды, ҚР ақпаратпен қамтамасыз ету толық жүргізіледі. Жыл сайын баспалар көптеген каталогтар шығарады, олар жеңіл көлік және т.б көліктер жайлы. 

     2 кесте

     Жер үсті көлік құралдарын бағалауда  ақпаратпен қамтамасыз ету (РФ)