Қазақстан Республикасының қалыптасу кезеңдері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА  КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАНДАРДЬІҢ ҚАЛЫПТАСУ  КЕЗЕНДЕРІ

          1) 1990-1993 жылдар арасында Республика тарихында аса маңызды саяси сипаты бар құбылыстар орын алды. КСРО-ның тарап, оның негізінде ТМД құрылуы Қазакстан мемлекеті дамуының келесі бір белесі еді. Егемендік алу жағдайында қалыптасқан саяси ахуалдан туындаған жаңа нормативтік құжат кабылдау кажеттігі өзекті мәселелердің бірі болды.

            Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшеммен онша көп уақыт өте қоймаса да, жаңа мемлекеттің конституциялық дамуының кейбір қорытындыларын шығаруға айтарлықтай негіз бар. Мемлекеттілікті құрудың бастаулары туралы әңгіме болатындықтан бұл мемлекеттану ғылымы үшін және мемлекеттік құрылыс практикасы үшін барлық уақытта да көкейкесті проблема.

     Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан мемлекетiнiң Ата (негiзгi) заңы. 1995 ж. 30 тамызда Респ. референдум өткiзу (бүкiл халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемл. билiктiң қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс — мемл. мереке — ҚР Конституциясының күнi деп жарияланды. Бұл жаңа Конституция Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993, 1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады.

Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл  аумағында тiкелей қолданылады. Мұның  өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың  басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң  нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы  екеуiнен елеулi айырмашылығы сол  — бұлар тұңғыш рет мемл. тәуелсiздiктi, егемендiктi және Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi орнықтырды. Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң  қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты  еркiндiгi, идеол. және саяси әр алуандығы (сөз және шығарм. бостандығы, саяси  партиялар мен бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар  бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық  билiгiн жүзеге асыратын демокр. амалдар, экон. қатынастардың қызмет етуi әлемдiк  талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары  тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.

        ҚРК-ның кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен мақсаттары былай түсiндiрiлген: “Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз”. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол. тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демокр., зайырлы, құқықтық және әлеум. мемлекет құрудың конституциялық негiзiн қалады. Осыдан келiп, ҚР-ның мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең қымбат қазынасы ретiнде адамды және оның өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату қарым-қатынас жасау әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемл. бiрлiктi сақтау; республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның демокр. негiздерiнiң мызғымастығын бекiту. Осыған орай республика қызметiнiң түбегейлi қағидалары айқындалады, олар: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экон. даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демокр. әдiстермен, оның iшiнде респ. референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру арқылы шешу (1-бап, 2-тармақ).

              Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың құқықтары,  бостандықтары мен мiндеттерi  туралы, конституциялық құрылыс  жайлы, мемл. нысандар жөнiнде,  мемл. буындардың жүйесi мен мәртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет;  Конституциялық Кеңес, соттар, және  сот төрелiгi, жергiлiктi мемл. басқару  және өзiн-өзi басқару туралы) нормалар  тұжырымдалған. Қорытынды және  өтпелi ережелер мазмұндалған  соңғы IХ бөлiмде Ата Заңға  өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу  тәртiбi, конституциялық заңдар мен  өзге де заңдарды қабылдау  рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына  жасалатын талдау оған негiз  болған конституциялық идеялардың  айқын көрiнiсiн бередi. “Жалпы  ережелер” деп аталатын 1 бөлiмде  жаңа конституциялық құрылысқа  сапалық сипаттама берiлген, яғни  Конституция бойынша республикада  мемл. билiк бiртұтас, ол Конституция  мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына  бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк  жүйесiн пайдалану арқылы, өзара  iс-қимыл жасау қағидаcына сәйкес  жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде  осыған орай конституциялық құрылысты  айқындайтын, мемлекет пен жеке  адамдардың және азаматтық қоғамның  қарым-қатынастарынан туындайтын  негiзгi қағидалар тұжырымдалған,  олар: Қазақстан халқының толық  билiгi (егемендiгi); Қазақстан Республикасы  аумағының тұтастығы; мемл. билiктi жүзеге асыру барысындағы пiкiр  еркiндiгi; Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы); мемлекет билiгiнiң  бөлiнiсi; адам құқықтары мен бостандықтарының  мемлекет мүдделерiнен басымдығы;  мемл. тiл саясатының кепiлдiгi, т.б.  Азаматтық қоғамда мемлекет адам  мүддесi үшiн жұмыс iстейдi, мемл. билiк  заң шығарушы, атқарушы және сот  билiгi тармақтарына бөлiнiп, олардың  тежемелiк, тепе-теңдiк жүйесi пайдаланылады.  ҚР конституциялық құрылысының  мазмұны саяси, экон. негiздерден,  әлеум. саясат негiздерiнен, iшкi саясат  негiздерiнен құралады. Олар ҚРК-ның  1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында тұжырымдалған.  Конституцияның 1-бабының 1-тармағында  “Қазақстан Республикасы өзiн  демократиялық, зайырлы, құқықтық  және әлеуметтiк мемлекет ретiнде  орнықтырады”, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының 1-тармағында көрсетiлгенiндей, “Қазақстан Республикасы — президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет” екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi мынада: бiрiншiден, Президент мемл. билiк тармағының бiр де бiрiне жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол Конституцияға сәйкес мемл. билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмш.-аумақтық бөлiнiстерге — облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде сайланған Президент тұрып, басшылық етедi. Президенттiк басқару нысаны елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал “Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi” (2-бап, 2-тармақ). Қазақстандағы саяси құрылыс демокр. болып жариялануына орай Ата Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған. Мемл. билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған: “Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар” (3-бап, 2, 3-тармақтар). Сонымен қатар ҚР-нда идеол. және саяси әр алуандылық танылады. Қоғамдық және мемл. ин-ттардың бiрiгiп кетуiне, мемл. органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. “Адам және азамат” деп аталатын II бөлiмде адам мәртебесi, жеке бастың құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары халықар. құқықтың мойындалған қағидалары мен қалыптарына тiкелей байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты ұстанымы болып табылады. “Президент” деп аталатын III бөлiм мемлекет басшысы ретiнде Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi. Басқа мемл. органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде көрсетiлген. ҚРК-ның құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi орналасқан әрi баршаға түсiнiктi. “Қорытынды және өтпелi ережелер” деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата Заңды күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу күшi қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi көрсетiлген. Ата Заңның мемл. және қоғамдық органдардың өзге актiлерiне де, соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi бар. Мемл. органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚРК негiзiнде және соған сәйкес, сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады. Мемлекет жасасатын халықар. келiсiмдер мен шарттар да ҚРК-на сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар конституциялық қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткенi басқа нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның қағидаларына қайшы келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды. Яғни кез келген демокр. құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың базалық көзi болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай келуге тиiс. Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы мүмкiн. Алайда, ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге тиiс және конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген құқықтық актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл құқықтық актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.

        2) Алғашкы Қазақстан Республикасының Конституциясының жобасы туралы Жоғарғы Кеңесгің сессиясында баяндама жа- саған Елбасшысы Н.Ә. Назарбаев: «Жаңа тәуелсіз мемлекеттің конституциялық негізі «Қазак ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы» Декларациясында кабылдаңды¹» Нақ осылайша 1991 жылғы 15 казанда өткен Жоғарғы Кеңестің 2-сессиясында, сол кездегі Вице-Президент Е. Асанбаев: Декларация қабылданғаН- нан кейін оның ерекше маңызы ретінде жаңа Конституцияны қабылдау кезінде негіз болатындығын айта отырып одан әрі ол былай деді: Декларация мен Конституцияның кіріспелёрін са- лыетырсаңыздар, олардағы иделогияның, бағыттардың бірың- ғайлығын көруге болады... Декларацияда орын алған Қазакстан аумағының біртұтастығы, ешкімнің қол сұқпаушылығы, билік- гің тармақтарға бөлінуі, меншік нысандарының көп түрлілігі және тендігі, олардың қорғалу кепілдігі, барлық ұлттар азаматтарының құқыұтық теңдігі, коғамдық өмірдегі тең мүмкіншілік принциптеріне қараңыздар. Бұлардың барлығы соңынан  институицялық акті болып тіпті кей біреулері конституциялық құрылыстың негізін калады.

