Тұлға,құқық және мемлекет

 

  1.Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтарын демократиялық сипатта жариялайды және «адам және азамат» деген тарауда нақтылы сипатталған.

  А) Өмір сүру құқы  (15 бап) «Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің адам өмірін қиюға хақысы  жоқ»

  Б) Әркімнің өз құқықтары  мен бостандықтары  сот алдында қорғалуына құқы. (13 бап) жеке адамның заң қорғайтын құқықтары мен бостандықтарына, мүдделеріне қол сұғылған жағдайда сот арқылы қорғалады.

  В) Қықұ қажетті қорғану құқы. Әрбір азамат заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғануға құқығы бар. Атап айтқанда өмірі, жеке меншікті, денсаулығын.

  Г) Әркім өзінің  жеке басының бостандығына құқы бар. Қазақстан  Республикасында  соттың санкциясынсыз  ешбір адамды 72 сағаттан артық ұстауға  тыйым салынады. Және ұсталған немесе қылмыс жасады деп айыпталған адам қорғаушыға құқығы бар.

  Д) Адамның қадір – қасиетін қорғау құқы. Мемлекетте ешбір азаматты азаптауға, оған қарсы қатігездік, зорлық- зомбылық жасауға тыйым салынады. Мұндай әрекетке барғандар заң алдында қатаң жауапқа тартылады.

  Ж) Тұрғын ұйге қол сұғылмау құқы. Жеке адамның  тұрғын ұйіне оның рұқсатынсыз, келісімінсіз ешбір адам кіруге құқы жоқ. Ұйге басып кіру, тінту тек заң талаптарымен іс жүзінде асырылады.

  З) Қазақстан Республикасында  адамның жеке өміріне, өзінің және отбасының  құпиясына қол  сұғылмауына, абыройы  мен ар – намысының  қорғалуына құқы бар.

  2.Саяси  құқықтары мен  бостандықтары. 

   А) Сөз бостандық  құқы. Әркім  заң  жүзінде  тыйым  салынбаған кез –  келген тәсілмен еркін  ақпарат алып, оны  таратуға құқы бар.

     Б) Қазақстан Республикасының  азаматтары бейбіт әрі  қараусыз жиналуға, жиналстар, митингілер мен демонстратциялар, шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға құқықтары бар.

     В) Азаматтар мемлекеттік  органдарды сайлдауға  және сайлануға, референдумға қатысуға, мемлекеттік  қызметке кіруге құқы бар.

     Г) Бірлесу бостандығы құқы. Азаматтар өздерінің алдына қойған мақсаттарын, мүдделерін іс жүзіне асыру үшін партиялар, кәсіподақ, қоғамдық ұйымдар құруға құқы бар.

      3. Әлеуметтік –  экономикалық және  мәдени құқықтары  мен бостандықтары.

   А) Жеке меншікке ие болу құқы. Конституция бойынша жеке меншік пен мемлекеттік меншік тең дәрежеде қорғалады.

      Б) Әрбір азаматтың  еркін кәсіпкерлікпен шұғылдануға құқы бар. Бұл қызмет «заң тыйым салынбағанның бәріне рұхсат» шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс.

      В) Қазақстан Республикасының  азаматы еңбек  ету бостандығына, қызмет пен кәсіп тұрін еркін таңдауына құқығы бар.

     Г) Демалу, денсаулығын  сақтауға, жасы келгенде, мүгедек болғанда, асыраушысынан айырылған  жағдайларда жалақы немесе зейнетақы алуына, неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекет қорғауында болу құқықтары.

     Д) Азаматтардың білім  алу құқы. Мемлекеттік  оқу орындарында  тегін білім алу  конкурстық негізде  болды.

     Ж) Еркін шығармашылық құқы.

     З) Ана тілі мен төл  мәдениетін пайдалану  құқы.

     Адам  құқықтары мен  қатар мемлекет адамға арнайы құқықтық міндеттерде  жүктейді.Құқық міндетсіз болмайды. Қазақстан Республикасының конституциясында мынадай міндеттер жүктейді:

     А) Азаматтар Конституцияны, басқа адамдардың құқықтары мен  бостандықтарын сақтауға міндетті.

     Б) Әркім мемлекеттің  рәміздерін құрметтейге  міндетті.

     В) Заң белгілеген салықтар мен алымдарды төлеуге міндетті.

     Г) отанды қорғауға міндетті.

     Д) Тарихи және мәдени мұралардың сақталыуна қамқорлық жасауға  міндетті.

     Ж) Табиғатты сақтауға және оның байлықтарын  ұқыпты қарауға міндетті. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІІ бөлім. Мемлекет пен құқықтың ара қатынасы. 

     Мемлекет  және құқық теориясында  осы уақытқа дейін  мемлекет пен құқықтың арақатынасы туралы басты екі бағыт орын алған.

