Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: басымдылықтары және механизмі

     Жергілікті  өзін өзі басқару органдары муниципалды шаруашылқты басқару арқылы жергілікті мәндегі мәселелер шещіледі.

     Муниципалды шаруашылыққа жеке шаруашылқ белгілері  тән, себебі ұйымдар, кәсіпорындармен  мекемелер нарықта дербес субьек ретінде бола алады. Бірақ жеке шаруашылықпен  салыстырғанда муниципалды шаруашылықтың мақсаты пайда алу емес, жергілікті мәселелерді шешу (қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру) болып табылады. Осылайша, бұл шаруашылық етудің нәтижелерін жергілікті қоғамдастықтың барлық тұрғындары пайдаланады және олардың өздері муниципалды шаруашылық көмегімен көрсетілетін қызметтерде тапсырыс берушілер болып табылады, міне осында оның қғамдық сипаты көрінеді [19].

     Мұнда жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің  кейбір ерекшеліктері бар. 1-ден, жергілікті өзін өзі басқару органдары – бұл жергілікті билік органы, олардың шешімдері жергілікті қоғамдастықтың территотиясында барлық шаруашылық етуші субьектілер үшін орындалуға міндетті. 2-ден, шаруашылық етуші субьект ретінде жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалды меншік иелігінде және иелігінде емес, бірақ қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған ұйымдар, мекемелер және кәсіпорындарға қатысты әртүрлі әрекеттер жасайды.

     Муниципалды шаруашылық әртүрлі шаруашылық субьектілерінен  тұрады. Олардың қызметін жергілікті өзін өзі басқарудың сәйкес органдары анықтайды және үйлестіреді. Осыны ескере, муниципалды шаруашылық құрылымындағы 3 элементті бөлуге болады:

• жергілікті қғамдастық территориясындағы шаруашылық етуші субьектілердің қызметін нормативті және экономикалық реттеуді жүзеге асыратын жергілікті өзін өзі басқару органдары, мұндай реттеудің мақсаты жергілікті қоғамдастықтың халқының қажеттіліктерін қанағаттандару болып табылады;
• муниципалды меншік иелігіндегі кәсіпорын, мекеме мен ұйымдар. Жергілікті өзін өзі басқару органдары олардың қызметінің мақсатын, шарттары мен тәртібін анықтайды; олардың өніміне бағалар мен тарифтерді реттейді, олардың жарғысын бекітеді, олардың басшыдарын тағайындайды және жұмыстан босатады;
• муниципалды меншік иелігінде емес кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар. Бұл шарушалақ етуші субьектілердің жергілікті өзін өзі басқару органдарымен өзара байланысы келісімді сипатқа ие болуы керек. Жергілікті өзін өзі басқару органдары қоғамдық территориядағы кешенді әлеуметтік – экономикалық дамудағы осы субьектілердің қызметін үйлестіруге, кейбір жағдайда олардың қызметіне шектеу қоюға құқы бар [45].

     Муниципалды шарушылықтың түрлеріне келетін  болсақ, Л.А.Велихов муниципалды  шарушылықтың 4 үлгісін көрсетті:

• мунипалдау;
• муниципалды – тәртіптік және муниципалды – рентік үлгілер;
• муниципалды – концессионды;
• концессия.

     Бұл үлгілер кәсіпорнның шаруашылық қызметіне жергілікті өзін өзі басқару  органдарының араласу деңгейі бойынша  бөлінеді. Жергілікті өзін өзі басқаруөз  мәні бойынша кәсіпырнның меншік иеленушісі болған кезде, максималды араласу мунипализация кезінде пайдаланды, ал келісім шартындағы  жергілікті өзін өзі басқару кәсіпорынды жеке тұлғаларға басақаруға беретін кезде, минималды араласу концессиясы қолданылды. Велихов еңбегі 1928 жылы жарық көргеннен бастап, оның көптеген жағдайлары ескірген.

