Құқықтық мемлекет

Құқықтық мемлекет - бұл тәуелсіз мемлекет, ол өз бойына бүкіл халықтың, ұлттың және елді мекендейтін аз ұлттардың тәуелсіздігін жинайды. Мұндай мемлекет үстемдікті, бәріне бірдейлікті, биліктің толықтығын, ерекшелігін іске асыру арқылы, адалдыққа негізделген азаматтардың қоғамдық қатынастарын, бостандығын қалтықсыз қамтамасыз етеді. Құқықтық мемлекетке, мәжбүр ету, мемлекет төуелсіздігінің маңызды көрсеткіші ретінде, құкықпен шектеледі, заңсыздық пен бассыздыққа жол бермейді. Мемлекет өз күшін, кұқық негізінде, тек өзінің тәуелсіздігі, азаматгарының мүдделері бүзылса ғана пайдаланады. Ол жеке адамның да бостандығын тежейді, егер оның әрекеті басқа адамдардың бостандығына қауіпті болса.

Мемлекеттің саяси табиғаты оның тәуелсіздігінен анық көрінеді. 
Қоғамның саяси жүйесі, бөлікгерінің мүдделері және барлық гамма 
қажеттіліктер тек тәуелсіздікке келіп жиналады. Төуелсіздікке 
байланысты ғана мемлекеттік жөне мемлекеттік емес ұйымдар- 
дың мүдделері біріктіріледі, адал құқықтың тендігі және еркін 
дамуы қамтамасыз етіледі. Енді құқықтық мемлекеттің негізгі 
белгілеріне көшейік: 

1. Барлык, коғам өмірінің аясындағы заң  деңгейінің жоғарлылығы. Құқық жүйесіндегі жоғарғы құқықтылыкқың нысанына ұйымдарды және адамдардың бостандығың корғаушы заң жатады. Занда мемлекет бәріне міндетті тәртіп жолын белгілейді, адалдық пен теңдіктен бастау алып, қоғам дамуындағы объективті қажеттілікті толық есепке алады. Міне, сондықтан, заң жоғарғы зандылық күшке ие, басқа құқықтық актылар заңға сай болуы қажет. Заң қоғам өміріндегі ең маңызды қажеттілікті, жағдайларды реттейді. Ол өмірге, маңызды ортадаға бостандықтың мөлшерін белгілеп, қоғамның адамгершілік құндылығын корғайды (мысалға, меншік туралы зандар, кәсіпкерлік туралы, баспа т.б.). Қосымша заң актылары (подзаконные акты) оның ішінде ведомстволық, қажетті кезінде, зандардың кейбір қағидаларын анықтайды, бірақ заңды ешқашанда "жетілдірмейді", "түзетпейді", "ауыстыр-майды". Сонымен бірге, құқықтық заң, оны шығарушылардың өз еркіне жібермейді. Занда бекітіліп жатқан қоғамдық қатынастардың объективтігі, олардың дамуы және өз-өзінен жаңалануы көрсетілуі қажет. Заң шығарудағы әртүрлі тежеулік жүйе, субъекгивтік сипаттағы тиым салу, құқықтық мемлекеттің неігізіне зиян келтіреді, қоғамдық прогресті тежейді.

Құқықтық мемлекеттің негізі - конституциясы. Онда мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық принциптері көрсетілген. Конституция қоғамның жалпы құқықтық моделін көрсетеді, барлық ағымдағы зандар, соған сәйкес келуі міндетті. Мемлекеттің ешқандай құқықтық акгылары конституцияга қарама-қайшы келмейді. Конституцияның артықшылығы - құқықтық мемлекеттің бөлінбейтін бөлігі. Сондықтан құқықтық мемлекет - конституциялық мемлекет.

