Білімнің  римдік үлгісінің улитилитарлық сипаты болды және өзіндік нормативтік-құндылық бағдарымен ерекшеленді. Римдік білім беру тәртіп сияқты әлеуметтік нысанға мәжбүрлеп оқыту басымдығын берді. Білім берудің басты мақсаты әскери басшылар меп мемлекеттік қайраткерлерді даярлауға байланысты болды.

    Орта  гасыр, әсіресе проблеманы зерттеушілер атап көрсеткендей орта ғасырдан Жаңа уақытқа өту кезеңі білім беру институтын дамытуға қомақты үлес қосты. Бастапқыда монастырь ретінде пайда болған университеттерді құру осы уақыт жетістіктерінің бірі болды.

    Білім берудің қазіргі замангы жүйесі ХVIII ғасырдың соңыңда жөне XIX ғасырдың басында қалыптасты, ол классикалық деген атқа ие болды. Білім берудің классикалық парадигмасы еуропалық мәдениет пен өркениет жетістігінің кепілі болып табылды. Міндетті бастауыш және орта білім беру принципі өлемнің көптеген дамыған елдері үшін нақты факт болды. XX ғасырдың соңындағы әлем халқының 80 процентінің сауатты болуы факт болды.

    Қоғамның  әлеуметтік құрылымы өзінің ішкі даму зандылықтарының әсерімен және сол сияқты білім беру жүйесінің әсерімен өзгерсе де білім беру қоғамды пайда қылмайтыны, ал қоғам білім беру жүйесін өзгертетіні негізгі объективті заңдылық болып табылады.  

    Мамандар  білім беруде байқалған қазіргі  заманғы үрдістердің бірқатарын атап өтеді: білім берудің негізгі парадигмасын ауыстыру (білім берудің классикалық үлгісі мен жүйесінің дағдарысы, білім беру философиясы мен социологиясының маңызды жаңа идеяларын әзірлеу, экспериментті және балама мектептер құру және т.б.), білім беруді тереңдету, бұл оқытудың қарқынды әдістемелерін енгізуді жобалайтын ірі ақпарат массивінің өсуінің және жинақталуының салдары болып табылады; білім беру 
интернационализациясы (бірлескен халықаралық ғылыми 
зерттеулер, студенттер мен оқытушылардың алмасуы); үздіксіз 
білім беруді дамыту (ақпараттық шу, сондықтаң жоғары оқу 
орнында 4-5 жыл оқытумен шектелмеу керек). Тұтас алғанда 
білім беру адам өмірінің бөлігі сияқты оның ажырамас 
құқықтарының бірі ретінде танылады. 

    Адамдарға білім беру — білім берудің басты функциясы; білім беру адамзат үшін мәдени және тәрбиелік сияқты маңызды функцияларды орындайды. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру факторларының бірі ретінде бола тұрып, білім беру; қоғамның бір адамнан немесе тоггган басқасына құндылықтарды, шеберлігі және білімді өткізетін (коммуникативтік функция) процесті білдіреді. Мәдени және таным институттары сияқты білім беру де белсенді және шығармашылық іс-қимылға икемді тұлғаның көпжақты дамуының қалыптасуына бағдарланған.

    Жас ұрпақтың өнегелі, ойлау және дене даму процестеріне әлеуметтік бақылау жасау білім берудің әлеуметтік маңызды функцияларының бірі болып табылады. Осы функция әсіресе бастауыш білім беру кезеңінде пайда болады.      

    Адамдар алған білімді құжаттың (диплом, аттестат) көмегімен куәландырумен қатар білім адамды алған кәсіби даярлығына сөйкес әлеуметтік жүйедегі орнын қамтамасыз ете отырып әлеуметтік мәртебені қалыптастыруға белгілі түрде әсер етеді. Білім беру осылайша субъектінің қоғамдағы әлеуметтік қозғалысына әсер ететін факторлардың бірі болып табылады.

    Орта  мектеп өсіп келе жатқан қозғалмалық үшін тепе-тең мүмкіндіктер мен жағдайлар жасауға мүмкіндік береді, себебі бұл жерде оқудағы жетістіктер бойынша бағалайды. XXІ ғасырда жоғары білім жоғары топтың артықшылығы болудан қалуы уақыттың белгісі болды. Дамыған елдерде орта мектепті бітіргендердің көпшілігі колледждер мен жоғары оқу орындарына барады. Статистикада жапон жұмысшыларының жұмысқа алғашқы орналасқандарьшың 93 процентінің толық орта және жоғары білімдері бар екенін қуаттайды және олардың 38 проценті жоғары оқу орнында білім алған. АҚШ-та барлық сатушылар мен жұмысшылардың 25 проценті — жоғары білімді адамдар. I Кезінде КСРО білім бойынша әлемдегі жетекші орындардың бірінде болды (мысалы, бұл 60-жылдары әлемдегі 3-орын болды), 70-жылдары осы елді білім үшін мемлекеттік бюджеттің 12 проценті жұмсалды, 80-жылдары білім беру екі есе қысқарды, ал ел 3-орыннан 53-орынға, төмендеді. Ресейде 1995 жылы білім беруге мемлекетгік бюджеттің 2 проценті ғана кетті, бұл талдаушылардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік емес жеке білім берудің пайда болуына да байланысты, яғни қазіргі білім беру жүйесі бұрынғы кеңестік мемлекеттің барлық елдеріндегідей елеулі өзгеріске ұшырады.