     Бірінші – этатистік; бұл  бағыт мемлекеттің  құқыққа қарағанда  артықшылығын таниды,құқық  мемлекттің қызметінің өнімі, оның жалғасы ретінде қарастырылады.

     Екінші  бағыт табиғи –  құқықтық көзқарастар  негізінде пайда  болды және құқықтың мемлекетке артықшылығын бекітті.

     Алайда, аталған мәселеге қатысты үшінші бағыт  та бар, бұл бағыт  жоғарыда аталған  екі бағыттардың көзқарастарын өзіне үйлестіре білген. Бұл теорияны жақтаушыларды алғашқы орының мемлекет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі қарастырылмайды,олар мемлекет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі қызықтырмайды, олар мемлекетпен құқықтың бір –бірінсіз өмір сүре алмайтындығына,яғни, олардың арасында функционалдық байланыс бар екендігіне назар аударады.  Бұл бағыт бір жақтылықты болдырмауға, құқықтың мемлекетке не беретінін түсінуге және мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі шынайы  рөлін анықтауға мүмкіндік береді.

     Мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі рөлі мынадан  көрінеді:

1. Құқықшығармашылық қызметі жүзеге асырудан. Тура мағнада бұл мемлееттің құқық нормаларын орнықтыратынын білдіреді.
2. тікелей мемлекеттік емес сипаттағы нормаларды мемлекеттің санкциялауынан. Мысалы, мұсылман құқығының қалыптасуы мемлекеттің мұсылмандық доктрина нормаларын санкциялаумен сипатталады.
3. іс жүзінде қалыптасып қойған қатынастарды жүріс – тұрысты заңды міндетті реттеуші ретінде тануынан. Мысалы, әдет құқығы осылай қалыптасады.
4. құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуден. Құқықты пайдаланудың мемлекетсіз жүзеге  асырылуы мүмкін емес.
5. мемлекет құқықты және құқықтық қатынастарды қорғауды қамтамасыз етеді.
6. мемлекет құқықтың әлеуметтік кеңістікке таралуына жәрдемдеседі, яғни, қоғамдық қатынастардың қатысушылардын құқыққа сәйкес әрекет жасауға міндеттейді.

Құқықтың  мемлекетке әсері  мыналардан көрінс табады:

1. құқық мемлекеттің халықпен, жекеленген тұлғамен өзара қарым-қатынастарына әсер етеді;
2. құқық мемлекеттің қызметін заңдастырады, мемлекеттің қорғау және мәжбүрлеу шараларының рұқсат етілуін қамтамасыз етеді;
3. құқық арқылы мемлекеттің қызметтерінің шектеріғ азаматтардың жеке өміріне араласудың шектері анықталады;
4. құқық  ұлттарының ерекше мүдделерін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттік биліктің ұлттармен қарым- қатынасына әсерін тигізеді;
5. құқықтық нысан мемлекеттік аппараттың қызметіне бақылау жүрізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді, осы арқылымелекеттің халық алдындағы жауапкершілікті әрекеттерінің заңды кепілдіктерін бекітеді;
6. құқық басқа мемлекеттермен , жалпы әлемдік қауымдастықпен байланыс тілі рөлін атқарады.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 

     Тұлғаның  құқықтық мәртебесі  – бұл субъектінің қоғамда заңды түрде  бекітілген  жағдайы. Құқықтық мәртебе тұлғаның іс жүзіндегі (әлеуметтік) мәртебесін, оның қоғамдағы нақты жағдайын бекітеді. Құқықтық мәртебе дегеніміз субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің, сонымен қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз әлеуметтік рөлдерін орындауға бағытталған өкілеттіктерінің конституция мен заңнамада танылған жиынтығы.

     Құқықтар  мен міндеттер  құқықтық мәртебенің негізін құрайды. Құқықтық мәртебенің құрылымы төмендегідей элементтерден құралған:

• құқықтар мммен міндеттер;
• Заңды мүдделер;
• Құқықсубъектіліік;
• Азаматтық;
• Заңды жауапкершілік;
• Құқықтық қағидалар.

    Құқықтық  мәртебе жалпы, арнайы және жеке – дара болып      бөлінеді. Жалпы мәртебе  – бұл тұлғаның мемлекет азаматы  ретіндегі Конститкуцяда  бекітілген мәртебесі. Ол барлық азаматтар  үшін бірдей болып  табылады. Арнайы мәртебе  азаматтардың белгілі бір санаттарының ( студентердің, соғысқа қатысушылардың, зейнеткерлердің және т.б.) жағдайының ерекшеліктерін бекітеді, олардың арнайы функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Жеке – дара мәртебе жекелеген тұлғаның ерекшеліктерін (жыныс, жас, отбасы жағдайы, лауазым және т.б.) көрсетеді және тұлғаның жеке дараландырылған құқықтары мен міндеттерін білдіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Пайдаланғыа әдебиеттер:

1. Булгакова Д.А Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы – Алматы, 2004.   59-61
2. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық – Алматы, 2006. 194-199