2. Жеке  адамның құқығының шындығы, оның еркін дамуын қамтамасыз етуінде. Әлеуметтік саяси өмірде, адам бостандығы оның құқығы ретінде көрінеді. Құқықтық мемлекет жеке адамдарға белгілі бостандықтың болуын қолдайды, ол мөлшерден әрі қарай мемлекеттің араласуы дұрыстыққа жатпайды. Мемлекеттік биліктің "араласпауы" міндеттілігі, адамдардың өз құқығын сақтауды талап етуіне сәйкес келеді. Егер белгіленген құқық бұзыл-са, ол соттың қорғауымен қамтамасыз етіледі. Мүндай жағдай, нағыз құқықты бостандыққа айналдырады. Құқық жалпыға бірдей, көлемді және бір деңгейдегі бостандық. Оның шын көрінісі мына формулада қамтылған: "тұлғаға тиым салынбаған нәрседен басқаның бәріне рәқсат етіледі".

Жеке  адамдардың құқықтық сипаттағы бостандығы, қоғам өмірінің әртүрлі жағдайынан көрінеді. Қазіргі демократиялық мемлекетті объективті құқық бостандығы, өзінің әр қыйлы мазмұндарына байланысты жеке адамның объективтік құкығымен іске асырылады. Ондағы ең маңыздысы - жеке адамның құқығы, оның мүддесін орындауға ұмтылған мемлекеттің қимылы (әрекеті), жеке адамның дербес құқықтығына, білім алу, әлеуметтік қамсыздандыру, сотпен қорғалу, мемлекеттің көлемінде еркін жүру жатады.

3. Мемлекет  пен жеке адамның арасындағы жауапкершілігі. Саяси өкіметті алып жүруші мемлекет пен оның құрылуын іске асыруға қатынасушы азаматтың арасындағы қатынас, теңдік және адалдық негізінде болуы қажет. Мемлекет жеке адамның бостаңдык деңгейін занда белгілей отырып, сондай мөлшердегі өзі қабылдаған шешімінде, қимылында өзін тежейді. Ол әр азамат туралы адал-дықты қамтамасыз етуді міндетіне алады. Құқыққа бағына отырып, мемлекеттің органдары оның жарлығын бұза алмайды және бұзғаны үшін, не ол міндеттерді орындамағаны үшін жауапқа тартылады. Заңның міндеттілігі мемлекеттік билікке кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі, ол жағдай әкімшілік басынушылықты жояды. Оған жататындар: депутаттардың сайлаушылар алдындағы жауапкершілігі (депутатты кері шақырып алу), үкіметтің өкілетті органдар алдындағы жауапкершілігі, әкімшілік, азаматтық-күқықтық не болмаса, мемлекет қызметкерінің қандай деңгейде болмасын белгілі құқық субъектілерінің алдында өзінің міндеттерін орындамағаны үшін, қылмыстық жауапкершілігі. Сондай құқықтық бастама негізіңде, мемлекет аддында жеке адамның жауапкершілігі құрылады. Мемлекеттік мәжбүрлеуді пайдалану, құқыктық сипатта болуы қажет, жеке адамның бостандық деңгейін бүлдірмеу, болған қүқықбүзушылык оның ауырлығына сай жазалануы қажет. Мемлекет пен жеке адамның бірге жауапкершілігіндегі құқыктық сипаттама - қоғамдағы құқықтың объективті құрылуының маңызды бөлігі, мемлекет еріктілігіне нәтижесі емес. Құқықтық талаптарды сақтау - ең алдымен, мемлекеттің және барлык адамдардың да заңды міндеттері. Осыдан адамның табиғи құқықгың, құқықтық мемлекетте көре аламыз. Құқықтық мемлекеттің құрылуы мен қызметінің негізгі принциптеріне биліктің бөлінуі жатады. Бұл принцип, бір жағынан заң шығарушы өкіметтің мәртебесін (жоғарлылығын) белгілейді, ал екінші жағынан - орындаушы және сот басқарылуының бірлігін көрсетеді. Мемлекеттік билікті өзінше, жеке және тәуелсіз үш салаға бөлу, өкіметті өз пайдасына пайдалануға жөне құқықпен қатынасы жоқ тоталитарлық мемлекеттің пайда болуына жол бермейді. Мемлекеттік билік жүйесінде сол биліктің әрқайсысы өз орнында, өздеріне тән тапсырмаларын және басқа қызметерді орындайды. Биліктің тендігі арнаулы ұйымдастыру құқықтың төсілдерімен қолдау табады және бірігіп жүұыс істеуде, белгілі мөлшерде бірінің-бірі қызметтерін тежеп отырады. Сонымен қатар, олар бір биліктің екінші биліктегі, сол қызметтерінің мөлшеріндегі тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Зандар қабылдайтын өкіметтің үстінен қарайғьш жағдайының, себебі ол мемлекеттік жене қоғамдық өмірдің құқықтық бастамасын, елдің ішкі және сыртқы негізгі саясатын белгілейді, сондықтан, сайып келгенде, құқықтық ұйымдастырудың және орындаушы, сот қызметтерінің нысандарын белгілейді. Құқықтық мемлекеттің тетігіндегі (механизміндегі) заң қабылдаушы органдардың маңыздылығы, олардың қабылдайтын заңдарының жоғарғы заңдылық күшін қамтамасыз етеді, сонда көрсетілген құқық нормаларына жалпы міндеттілік сипат береді.