    Бүгін транзиттік қоғам қажеттілігін сезе отырып жоғары оқу орындары бүрын дәетүрлі түрде «үнемдеген» мамандарды көбірек даярлай бастады: заңгерлер, экономистер, программистер, лингвист-аудармашылар. Контент-талдау ТМД елдерінде экономика және юриспруденция саласындағы жұмыс істеп түрған қүрылымдар кадрлардың, әсіресе жаңа жағдайларда жұмыс істеуге қабілетті кадрлардіің тұрақты қажеттілігін бастан кешіруде. Мысалы, ресейлік баспасөз деректері бойынша, бүгінгі күні ең жақсы сатылатын кәсіптердің тізіміне екі аса белгілі бос орын қызметтері — қаржыгер және программист кіреді. Екінші орында менеджерлер, сату жөніндегі менеджерлер, сауда өкілдері және жарнама агенттері. Жыл сайын білімдірек бола бастанған және осы уақытта міндетті түрде қандай да болмасын жоғары оқу орнын бітіруші болып табылатын жөне шетел тілін меңгерген және оргтехникамен жұмыс істей алатын хатшылар да менеджерлерден қалыспайды

    Орталық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешеді, бұл оны гуманитарландыруды, компьютерлендіруді, жоғары оқу орындарының дербестігін, мемлекеттікпен қатар мемлекеітік емес білім беру жүйесін дамытуды болжайды.

    1997-1998 жылдардың басында Республикада 133 жоғары оқу орны болды (62 мемлекетгік және 71 мемлекеттік емес). Олардьщ 22-і тек 1998 жылы пайда болды, олардың барлығы негізінен мемлекеттік емес. ІБарлық жеке білім беру қүрылымында 269 мектепке дейінгі мекемелер, 124 жалпы білім беретін мектеп, кәсіптік техникум, 61 колледж және 71 жоғары оқу орны бар. Оқуға жаңадан түскен 73 мың студенттің 19 мыңы мемлекеттік емес жоғары оқу орнында оқиды. Жоғары оқу орнында оқитындардың саны өткен жылмен салыстырғанда 4,5 процентке ұлғайды.

    Бүгін 300 мың қазақстандық жастар жоғары оқу орындарында қазіргі заманғы білім алуда. Олардың 52 проценті қыздар. Студенттердің үштен бірі оқу мен жұмысты қоса алып жүруде, себебі студенттер үшін стипендия ұғымы іс жүзінде жоғары мектептің лексиконынан шығып қалған. Білім беру вице-министрі атап көрсеткендей, елдің білім жүйесінің 1998 жылға бюджеті 72 млрд. теңге болды (ең төменгі қажетгілік 105 млрд. теңге) . 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

    ҚР  студенттер контингентін қалыптастыру 1999 жылдан бастап кадрлар даярлауға мемлекеттік тапсырыс беру арқылы (мемлекеттік білім беру кепілдері және мемлекеттік білім беру кредиттері), сондай-ақ студенттердің өз қаражаты есебінен жүзеге асырылуда.

    Қазақстанның  жоғары оқу орындарына мемлекеттік  бюджет қаражаты есебінен оқуға қабылдау үш кезеңде жүзеге асырылады:

    1. ҚР  Ғылым жөне жоғары білім министрлігінің Республикалық тестілеу орталығы кешенді тестілеу нысанында емтихан жүргізеді. Тесттен еткен талапкерлерге мемлекеттік сертификат беріледі.

2. Тестілеу жөніндегі республикалық комиссия мемлекеттік білім беру гранттарын (МБГ) тағайындауға конкурс өткізеді немесе мемлекеттік білім беру несиесін (МБК) алу құқығын береді.
3. Комиссияның мемлекеттік білім беру грантын немесе мемлекеттік білім беру несиесін алу құқығын беру туралы шешіміне сәйкес қалауы бойынша кез келген жоғары оқу орнын таңдауына және 10 тамыздан бастап 25 тамызға дейін осы жоғары оқу орнының қабылдау комиссиясына тапсыруына болады.

    Тестілеу Ғылым және жоғары білім министрлігі белгілеген мерзімдерде Қазақстан аймағы бойынша барлық облыс орталықтарында, Астана, Алматы, Арқалық, Жезқазған, Жетісай, Семей, Талдықорған, Түркістан қалаларында жүргізіледі.

