Тұлға,құқық және мемлекет

Қазақсан  Республикасының  Ғылым және Білім  Министірлігі

Қорқыт  ата атындағы Қызылорда  Мемлекеттік Университеті 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

СОӨЖ 
 
 
 

Пәні: Мемлекет және құқық  теориясы 

Тақырыбы:  Тұлға, құқық және мемлекет 

Орындаған:  Нұрхожаева Айсулу 

Қабылдаған: Айтимов Болат 

Тобы: Ю – 09 – 1  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қызылорда 2010 
 
 
 
 

Мазмұны 
 

Кіріспе............................................................................3

І бөлім. Адам құқығының даму эволюциясы..............5

ІІ  бөлім. Жеке адамның құқықтық мәртебесі..........8

ІІІ бөлім. Мемлекет пен құқықтың арақатынасы...11

Қорытынды .................................................................14.

Пайдаланған әдебиеттер...........................................15 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 
 

     Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке адам, қоғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы және ең жоғары әлеуметтік мәні бар құқықтар мен бостандықтарды баянды етеді. Олар әр еркін жеке тұлғаның ар-намысын қамтамасыз етудің алғы шарты болады. Олар азаматқа, қоғам мүшесі ретінде сол қоғамды басқаруға, жаңғыртуға қатысу үшін қажет. Олар адамның материалдық және рухани қажеттілігін қанағаттандыру үшін экономикалық және әлеуметтік жағдайлар туғызады.

     Мемлекет, қоғам үшін Конституцияда бекітілген құқықтардың маңызы сонда, олар мемлекеттің демократиялық, құқықтық мәнін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

     Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституция болып табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негізiнде екендiгiн бiлдiредi; екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық негiзi қаланды.

     Адам құқығы - адамзат қоғамының өте құнды туындысы. Осы құқықтың сақталуы және қорғалуы әлемдік қауымдастықта күрделі мәселе. Кәзіргі таңда қол жеткізіп отырған жеңістер, оны ұстап қалу жағы, экономика мен мәдениеттің дамуы, қоғамдық қатынастың нығайа түсуі, қоғам мүддесі, жеке тұлға кұқықтары мен бостандықтары өркениетті демократиялық коғамды дамыту шарты.

     Қоғамдағы заңдар, соның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциясы әлеуметтік қатынастарды ретке келтіріп, адамдар мүддесіне зиян келтіретін әрекеттерге тиым салып, олармен ымырасыз күрес жургізуге бағытталған. Осы жерде жеке тұлғалар Конституция және басқа да заңдар принциптерін мүлтіксіз орындауға мүдделі. Осы мүдделерді жүзеге асыруда мемлекет орны ерекше.

     Мемлекет - қазіргі қоғамның ажырамас бөлігі. Жеке тұлға мен құқық қатынасында мемлекеттің араласу дәрежесі маңызды мәселе. Демократиялық құрьлыс жағдайында мемлекеттің қоғам өміріне араласуы даусыз. Осы мөселенің төрікіні жеке тұлғаның қол жеткен нәтиже үлесіне жармасуында жатыр, ал мұның өзі олардың қоғамдық өндіріске және оның өрлеуіне қосқан нақты үлеске сай келмеуі мүмкін. Осы жерде жеке тұлға мен құқық арасындағы қатынас күрделі мәселеге айналады.

     Диплом жұмысының тақырыбын таңдауда “Құқық және жеке тұлға”- деген атауға тоқталу мақсатым, осы қоғамдық құбылыстардың саяси жүйеде өзекті мәселе екендігіне көз жеткізу. Құқық және жеке тұлға саяси жүйеде ерекше орын алады. Олар саяси жүйенің бір бөлігі бола тұра, байланыстар мен қатынастардың жалпы құрылымы шеңберінде әрекет етеді, өйткені жалпы жүйе мен қатынастар құрылымына бағытталған жүйе өз белгілеріне нақты ықпал жасайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

І – бөлім. Адам құқығының  даму эволюциясы 

      Адам  құқығының даму эволюциясы мемлекет және құқықтың пайда болуымен  бірге дамып, сапалы құндылықтар деңгейіне  көтерілді. Уақыт адам құқықтарының асқақтауына, тиімді қорғалуына өзінің ықпалын тигізуде. Олай дейтін себебіміз адамзат тарихы, оның прогрессивтік саяси – құқықтық идеялары адамқұқықтары қай заманда болмасын қастерлеу қажеттілігін үлкен, маңызы зор праблема етіп үсынады. Себебі адам жаратылыстың ең саналы, ең нәзік, ең күшті ажырамас бөлігі. Сондықтан адам құқықтарын қорғаудан, асқақтатудан, аяққа таптаудан адамзат өркениетінің  қандай бағытта дамитынын болжауға болады.