Бірақ, заң қабылдаудағы өкіметтің жоғарылығы абсолюттік сипатта болмайды. Оның қимылы құқық принциптерімен, адамның табиғи құқықтарымен, адалдық және еркіндік идеяларымен шектеледі. Ол халықтың және арнайы конституциялық органдардың бақылауында болады, соның көмегімен зандар күшінің конституцияға сәйкестігі қамтамасыз етіледі.

Атқарушы  үкімет өзінің органдары арқылы құқық нормаларын іске асыруымен шүғылданады. Оның қызметі заңға негізделуімен бірге, заң көлемінде іске асырылуы қажет. Орындаушы органдар және мемлекеттік лауазым иелері заңмен белгіленбеген, азаматтардың және ұйымдардың жаңа құқығын, міндеттерін белгілейтін жалпыға бірдей нормативті акгілерді қабыл-дауға құқығы жоқ. Орындаушы биліктің тежелінуі мемлекеттің өкілетті органдарының алдындағы есеп беретіндігімен жауапкершілігінің арқасында іске асырылады. Құқықтық мемлекетте әр азамат қандай болмасын орындаушы үкімет органдарының, лауазым иелерінің заңсыз әрекеттерін сотқа шағым жасау арқылы шешеді.

Сот билігі, құқықтық мемлекеттің құқықтык негізін, қоғамдық өмірді әртүрлі қылмыстан, оны кім істесе де, қорғау үшін кұрылған. Әділ сот билігі құкықтық мемлекетте, тек сот органдары арқылы іске асырылады. Ешкандай орган, сот қызметін орьындай алмайды. Сот өзінің құқық қорғау қызметінде, тек заңға сүйенеді, құқықпен және заң шығарушы, орындаушы биліктен жжне үкімет органдарының субъективтік ықпалынан тәуелсіз болады.

Тәуелсіздік және зандылық, әділ сот - азаматтардаң құқығының еркіндігінің кепілі, тұтас алғанда құқықтық мемлекеттілік те жатады. Бір жағынан, сот заң шығаратын өкіметпен орындайтын үкіметтің қызметтерін өзіне иемдене алмайды, екінші жағынан, оның маңызды мақсаты, ол органдардың нормативті актыларына құқықтық бақылау жасау болып табылады. Сот органдары, со-нымен, құкықтық қағидалардың бұзылуына жол бермейтін тежеушілік фактор ретінде көрінеді, әсіресе конституциялық заң шығарушы, орындаушы, мемлекеттік органдар жағынан, шын мәнісіндегі, өкіметтің бөлініп басқарылуын қамтамасыз етеді.