     Қазіргі уақытта муниципалды шаруашылық келесі түрлері анықталды:

     1) Жекргілікті мәндегі мәселелерді  шешу бойынша негізгі қысымды   жергілікті өзін өзі басқару  органдары өз мойына алатын  муниципалды ренталық үлгі   жекргілікті  қоғамдық территориядағы шаруашылық етуші субъектісі болып табылатын (бұл үлгі Велиховтың классификациясына сәйкес келеді);

     2) Жергілікті өзін өзі басқару  органдардың табыстары жергілікті  қоғамдастың  тұрғындарынан жиналатын  салықтардан қалыптасатын коммуналдық-ренталық үлгі;

     3) Жергілікті өзін өзі басқару  органдардың табыстары халықтық  салықтарынан қалыптасатын коммуналды  үлгі (бұл үлгі Л.А.Валиханов классификациясының  конценциясына ұқсас) [27].

     Муниципиалдық шаруашылықтың қандай да бір түрінің  болуы территория рессурстарына (материалдық, қаржылық, кадрлік); салықтың жиналуына және жергілікті өзін өзі басқару органдардың құзіретіне тәуелді.

     Халыққа тауар мен құзметтерді жеткізу  мәселесі берілген жергілікті қоғамдастықтың жергілікті өзін өзі басқару органдардың тікелей міндеттемесі болып табылады. Савас еңбегіне [46] сүйене, муниципиалды қызмет көрсету мәселелерін қарастырайық. Автор тауар мен қызметтің 4 түрін бөледі:

• жеке – олар жеке тұтынулармен, сонымен қатар кейбір тауарларды тұтынуға бас тартқызумен сипатталынады(мысалы, ас, киім, жеке автомобиль);
• жалпы қол жеткізерлік – олар жеке тұтынумен сипатталынады, тұтынушыларға оларды тұтынуға шек қою қиын (мысала, ауа, өзен, көл);
• ортақ төленетін – олар ортақ тұтынумен сипатталынады және олардан бас тарту оңай (мысалы, кабельді ТВ, телефон, су құбыры, кітапхана);
• ұжымдық – олар ортақ тұтынумен сипатталынады және олардан бас тарту қиын (мысалы, маяк, қорғаныс) [46].

     Тұтынушы, өндіруші және билік етуші белгілі  бір қатынастармен бір бірімен  байланысты: қызметтің тағайындалуымен, оны жеткізумен және оны төлеумен. Тауарлар мен қызметтерді жеткізудің 10 түрін (механизмін) бөлу қабылданған:

1. Муниципалды қызмет. Жергілікті қоғамдастықтың өндіруші және билік етуші ретінде қызмет етеді. Қызметті жеткізу жергілікті өзін өзі басқару органдарымен жүзеге асырылады (мысалы: муниципалды кәсіпорынның барлық қызметі);
2. Жергілікті өзін өзі басқару органдарымен қызметтерді сату. Заңды және жеке тұлға (жеке компания) билік еуші, ал жергілікті қоғамдастық - өндіруші болып табылады (мысалы: табиғи ресурстарды пайдалануға құқты сатып алу, жеке кәсіпорында милиция қызметін төлеу);
3. Муниципалдар арасындағы келісім. Бір жергілікті қоғамдастық - өндіруші, екіншісі – билік етуші болып табылады;
4. Келісім – шарт. Жергілікті өзін өзі басқару органдары жеке фирмалармен және коммерциялық емес ұйымдармен тауар мен қызметтерді жеткізуге келісім – шартқа қол қояды. Бұл механизмде жеке кәсіпорын - өндіруші, жергілікті қоғамдастық – билік етуші. Муниципалды тапсырыс келісім – шарттың мысалы болып табылады.
5. Басымдылық. Артықшылққа негізделген қызметтерде жергілікті қоғамдастық – билік етуші, жеке фирма - өндіруші болып табылады, бірақ қызмет көрсеткені үшін тұтынушы төлейді (мысалы, такси, телефон);
6. Дотация. Жеке фирма - өндіруші, жергілікті қоғамдастық пен тұтынушы – ортақ билік етушілер (олар белгілі бір өндірушіні таңдайды, ал тұтынушы сәйкес келетін өндірушіні таңдайды). Әдетте жергілікті қоғамдастықта тұтынушыда өндірушіге төлейді (мысалы, мәдениет мекемелері, арзан тұрғын үй);
7. Кепілдеме. Жеке фирма - өндіруші, жергілікті қоғамдастық өндірушіге төлейді. Мұнда тұтынушы субсидияланады. Кепілдеме жүйесі дотация жүйесіне қайшы (мысалы, азық – түлік талондары, тұрғын үй ваучерлері, тасымалдау жүйесі);
8. Нарық. Тұтынушы өзі қамтамассыз ету процесін ұйымдастырады және өндіруші жеке кәсіпорынды таңдайды;
9. Еркін қызметтер. Билік етуші мен өндіруші еркін ассоциация болып табылады;
10. Өзіне өзі қызмет көрсету /32/.