      Құл иеленуші мемлекеттерде  адам құқықтары ашық, заң жүзінде теңсіздік аясында қалыптасып, құл иеленушілердің құлдар құқықтарын аяққа таптауға, басып –жашуға тікелей жол ашты. Құлдар заң нормаларында құқықтың субъектісі емес, объектісі, яғни зат, мүлік ретінде танылды.

      Рим заңгерлері «Құл сөйлеитін  құрал» деген қағиданы өмірдің барлық саласында  қолданды. Теңсіздік, құл болу туа біткен қасиет ретінде танылды.

      Феодалдық мемлекеттерде адам құқықтары басқаша көзқараспен бағаланды. Құл иеленушілік мемлекеттердегі адам құқықтарының жағдайларына қарағанда біршама прогресс болғанымен феодалдардың шаруаларға деген үстемдігі олардың құқықтарын аяққа таптаулары басқа сипаттқа ұласты. Феодализм қалыптастырған құқық жүие король, дворян, герцог, князь сияқты аз ғана топтардың құқықтарын асқақтатты, шаруалар тек сол феодалдардың қол астындағы адамдар болып саналды. Феодалдық құқық «жұдырық құқы», күштілердің ашық түрде теңсіздікті мойындатуы.

      Адам  құқықтарының теңдік идеясына көтерілуі  буржуазиялық қоғамның қалыптасуымен тікелей  байланысты. Буржуазия  идеологтері абсолюттік монархияда аяққа  тапталған адам құқықтарын асқақтатып, теңдік бостандық идеясын  адам құқықтарының іргетасы ретінде жариялады.

      Буржуазиялық  қатынастар дамып  келе жатқан Англияда 1679 жылы «Хабеас корпус акт», «құқық туралы билль» (1688) сияқты құқықтық құжаттарда адам құқықтары теңдік мағнада мойындалды. Кейінірек, АҚШ –тың (1787) және Ұлы Француз ревалюциясының «Адам және азамат құқықтары декларациясында» (1789) асқан даналықпен адам құқықтарын туа біткен, ең қастерлі құндылық ретінде жариялады, «адам» және «азамат» ұғымдары енгізілді. «Барлық адамдар туғаннан еркін және тең құқылы. Қоғамдық айырмашылықтар жалпы пайда негізінде болды», - деп атап көрсетілді декларацияда.

      Ресей отарына айналған қазақ қоғамында  адам құқықтары өрескел  бұрмаланды, орыс империясының енгізген заңдары  қазақ ұлтын, оның құқықтарын аяққа  таптаумен қатар, ұлттық қасиеттерін, дәстүрлі әдет –  ғұрыптарын жоюды көздеді. «Орыс әкімшілігі қазақ қоғамын өз тарапынан тиімді басқару үшін және отарлық саясатты күшейту мақсатында империя құқық жүйесін енгізуді негізгі саясаттың санатына жатқызды. Бұл мақсатты жүзеге асыру мақсатында Қазақстанда әр мағнадағы құқық жүйелері бір –бірімен сапырылысып, өкімет органдарында бассыздыұ пен заңсыздыққа кең көлемде жол берілуіне жағдайлар туғызды. Өлкеде қазақ халқының санасына мүлдем  жат, беймәлім, қабылдауға әлі дайын емес құқықтық жүйені пайдалануәділ сотты чиновниктер қалталылардың қолына шоғырланды». Осыған орай адам құқықтары туралы сөз қозғаудың өзі «Уақытша ереже» бойынша сотсыз тергеусіз, губернатордың қалауымен айдалып жіберілді.

      Тіпті орыс әкімшілігінің  барлық сатыларындағы  шенеуніктері, өз тараптарынан ойына келген тәртіптерді орнатуды іс жүзіне асырып отырды. Қазақ ұлтының құқымен санаспай, бүкіл халықтың ар – намысын аяққа таптайтын әрекеттерді заңдастырып, ұлы державалық шовенизмді ашықтан – ашық асқақтатуды саясаттың ең негізгі өзегі ретінде танып бақты. Мысалы, Жетісу өздерінің кейбір бастыұтары қазақтар орыс офицерлері мен шенеуніктерін кездестіргенде, міндетті түрде атынан түсіп, бас киімін шешіп, иілуге міндетті түрде аттан түсіп, бас киімін шешіп,иілуге міндетті деген нұсқаулар шығаруға дейін барған.Верный қаласының мейрамханалары мен көпшілік орындардың есіктерінде, немесе маңдайында: «Иттер мен қазақтарға кіруге болмайды» деген жазуларды ілуге дәстүрге айналдырған. Адам құқы деген сөзді қолдану орыс әкімшілігіне ерсі, қажетсіз, тіпті қылмыс жасаумен пара – пар мағнада сезілді.

