Азаматтық қоғам

Заң — мемлекеттің  ақылы.

Сот — мемлекеттің  жүрегі.

Мәдениет — мемлекеттің  тәртібі.

Міне осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп қалылтасып және мемлекеттің ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен принциптерге сәйкес келсе, елімізде мемлекет орнайды.

Адам қоғамының  барлық дәуірінде құқықтық мемлекет кұру мәселесі толастап көрген емес. Әсіресе  елді басқаруда абсолютизм, деспотизм, тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату — деген дауыс, талап  күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте  күшті концепция феодализмге  қарсы, буржуазияның күресі кезінде  қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары: «Бостандық!» «Тендік!» «Әділеттік!»  халыққа едәуір жақсылықтар әкелді.

Бірақ көп елде реакцияшыл буржуазияның кертартпа  саясаты демократиялық реформаны  толық аяқтауға мүмкшшілік бермеді.

Ірі буржуазия саяси  билікке қолы жеткеннен кейін  құқықтық мемлекет орнату бағытынан  алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның үстемдігін қорғайтын мемлекет пен  құқық орнап көп уақыт өмір сүрді.

XX ғ. қоғамды  басқару тәжірибесін шынықтырып  капиталистік елдер жаңа экономикалық  саясатқа көшіп халықтың әлеуметтік  жағдайын жақсартып, бостандықтың  шеңберін кеңітіп, демократиялық  мемлекетті дамытуда. Бұл саясаттың  мазмұны:

1)  Қазіргі заманда халықтың рухани сана-сезімі қоғамдық басқаруға, қоғамдық меншік орнатуға жетілген жоқ. Сондықтан меншіктің түрлерін шектемей нарықтық экономикаға толық бостандық беру. Осы жерде «Өзімдікі дегенде өгіздей күшім бар…» деген мақал дұрыс келеді.

2)  Нарықтық экономика арқылы халықтың еңбекке деген ынтасын көтеріп, шаруашылықтың, өндірістің барлық саласында бизнесмендердің бәсекесін дамыту.

3)  Халыққа өздерінің әлеуметтік экономикалық мүддесін-мақсатын орындаудағы іс-әрекетіне толық бостандық беріп, мемлекет тек көмек көрсетуге тиіс. Мемлекет нарықтық экономика туралы заңды, құжаттарды дер кезінде қабылдап олардың орындалуын қатаң түрде бақылап отыруы керек. Әсіресе жеке меншікті қорғауды, адамдардың бостандығын   сақтауды бірінші бағытқа алу керек.

Осы жаңа экономикалық саясат капталистік елдердің соңғы 40-50 жыл ішінде экономикасын дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып  демократиялық қоғам құруына  мүмкіншілік беріп отыр.

Қазіргі заманда  дүние жүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа экономикалық саясатын қабылдап нарықтық экономиканы дамытып  жатыр. Кеңес Одағы ыдырағаннан  кейін бұрынғы кеңестік республикадар  да осы жолға бет бұрып отыр.

Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып, нарықтық экономиканы дамытты. Кеңестік жүйенің  жақсылығы да аз болған жоқ: 20-60 жж. Экономиканың, мәдениеттің, қорғаныстың жетістіктері дүние жүзіне белгілі болды. Бірақ  Кеңес Одағының жетістіктерінен  гөрі кемшіліктері басым болды. Сондықтан  Одақ ыдырады…

Енді капиталистік елдердің XX ғ. 30-50 жж. либералдық-демократияға бет бұрып, дамуының себептеріне  қысқаша түсінік берейік.

Бірінші себебі —  капиталистік елдер 1929-1938 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан Кеңес  Одағының бір орталықтан жоспарлау  тәжірибесінің жақсы жағын пайдаланып экономиканың жақсы дамуына мүмкіншілік  жасады. Жеке меншіктегі шаруашылықтарға  мемлекет тиіспеді. Міне осы тәсілді  капиталистік мемлекеттер үздіксіз пайдаланып келеді.

Екінші себебі —  Ресейде, Қытайда тағы басқа Европа — Азия елдерінде социалистік  мемлекеттер орнап, қалың бұқараның  мүдде-мақсатын орындаймыз-қорғаймыз  деген желдірме «ұрандарынан» ірі  буржуазия сескеніп халықтың, саяси-әлеуметтік жағдайына көңіл бөлуге мәжбүр болды. Бұл саясатты дұрыс, жақсы дамытуға ғылыми-техникалық революция экономикалық жағдай жасады.

Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:

- мемлекеттік биліктің  үш саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның, нормативтік актілердің  сапасын көтеру;

- нормативтік актілердің  дұрыс пайдалануын, орындалуын  қамтамасыз ету, халықтың рухани  сана-сезімін, мәдениетін жақсартып,  көтеру;

- қоғамдағы қатынастарды  дұрыс, жақсы реттеу-басқару бағытындағы  мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың  жұмысын жақсарту;

- бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;

- заңдылықты, құқықтық  тәртіпті қатаң сақтау. Қазақстан  Республикасының Конституциясы  бойынша құқықтық мемлекет қалыптастырудың  негізгі бағыттары демократиялық,  зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет  құру (1-бөлім).