    Мемлекеттік білім гранттары тестілеу жүрхізілместен ерекше белгідегі аттестаты бар жене «Алтын Белгі» омырау белгісі бар тұлғаларға беріледі.

    1999-2000 оқу жылы жоғары білімді мамандар даярлау үшін барлығы 9179 білім гранттары күндізгі оқуға, 2000 сырттай оқуға 7598 мемлекеттік білім беру гранттары берілді.

    1999 жылы 170 мың мектеп бітірушілердің 43 мыңы гранттар мен несиелер алуға ниет білдірді, олардың жартысы гранттар мен несиелердің арқасында оқып жатыр. 2000 жылы оқуға түсушілер үшін жаңа ереже енгізілді: барлық жоғары оқу орындарына түсушілер үшін бірыңғай кешенді тестілеу. Бұл ережелерде төрт пән бойынша емтихан тапсыру көзделген: Қазақстан тарихы, ана тілі (қазақ немесе орыс) және салалық пән, бірінші рет математикадан міндетті емтихан тапсыру енгізілді.

    Енді  меншік нысанына қарамастан жоғары оқу  орны тестілеудің жақсы нәтижесін көрсеткенді ғана оқуға қабылдайды. Балл қанша көп болса, таңдаған мамандықты алуға үміт соншалықты көп болады.

    2000-2001 оқу жылына студент қайтармайтын 12360 грант және қайтаратын, бірақ жеңілдікті шартпен 9610 несие бөлінді. 1999-2000 оқу жылымен салыстырғанда мемлекет көрсетілетін көмекті 320,0 студентке көбейтті. Ауыл жастары үшін республиканьгң әлеуметтік-экономикалық дамуын айқындайтын мамандыққа зор проценттік квота бар.

    Мемлекет инженерлер, мұғалімдер (бүгінгі күні мектеп педагогтерінің 60 процентінің жоғары білімі жоқ), ауылшаруашылық мамандарын даярлауға мүдделі. Мамандар үшін мемлекеттік тапсырыс министрліктердің, ведомостволардың, компаниялардың жене әкімдіктердің болжам перспективалары негізінде жасалды. Бұдан диплом иеленушілер еңбек нарығына бес жылдан кейін талап етілетін болады.

    Жоғары оқу орнына оқуға түсудің жаңа ережелері бойынша «Алтын Белгі» белгісін иеленушілер бұрынғыша тестілеуден босатылады. Ауыл мектебінің қалған барлық бітірушілері 26 шілдеден бастап 2 тамызға дейін 33 базалық жогары оқу орындарының бірінде тестілеуден өтеді. Емтихан тапсырудың барлық процесі толық автоматтандырылған, жауаптардың кодтары бір мезгілде ҰҚК арнайы байланыс жүйесіне енгізіледі. Тестілеу нәтижесін тест тапсырған күні кешкі 6-ға жуық іліп қояды. Одан мектепке дейінгі мекемелер, 124 жалпы білім кәсіптік техникум, 61 колледж және 71 жоғары оқу орны бар. Оқуға жаңадан түскен 73 мың студенттің 19 адыңы мемлекеттік емес жоғары оқу орнында оқиды. Жоғары оқу орнында оқитындардың саны откен жылмен салыстырғанда 4,5 процентке ұлғайды.

    ҚР  студентер контингентін қалыптастыру 1999 жылдан бастап кадрлар даярлауға мемлекеттік тапсырыс беру арқылы (мемлекетгік білім беру кепілдері және мемлекеттік білімі беру кредиттері), сондай-ақ студенттердің өз қаражаты есебінен жүзеге асырылуда.

Қолданылған әдебиеттер

1. Аитов Н.А Основы социологии. Алматы, 1997.
2. Аңдрущенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе. 
   Харьков, 1996.
3. Горбачев А., Омаргазин Р. Евразийская культура — как ее 
   понимает молодежь. Мысль. 1997. № 12.
4. Интеллектуальная культура специалиста. Новосибирск, 1993.
5. Лукашева[Е.А. Право, мораль, личность. М., 1986.
6. Климова С.Г. Изменения в алкогольном поведении молодежи. 
   Социологические исследования. 1992. № 8.
7. Подкладок Е.Б. Образование во Франции. Социально- 
   политический журнал. 1997. № 4.
8. Подопригора Р.А. Высшее юридическое образование в США. 
   Научные труды «Адилет». 1997. № 1.
9. Филипов Р.П. Социология образования. М. 1980.
10. Филипов Р.П. Школа и социальные развитие общества. 
    М., 1990.
11. Фролов Н.В. Наука в стратегии развития. М. 1991.
12. Шуруханев Н.Г. Личность непотенциального преступника. 
    Социологические исследования. 1993. № 8.
13. Щегорцен В.А. Социология правосознания. М., 1981.