     Ұсынылған  үлгі бойынша, жергішілік шаруашылық үй шаруашылығының меншік иелендірушілернің  коорпаротиві нысанында құрылады.Әрбір үй шаруашылығы коорпаротив құраушысы болып өзінің «пайымен» кіреді.

     Жергілікті  өзін өзі басқарудың өкілді органдарының құрылымында автор арнайы комиссия құруды ұсынады. Бұл:

     К – 1 – тазалық бойынша комиссия; 

     К –2 –энергетика бойынша комиссия;

     К – 3 – құрылыс бойынша комиссия;

     К – 4 – сауда бойынша комиссия;    

     К – 5 – жергілікті өндіріс бойынша  комиссия; 

     К – 6 – денсаулық сақтау және спорт  бойынша комиссия;

     К – 7 – білім беру бойынша комиссия;

     К – 8 –қоғамдық тәртіп пен пікірлер бойынша комиссия;

     К – 9 – мемлекеттік органдармен  және депутаттармен байланыс және оны  дамыту бойынша комиссиялар және т.б. /36/.

     ШҚМҚ  белгіленгін жұмыстарды жүргізу  үшін өздерінің өндірістік бөлімшелерін артель түрінде құрады. Олар:

     А – 1 – игі жағдай;  

     А – 2 – энергетика;   

     А –3 – құрылыс;  

     А – 4 – мұнай қоймалары;   

     А – 5 – нан пісіру;   

     А – 6 – шұжық цехі;  

     А – 7 -  коопторг және т.б. /36/  

     Бүгінгі таңда профессор Қ.Е.Құбаевпен  ұсынылған үлгі прогрессивті болып  табылады. Мұнда жергілікті өзін өзі басқарудың прогрессивті қағидалары негізделген:

• басқарудың барлық негізгі органдарының сайланушылығында және өкілді органдардың жергілікті органдарды, жергілікті қоғамдастықтың өкілді органдарды басқаруында көрінетін басқарудың демократиялылығы;
• жергілікті өзін өзі басқару органдарының қызметін халық сұранысын ескере құруға және әрбір үй шаруашылық экономикасын үнемі жақсартуға мүмкіндік беретін әлеуметтік – экономикалық бағыттылығы;
• басқаруда да, қызмет алуда да жергілікті тұрғындардың қатысу нормасы.

 
 
 
 
 
 
 
 

     Жергілікті  өзін өзі басқарудың өндірістік құрылымы 

       

       

     

     

     

       

     

       

     

     

     

     

       

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

       
 

     5 - сурет 

     Бұл үлгі ауыл деңгейінде қолдануға арналған, себебі қала жағдайында халықтық пайы негізінде жергілікті шаруашылықты құру қағидасы жүзеге асырылуы ммүкін емес.

     Қалаларда жергілікті шаруашылық келесідей ұйымдастырылуы керек  
 
 
 
 

     Жергілікті  өзін өзі басқарудың қаржылық – экономикалық үлгісі 

       

     6 - сурет  

     

11. суреттке  сай, жергілікті мәселелерді шешуді және халық пен кәсіпорындарға коммуналды қызмет көрсетуді муниципалды мекемелер  мен муниципалды кәсіпорындар жүзеге асырады.

     Муниципалды мекеме – басқарушылық, әлеуметтік – мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы басқа қызметтерді жүзеге асыру үшін жергілікті өзін өзі басқару органдарымен құрылған және олармен толығымен немесе бөлектеп қаржыландырылаиын коммерциялық емес ұйым [45].