Демократиялық мемлекет — Қазақстанды алдымен Конституция  қабылдап, тікелей басшысын және Парламент  сайлауға, өкілетті мерзімі біткен соң, оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық  билігі бар республикалық құрылыстағы  мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың жоғарғы органдары  арқылы көпшілік қазақстандықтардың еркін  шынайы анықтауға және мүддесін барынша  жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына қарамастан, азшылық пен жекелеген азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндіктер береді, мемлекеттік  қызметке араласып, қатысуға тең құқықтар беріледі. Демократиялық мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі —  «Қоғамдық татулық пен саяси  тұрақтылық» (1-6. 2-т.).

Зайырлы мемлекет — Қазақстан Республикасында  діни мекемелер мен дін ұстау  мемлекеттен бөлістігін білдіреді  және бұл Қазақстандағы ислам  мен православиелік тағы басқа нанымдық ағымдарға бірдей қатысты. Діни негізде  партия құруға жол берілмейді. Наным  немесе атеизм мәселесі-әркімнің жеке басының шаруасы. Елдегі дін ұстау  бостандығы мен діни бірлестіктердің  жұмысы жөніндегі заңдылықтарды  мемлекет белгілеп, бақылайды.

Құқықтық мемлекет — Қазақстанның барлық органдары  мен лауазымды адамдарының қызметі  құқық нормаларына байланысты, соған  бағынышты және соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматгар үшін — «заңға тыйым  салынбағанның бәріне рұқсат етіледі», мемлекеттік органдар мен лауазым  иелері үшін — «Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұксат». Барлық заң жүйесін  жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы керек екенін түсінуі қажет.

Сонымен Қазақстанда  реформаторлық процесс арқылы қоғамның саяси-экономикалық құрылысында көп  өзгерістер болды. Қоғамдық ғылымдарда жаңаша ғылыми зерттеулер басталады. Мемлекет пен құқықты дүниежүзілік заң  ғылымдар туралы концепциямен бірлестіріп  дамытуға мүмкіншілік туды. Отандық  кұқықтану, философиялық, экономикалық, саяси ой, сана, пікір құқықтық демократиялық  мемлекет туралы ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды. 

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІНДЕГІ   МЕМЛЕКЕТ 

 

1.    Азаматтық қоғам, оның мазмұны 

 

Адам қоғамы қалай  қалыптасты, оның себептері қандай -бұл туралы бір қорытынды пікір  жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші  ғылымға енгізген Адам Смит, Давид  Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүниежүзілік ғылыми, саяси  қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша — қоғам саналы адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл  бірігудің негізгі себебі адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес. Мүдде екі  түрлі болады: жеке адамның мүддесі  және қоғамның мүддесі. Қоғам осы  екі мүдде-мақсатты біріктіріп, дамытып  отырады. Осы объективтік даму процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке адамның қолынан  келмейтін, әлі жетпейтін істерді  атқаруға мүмкіншілік туды. К. Маркс  қысқаша: «Қоғам — адамдардың өзара  еңбек жасауының одағы».- дейді.

Қоғамдық мүдде-мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты, объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы  дамуға, нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі қоғам — саналы адамдардың ерікті түрде қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде ұйымдастырылса, ондай  қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер  еді. Адам — қоғамның бірінші клеткасы. Қоғам — адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл бірлестік, бұл қоғам  дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым-қатынастарды реттеп, басқару  керек болды. Оны қоғамның объективтік  даму процесінің заңдарына сүйене отырып адамдар өздері әлеуметтік нормалар арқылы реттеп, басқарып отырады. Сондықтан  мемлекет пен құқық пайда болды. «Адамдар өз тарихын өздері жасайды, — деп жазды Маркс, — бірақ  олар оны өз қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды, бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болады».

Қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі  белгілері:

- саналы адамдардың  ерікті түрде бірлесіп одақ  құруы;

- қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың  қалыптасуы;

- адамдардың өзара  ынтымақтастығының,  бірлігінің қалыптасуы;

- қоғамдық мүдде-мақсат, тілек арқылы қарым-қатынастарды  реттеп — басқару;

- қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын  аппараттың, мемлекеттік биліктің  өмірге келуі.

Қоғам — саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін саналы түрде өзара  бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі  шартты элемент бар: мүдде-мақсаттың  қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.