Басқа мемлекеттерде конституциялық, құқықтық бақылау функциясын, конституциялық соттар орындайды. Өздерінің сондай қызметтерімен, заң шығарушы органдардың құқықтық шығармашылық қызметінің үстемдігіне конституциялық кепілдік жасайды. Біздің Қазақстан мемлекетінде ондай қызметті Жоғарғы сот органдары орындайды. Ал екі ғасырдан бері АҚШ-тың конституциясы өзінің беделін және өз кезеңінің ықпалды дамуын қамтамасыз етіп келеді.

("Құқықтық мемлекетгің негізгі сипаттамасы,  мемлекетгік қоғамның ұзақ даму процесінде пайда болған жалпы адамгершіліктің құны жинақталған. Адамзат өмірінің табиғи дамуындағы процесс, іс жүзіндегі құқықтық мемлекеттің құрылуына, оның теориясына жаңалықтар қосатындығына күмән жоқ.

 Құқыктык мемлекет - саяси ұйымның билігі, адамның, азаматтың құқығын, бостандығын толық камтамасыз етуге жағдайлар жасайды және мемлекеттік билікті құқықтың негізінде өз пайдасына пайдалануға мүмкіндік берілмейді. Құқықтық мемлекеттің негізгі екі принципі бар:

1. Адамның және азаматтың құқығын, бостандығын толық 
   түрде қамтамасыз ету, жеке адамдарға құқықтық ынталандыру 
   режимін жасау (әлеуметтік, мазмұнды жақтары);
2. Құқықтың көмегімен, мемлекеттік билікті біртіндеп байла- 
   ныстыру, мемлекеттік бөлімдер үшін құқықтық тежеу режимін 
   құру (формальды - заң жағы);

Бірінші принцип - Қазақстан республикасы Конституциясының 1-бабында мынандай сөздермен бекіген: "Құқықтық мемлекет өзінің тағайындалған қызметін" біртіндеп орындауға міндетті - әрбір азаматтың жеке - басының жан-жақты даму мүмкіншілігіне кепіл беруі қажет.

Құқыктық ғылымға, кәзіргі кезде, табиғи түрінде мойындалатыны азаматтық (жекелеген), саяси, экономикалык, әлеуметтік және жеке адамның мәдениеті, ол "Адам құқығының 1948 жылғы жалпыға бірдей декларациясында" және басқа да халықаралық актыларда бар.

Екінші  негізгі принциптің жүзеге асырылуы мънадай жолдарды пайдалану арқылы жүргізіледі:

— билікгі заң шығару, атқару және сот органдарына бөлу, мақ- 
саты теріс пайдалануға жол бермеу;

- Федерализм, көлденең бөлінген билікті, тағы да _жоғарыдан 
төмен бөлу арқылы  толықтыру жүргізіледі;

— Заңның үстемдігі (барлық конституциялық талапарды қатаң 
сақтау арқылы жоғарғы билік органымен қабылданған заң, атқа- 
рушы билікпен өзгертілуге не жойылуға жатпайды);

— Мемлекет пен жеке адамның екі жаққа бірдей жауапкершілігі; 
Жоғарыдағы көрсетілгеннен басқа, әртүрлі деңгейде оларға жағдайлар жасайтын принциптерді бөліп айтуға болады. Оған: қоғамдағы жоғарғы деңгейдегі құқықтық сана және құқықтық мәдениет азаматтық қоғамның болуы және барлық құқық субъектілерінің жағынан зандардың орындалуына бақылау жүргізуді ұйымдастыр  кіреді. 
 
 
 
 
 
 
 

3. Құқықтық мемлекетті құруда билікті  бөлудің ролі 

Жоғарыда  аталған өлшемдер негізінде мемлекеттік  билік органдарының мынадай  төрт негізгі түрі  ерекшеленеді: Қазақстан Республикасының Үкіметі және Қазақстан Республикасының соттарының жүйесі. Осы органдардың бәрі жинақтала келе Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының бірыңғай  жүйесін құрайды.