            Қазақстанның жаңа конституциялық заңдарының қалыптасу тарихы Қазақ КСР Конституциясына Қазақ КСР-ының “Президенттің қызмет орнын белгілеу туралы” 1990 жылдың 24 сәуірдегі заңымен өзгеріс енгізу кезеңінен бастау алады. Бұл заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердің қатарына жатпайды. Аталған заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс әкелді. Президенттің қызмет орны республикада жүргізіліп жатқан терең саяси және экономикалық қайта қүруларды қамтамасыз ету, конституциялық құрылысты нығайту мақсатында белгіленеді. Одан кейінгі оқиғалар көрсеткендей, тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің президенттік басқару жүйесін қалыптастыру осы заңнан басталады.

           1990  жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып табылады. Ол жай ”көздеушілік Декларация” емес еді, оның нормативтік құқықтық сипаты болды.

               Декларацияда Қазақ КСР-ының басқа республикалармен бірге КСРО-ға ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара қарым-қатынас құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет жарияланды. 1937 жылғы Конституцияда Қазақ КСР-ы, КСРО-ының басқа да тең құқылы республикаларымен бірге, ерікті түрде бірікті делінді. Ал Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясында, тек кіріспесінде ғана   Қазақ КСР-ы КСРО құрамындағы тең құқылы республика деп атап көрсетілді. Декларация Қазақстанның егемендігін ғана емес, сондай-ақ одақтас республикалар арасындағы шарттың қажеттігі туралы конституциялық идеяны да жариялады.

          Сонымен бірге Декларацияда: ”Қазақ КСР-ы ұлттық мемлекеттікті қорғау, сақтау және нығайту жөнінде шаралар қолданады” (2-бап) деп бірінші рет ұлттық мемлекеттілік туралы жария етілді, онда казақ ұлтының және Қазақстанда тұратын басқа ұлттардың тууы мең дамуы Қазақ КСР-ының мемлекеттілігінің ең маңызды міндеттерінің бірі екендігі белгіленді. Әрине, ”ұлттық мемлекеттілік” және “Қазақ КСР- ының мемлекеттілігі” ұғымы — синонимдер емес. Бұл ұғым — Қазақстанда мемлекеттілік сипатына екі түрлі көзқарастың көрінісі. Оның негізінде көп ұлтты Қазақстан жағдайында өзін- өзі саяси тану құқына деген әр түрлі түсінік жатты. Одан әрі көрінгендей, алдымен бірінші көзқарас, ал Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында екінші көзқарас конституцияланды.

           Декларация — Қазақ ҚСР-ының бұрын буржуазиялық саяси институт ретінде үзілді-кесілді теріске шығарған билік бөлісу принципін бірінші рет жариялаған акт. Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясы, жалпыға мәлім, бұл органда ешқандай бүкіл билік болмаса да, Жоғарғы Кеңеске бүкіл билікті бекітті.

           Заң шығару билігі Жоғарғы Кеңеске берілді. Президент республиканың басшысы болып белгіленді және жоғары басқарушы-атқарушы билікті иеленді, яғни, атқарушы билік те Президенттің иелігінде болды. Жоғары Сот билігі Жоғарғы Сотқа берілді.

             Қазақ КСР-ы Декларациясында бұрын болмаған егемен құқық — республиканың егемен құқын және Конституциясын бұзатын зандарды және Одақтың жоғары органдарының басқа да актілерінің қолданылуын өз аумағында тоқтату құқы орнықтырылды.

           Сондай-ақ өз аумағындағы және ғылыми-техникалық қуат Қазақ КСР-ының қатаң меншігінде екендігі жарияланды, яғни, Қазақстанның экономикасы, негізінен, КСРО экономикасынан бөлінді жөне енді КСРО-ның біртұтас халық шаруашылығы кешенінің құрамдас бөлігі болмайтын болды.

Декларацияда мемлекеттің әлеуметтік негізін таптық тұрғыдан анықтайтын көзқарас жоқ. Қазақ КСР Конституциясының 1-бабындағы (19) тармақша “жұмысшы”, шаруа”, “интеллигенция” ұғымдары заңдардың нормаларынан шығып қалды. Егемендіктің бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің бастауы халық екендігі жарияланды. Бұл қағида Қазақстан Республи- касының Конституциясында да орнықтырылды.

          Қазақ КСР-ы халықаралық қатынас субъектісі ретінде дербес құқықты иеленді. КСРО Конституциясы және Қазақ КСР- ының 1978 жылғы Конституциясы бойынша Қазақстан халықаралық қатынастың дербес субъектісі бола алған жоқ. Қазақ КСР-ында Сыртқы істер министрлігі болғанмен, Қазақстан халықаралық аренаға дербес шыға алмады, халықаралық шарттарға отырған жоқ. Қазақ КСР Конституциясының 28-бабына сәйкес сыртқы саясат қызметінде республика КСРО Конституциясы белгілеген сыртқы саясаттағы мақсаттарды, міндеттер мен принциптерді басшылыққа алды.

         Демек, Қазақстанда тәуелсіздікті  жарияламастан бір жылдан астам бұрын КСРО Конституциясындағы негізгі нормалардын қолданылуын тоқтатқан жөне дербес, тәуелсіз дамудың алғашқы қадамын жасаған конституциялық сипаттағы актілер қабылданды. Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына елеулі өзгерістер енгізген бірқатар зандар қабылданды. Ол — 1990 жылғы 20 қарашада қабылданған “Мемлекеттік билік пен басқарудын құрылымын жетілдіру туралы” заң. Конституцияға Президенттің атқарушы және басқарушы биліктің басшысы болып табылатындығы, Министрлер Кеңесінің Министрлер Кабинеті болып қайта құрылатыны, Премьер-министрдің қызмет орны бекітілетіндігі туралы қағидалар енгізілді. Министрлер Кабинетін құру құқығы Президентке берілді, оны Жоғарғы Кеңес бекітті. Конституция Қазақ КСР-ы КСРО-ның, оның барлық жоғары өкімет органдарының иелігіндегі мөселелерді шешуге қатысатындығы туралы қағидалармен толықтырылды. Бұл Қазақ КСР-ының егемен құқын кеңейтуге жасалған тағы бір қадамы болды.

         1991 жылдың 15 ақпанында қабылданған, соған сәйкес Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясына елеулі өзгерістер енгізілген “Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР-ы халық депутаттарының жергілікті Кеңестері туралы” Заңның маңызды конституциялық мәні бар. Онда жергілікті өзін-өзі басқару, оның жүйелері ұғымы бірінші рет берілді. Бұл мәселенің маңызы зор және 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституцияларда әр қырынан шешілді. Заң жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті Қеңестерін, аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқару органдарын, сондай-ақ жергілікті референдумды, жиналыстарды (жиындарды), азаматтардың конференцияларын қамтыды және іс жүзінде оларды таратып жіберуге дейін қолданылды.

    3) Конституциялық зандардың орнықтырылуының екінші кезеңі Қазақстан Республикасы 1991 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған “Қазақтың Кеңестік Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы” Заңнан басталады. Заң конституциялық деп аталмағанымен, Қазақ КСР Конституциясына және мемлекетгік егемендік туралы Декларацияға өзгерістер енгізгендіктен, ол іс жүзінде сондай заң болды. Бұл заңның мәні мынада, мемлекетгік ұйымдардың идеологиялық негізі Республика атауынан алынып тасталды.

Бұл заңның тағы бір мәні — бүкіл халықтың өзін-өзі саяси тануы: Республиканың көпұлтты халқының “өзін-өзі тану принципіне негізделген демократиялық, тәуелсіз, бейбіт сүйгіш, кұкыктық мемлекет құру талпынысына орай” Қазақ КСР-ы Қазақстан Республикасы деп аталды. Мұнда ұлттың өзін-өзі тануы айтылмайды. Алайда, таңғаларлығы, бұл идея 1991 жылдың 16 желтоқсанында, яғни, бар болғаны алты күннен кейін қабылданған “Мемлекеттік тәуелсіздік туралы” Заңда ескерілген жоқ. “Мемлекеттік тәуелсіздік туралы” Занда Жоғарғы Кеңестің “Қазақстан халқының еркін білдіре, қазақ ұлтының өзін-өзі тану құқын сендіре отырып.., Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін жариялайтыны” айтылды.