Адамның объективтік  тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-қатынасында қоғамның бірнеше  түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық  қоғам т.б. Осылардың ішіндегі ең күрделісі, ең түпкіліктісі — адаммен  бірге дамып келе жатқан азаматтық  қоғам. Қоғамның басқа түрлері тез  құрылып, тез тарап жатады. Олардың  өмірі, іс-әрекетінің шеңбері, кеңістігі  көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке  созылмайды.

Қоғам — мемлекеттік  құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың  жиынтығы. Оған қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда  үзіліс болмайды, уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің  барлық жерін, барлық халқын біріктіреді.

Қоғам — мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы  қоғам. Қазақстанда    азаматтық    қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше  мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам   мен   мемлекеттің   ара   қатынасын   тәуелсіз — дербестікте дамыту.

Республика Конституциясы  Казақстандағы қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы — онда «Қоғам» бөлімнің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның  автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік  меншікпен жеке меншікті (6-баптың 1-тармағы); адам және азамат құқықтарының кең  ауқымды және біртұтас кешенін (П-бөлім); отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әралуандылықты (5-бап) және тағы басқа  Конституцияда бекітілген қазақстандық азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.

Қазақстан Республикасының  Конституциясында елімізде қоғамды  қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру бағыттары  көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің  ең күрделі, ең жауапты мүдде-мақсаты.  

 

 

 

Құқықтық мемлекет негіздері

1. Құқықтық мемлекеттің  бастаулары мен белгілері

Билікті құқықпен, заңмен шектеу идеялары — барынша  ескі идеялар, оның негізін салушылар  деп заңды түрде ежелгі грек философтары  Платон, Аристотельдер есептелінеді. Дегенмен заңсыздық және бассыздықпен күрес проблемасы айрықша маңызға  феодализм және авторитарлық және тоталитарлық режимдегі буржуазиялық полицейлік мемлекеттер кезеңінде ие болды. Құқықтық мемлекет идеяларын дамытуға И.Кант, В.Гегель сияқты ойшыл-философтар барынша үлес қосты. Олар құқықтық мемлекеттің  философиялық негізін қалады. Канттың  ойы бойынша, «мемлекет — құқықтық заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлестігі». Жан-Жак Руссо, оның ой-толғамдары да құқықтық мемлекет негіздеріне жатады, мемлекет «қоғамдық келісім» нәтижесінде  пайда болады деген идеяны негіздеп шығарды, өйткені халық ортақ  істерді және әрбір тұлғаның алдында  тұрған істерді шешетін саяси (билік) күштің пайда болуының объективті қа-жеттілігін түсінеді.

Құқықтық мемлекет теориясындағы аса маңызды мәселелердің бірі — биліктерді бөлу қағидатын  құрушылар Дж. Локк пен Ш.Монтаскье  болып табылады. Ш.Монтаскье: «Белгілі бір жағдайда түрлі биліктер бір-бірін  өзара ұстап тұратын тәртіптер  жүйесі қажет» деп дәлелдеді.

Г.Едлинек құқық  және заңның үстемдігі идеясын алдыға тарта оты-рып, сонымен қоса мемлекеттің  өзін-өзі шектеу теориясын ұсынды. Орыс заңгерлері Н.М.Коркунов, П.И.Новгородцев, Г.Ф.Шершеневичтердің еңбектерінде құқықтық мемлекет тақырыбы құқықтық мемлекетті шектеу тұрғысынан қарастырылды.

Жоғарыда айтылған идеялар негізінде кейінде төмендегідей белгілерімен ерекшеленген құқықтық мемлекет концепциясы құрылды:

1. Өркениеттің тұрақты  дамуының кепілі ретіндегі азаматтық  қоғам-ның — автономиялық, егемен, ерікті тұлғалар одағының және  құқықтық мемлекеттің өмір сүруіне  қажетті жағдайдың болуы.

2.  Мемлекеттің құқықпен байланыстылығы, ол:

а) мемлекеттің  құқыққа қайшы келетін заңдарды шығаруға құқығы жоқ,

ә) мемлекет те, азаматтар  да қабылданған заңдарды бірдей орындауға  міндетті дегенді білдіреді.

3.  Мемлекеттік билікті ұйымдастырған кезде билікті бөлу қағидатын іске асыру. Соған сәйкес мемлекеттік биліктің қалыпты өмір сүруі үшін оның ішінде салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді емес мынадай биліктер болуы тиіс: парламентке тиесілі заң шығарушы, үкіметке тиесілі атқарушы, сотқа тиесілі соттық. Мұндай бөлудің мәні биліктің бір тұлғаның немесе адамдар тобының қолында жинақталып қалуына жол бермеу, сөйтіп тирандық және авторитаризмнің алдын алумен негізделеді.

4.  Заңның үстемдігі қағидатын сақтау. Бұл жоғары заң күшіне ие және мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерін құрайтын Конституция негізгі заң болуы тиіс дегенді білдіреді.