       Еңбек мазмұнының негізіне арқау болған Казақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, соған сәйкес заңдар, жеке тұлға құқығы мен бостандығын бекіткен құжаттар жиынтығы, адам құқығы теориясы мәселесінде ой пікірлер қалдырған данышпандар еңбектері және ағымды баспасөз, оқулықтар мен монографиялар материалдары. Мемлекет пен құқық теориясы бойынша жеке тұлға және мемлекет туралы қазіргі таным оны терең оқып үйренуге мүмкіндік береді Осы қажеттікті қанағаттандыру мақсаты мені сол тақырыбта дипломдық жұмысымды жазуға итермеледі.

     ХХ  ғасырдың басында  қалыптаса келе жатқан қазақ зиялылары  мұндай жағдайлармен келіспейбатыл түрде  үн көтерді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, Б.Сыртанов, Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин, Ж.Ақбаев, Р.Мәрсеков сияқты қайреткерлер қазақ ұлтының құқықтарының өрескел болмауына, аяққа тапталуына үзілді –кесілді қарсылық білдірді. 1911 жылы ірі қоғам қайреткері Барлыбек Сыртанов Еуропа өнегесінде, адам құқықтарын асқақтату қажеттілігін дәлелдеп «Қазақ елінің уставында» былай деп жазды: «Қазақ елінде адам баласының бәрі тең құқылы. Дініне, қанына, тегіне нәсіліне қарап адамды қорлауға жол жоқ. Адам тек закон һәм құдай алдында жауап береді»

           Кеңес мемлекеті адам құқықтарын тек қана қағаз  жүзінде ғана мойындайды. 70 жыл бойы  коммунистік – тотилитарлық тежим адам құқықтарын басып жаншыды, еркіндік пен бостандық идеялары жоққа шығарылды, репрессия, жазығы жоқ адамдарды қамау, ату кеңес мемлекетінің ең негізгі саясатына айналды. Адам, индивид мемлекеттік машинаның тек ғана тетігі ретінде танылды.

     Тек тәуелсіздікке қолы жеткен Қазақстан  біртіндеп адам құқықтары  конституциялық деңгейде, демократиялық талаптар негізінде жарияланды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  бөлім. Жеке адамның  құқықтық мәртебесі 

      Жеке  адамның құқықтық мәртебесін меңгеру үшін адам құқы мәселесін түсінуі қажет. Адам құқы табиғм құқықтан туындайды және ол барлық адам баласына туа біткен қаасиет ретінде танылады. Ол - өмір сүру, бостандық, езгіге қарсы тұру, бақытты болуға үмтылу. Бұл қасиеттер адамзаттың ажырамайтын құқықтары деп танылады.

      Сонымен қатар азамат құқы деген ұғым бар. Азамат сөзі адамның арнайы бір мемлекетпен  құқық пен міндет арқылы тікелей байланыста екенін аңғарьады. Адам және азамат құқықтары  үнемі сәйкес келе бермейді. Кейбір мемлекеттердің конституциялары табиғи құқықтан туындайтын адам құқықтарының барлық талаптарын мойындамауы мүмкін. Белгілі заңгер ғалым А.К.Котов былай деп атап көрсетеді: «Жалпы социологиялық категория «адам құқы» мен мемлекеттік –құқықтық ұғым «азамат құқығының» байланысты болуы табиғи жағдай. Олардың арасындағы айырмашылық – адам құқы мемлекеттің мойындауынан тыс бола берді. Олардың дүниежүзілік қауымдастықпен гуманистік құндылық ретінде мойындалған. Негізінде, Адам құқын сыйлайтын мемлекет олардың негізгілерін өз кКонституцияларында бекітеді, сонымен қатар күнделікті заңнамаларда тәптіштейді».

      Жеке  адамның құқықтық мәртебесі деп  мемлекетпен азаматтық  арқылы байланыстығы адамның құқық, бостандық  және міндеттерін  пайдалануда, іс жүзіне асырудағы жағдайларын айтады.

        Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 – бабы. «Қазақстан Респубдикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары»,ң өмірі, құқықтары мен бостандықтары»,ң өмірі, құқықтары мен бостандықтары», - деген құндылықтарды жарйялайды. Адам құқықтары мен бостандықтарын асқақтату, оларды ең жоғарғы құндылық деп мойындау демокротияны дамытудың үлгісі болып табылады. Сондықтан жеке адамнң құқықтық мәртебесі демократияның институтттарымен тікелей байланысты.

      Адам  құқықтары қоғамдық қатынастармен тығыз  байланысты болады және соған байланысты арнайы топтарға жіктеледі. Заң әдебиетінде жіктелу мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Жеке құқықтар мен бостандықтар.
2. Саяси құқықтар және бостандықтар.
3. Әлеуметтік экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтар.