Миссионерлік қызмет мәні және саясатпен сабақтастығы

Миссионерлік қызметті На основании анализа миссионерской деятельности можно сделать вывод, что западные миссии всегда рассматривались как существенный и неотъемлемый элемент культурной экспансии европейско-американских народов. Практическое миссионерство включает в себя формы воздействия, благодаря которым на протяжении веков определенная система духовных ценностей распространяется и закрепляется в противостоящих культурных сообществах и территориях, способствуя таким образом территориальной и экзистенциальной экспансии. При этом сами миссионеры, осознают они это или нет, неразрывно связаны с государственной системой, которую представляют, являясь проводником ее интересов.

Очевидно, что в таких  своих проявлениях миссионерство  имеет мало общего с догаматически обусловленными целями движения. Считаем, что характеристика обозначенных сторон миссионерской деятельности требует дополнительного наименования. По нашему мнению, название «геополитические миссионерство» в достаточной степени соответствует рассмотренному содержанию.

Обобщая вышеизложенное, не претендуя на исчерпывающий характер, а скорее ограничиваясь рамками  рассматриваемой темы, предлагаем следующее  его определение: геополитическое  миссионерство — деятельность членов религиозных объединений, направленная на переход географических, политических, религиозных и общественных границ для приобщения людей к вере и  распространения иных для данного  пространства духовных ценностей или  их модернизации, способствующая экзистенциальной и территориальной экспансии  Запада в противостоящие культуры и  государства.

Миссионерлік қызметті Подвергая анализу явление с точки зрения категорий геополитики, считаем, что в этом аспекте миссионерскую деятельность следует рассматривать как одно из средств распространения цивилизационного контроля над пространством.

Таким образом, миссионерство  включало деятельность, благодаря которой  европейская система религиозно-нравственных ценностей распространялась в других частях света, а сами миссионеры были неразрывно связаны с европейскими государственно-церковными структурами, от которых получали полномочия.

Обобщая вышеизложенное, не претендуя на исчерпывающий характер, а скорее ограничиваясь рамками  рассматриваемой темы предлагается следующее определение миссионерской деятельности:

Миссионерство — деятельность, направленная на переход верующими  географических, политических, религиозных  и общественных границ для обращения  людей в веру и распространения  иных для данного пространства религиозно-духовных ценностей или их модернизации.

Если рассматривать это  явление с точки зрения категорий  геополитики, то можно предложить следующее  определение:

Миссионерская деятельность — одна из форм осуществления цивилизационного контроля над пространством. Миссионер  создает не только новый культ, он меняет менталитет народа.

Мемлекет миссионерлік қызметті геосаясатын элементі ретінде пайдалану  туралы тезисты жасау үшін жиырма ғасырлық тарихы бар христиандықтағы  осы көрінісіне қысқаша шолу жасау  керек. Біз миссионерлік қызмет арқылы өзінің геосаяси мақсаттарын жүзеге асырған кезеңдерге көңіл аударамыз.

Невозможно формулировать  тезис об использовании миссионерской  деятельности, как элемента геополитики  государств, не совершив хотя бы краткий  экскурс в историю этого явления  за двадцать веков существования  христианства. Мы обратим особое внимание на те периоды, когда деятельность миссионеров наиболее активно использовалось для решения геополитических задач.

Миссионерлікті зерттеуші  ғалымдардың мәлімдеуінше шіркеуді қоршаған ортасында басынан аяғына дейін саяси астарлары бар. Осы мәселеге қатысты Д. Горт миссионерлік қызметті сараптау барысында миссионерліктің тарихы барысындағы мақсаттары мен міндеттері адам өмірінің қажеттіліктері мен талаптары сияқты кең және ауқымды болып келеді.

Алғашқы миссионерлер қызметінің мемлекеттердің саяси жүйелеріне орасан зор әсерлерін неміс құқықтанушысы Арнольд Эрдхард өзінің үш томдық Солоннан (б.з.д. ҮІ ғ.) Августинге (б.з. Ү ғ.) дейінгі саяси метафизиканы зерттеуінде ерте христиандық сенімнің бүлікшіл мінезін көрсетіп өтті. Ежелгі римдік және ежелгі гректік құқық сұрақтары бойынша атақты маман болған Эрхард ерте христиандардың сөздері мен іс-әрекеттері өз замандарында бүлікшіл көрініске ие болғандығын көрсетеді. Бірінші ғасырдағы христиандықтың миссионерлік қозғалыстар радикальды және революциялық көрініске ие болды. Бірақ, Эрхарт революцияны тек қана террормен байланыстыру қажет емес, ол альтернативаны ұсыну. Грек және рим әлеміндегі жұмыстарында миссионерлер осындай альтернативаны ұсынды. Ол барлық құдайларды жоққа шығара отырып, билік құрған саяси теорияларды бұзды. Осыған қарап, біз алғашқы миссионерлер өздерінің іс-әрекеттері арқылы Рим империясының саяси құрылымын шайқалтты.

Император Константин кезеңінен бері «христиандық мемлекет» түсінігі, мемлекет және шіркеу арасындағы өзара тәуелдiлiк пен өзара iс-әрекеттер қалыпты жағдай ретінде орнаған. Византияда император өзінде діни және саяси функцияларды біріктіретін. Мемлекеттің көздеген мақсаттары шіркеудің мақсаттарымен сәйкес келетін және керісінше шіркеудің мақсаттары мемлекеттің мүдделеріне қарсы келмейтін. Осындай жағдай миссионерлікке де өз әсерін тигізген. Мемлекет басшыларның миссионерлік жұмысқа тікелей араласу тәжірибесі ортағасыр дәуірі бойы және қазіргі уақытқа дейін жалғасын тауып келе жатыр. Мәселен, орыс князьдері мен патшаларының православиелік миссионерлік жұмыстарында саяси астарларын байқауға болады. Осы миссионерлік жұмыстан кейін солтүстік және солтүстік-шығыс аймаққа жаулаушылық соғыспен жалғасып отырды. Евангелизация мақсаттары «орыстандыру» мақсаттарымен сәйкес болатын. Осыған байланысты батыстағы протестанттық басшылар православ шіркеуінің миссионерлерлік саясатына теріс баға берген болатын. Бірақта, батыстық шіркеу өзінің шығыстық ағайыннан ешқандай айырмашылығы жоқ. Әсіресе, миссионерлік кезеңді ашқан жаулау дәуірі кезінде жарқын көрініс тапты. Батыс шіркеуінің миссионерлік саясаты еуропалық мемлекеттердің геосаясатының ажырамас бір бөлігіне айналды.

Үндістан мен Америка  құрлықтарына теңіз арқылы жол ашылған  сәтте Александр ҮІ әкей өзінің Inter Caetera Divinae атты булласында жаңадан ашылып жатқан жерлерді Португалия және Испания корольдеріне бөліп берген болатын. Осылайша оларға жаңадан ашылған, болашақта ашылатын жерлерге өздерінің толық билік жүргізу құқықтарын берді. Булла әкейдің барлық әлемге жоғарғы билігі бар деген түсінікке сәйкес келді. Осы жағдайға байланысты екі мемлекет басшылары отар болған жерлерде тек қана саяси емес, сонымен бірге шіркеулік билігі бар деген түсінік болды. Отарлау саясаты және миссионерлік бір-біріне тәуелді. Белгілі бір отарға билік құқығы болса міндетті түрде миссионерлікті жүргізе керек деген көрініске ие болды. Осы уаққыттардан бастап христиандық сенімнің тарауы және отарлаушылық саясат бір бірімен араласып кеткені соншалық, бір бірінен ажырату қиын болып кетті. Отарланған елдер епархияларына епископтарды азаматтық билік тағайындап отырған. Осы епископтарға Римдік папамен тікелей байланысқа шығуға тыйм салынған. Папаның шығарған бұйрықтары мен жарғылары отарларда жүзеге асу үшін корольдің келісімі керек. Испания және Португалия корольдері өздерін папаның өкілдері емес, тікелей Құдайдың ізбасары ретінде қарастыра бастады.

Ортағасырлық миссионерлік қызметте адамдарды христиандық  сенімге күштеп кіргізу тәжірибесінен бас тартуымен ерекшеленеді. Бұл испандық жаулаушылық кезеңіндегі Антонио де Монесинос және Бартоломе де Лас Касас деген миссионерлер атымен байланысты. Ла Касас қарумен көндіру тәжірибесіне өзінің conquista espiritual деген идеясын алға тартады. Испан тілінен аударатын болсақ, рухани жаулау деген мағына береді. Христиандық сенімнің артықшылығына негізделген рухани жаулау миссиясы тарихында үлкен орын алып, империялардың ұлан-ғайыр аумақта өздерінің протектораттарын кеңейту ісіне үлкен үлесін қосқан болатын.

Басқа діндерден христиандықтың артықшылығы мен мінсіздігіне деген  сенімдері миссионерлікті дәлелдеу элементерінің бірі болды. Густав Варнек осыған қоса тағыда үш басты элементті  атап өтті: басқа халықтарға христиандықтың қолайлылығы және қолданылғыштығы; христиандық миссинерліктің «қызмет жасау аумағындағы» жетістіктері және басқа діндермен салыстырғанда христиан діні тарих парақтарында және қазіргі уақытта қуатты, мықты екендігін көрсетуінде. Барлығы топтаса отырып батыс шіркеулерінде өздерінің мәдени басымдығына деген сенімді тудырды. Роберт Спираның пікіріне сәйкес батыс миссионерлер тек қана «Мәсіхті» ғана емес, сонымен бірге «өркениетті» де алып келген.

Кең ауқымды еуропалық колониалдық отарлау саясатының басталу уақытында батыстық христиандар өздерінің мәдениетің басқа мәдениеттерден жоғары және әмбебап деген ойлар қалыптасқан. Батыс мәдениеті христиандық мәдениет ретінде қарастырылғандықтан, христиандық сеніммен бірге қалыптасқан осы мәдениетте бірге таратылуы тиіс деп түсіндірілді. 1932-ші жылы жарық көрген «Миссиялар жұмысын қайта түсіну» атты еңбекте шетелдік миссиялардың жұмыстарын зерттелген. Осы жерде барлық халықтардың бір әлемдік мәдениетке, яғни ол батыстық мәдениетке қосылу жолында делінге. Сонымен бірге, осындай жағдайдын орын алуы басқа халықтардың тарапынан қолдаушылыққа ие болу керек. Ал миссионерлер осы батыстық мәдениеттің саналы түрде таратушылары болу керек. Осыған ұқсас ой өрісі 1922-ші жылы басылып шыққан кітапшада орын алған: «Le role civilisateur des missions», француз тілінен аударғанда «миссиялардың өркениеттендiрушi рөлі» мағына береді. Осыған ұқсас ойды миссиялар тарихын зерттеген неміс тарихшысы Юлиус Рихтер «Протестанттық миссиялар еуропалық-америкалық халықтардың мәдени отарлаудың маңызды және ажырамас бөлігі» ретінде қарастырған.

Миссия тарихында отарлаушы  саясат пен миссионерлердің мақсаттары бір-біріне сәйкес келмейтін немесе бір-біріне қарама-қарсы келетін жағдайлар да туындайтын. Осындай жағдайлар орын алған кездерде отарланған аумақтардан миссионерлер лек-легімен қуылатын екен. Бірақта, ХІХ ғасырдан, әсіресе «империяның гүлдену дәуірінен» бастап (1880-1920) отарлау саясаты қайтадан діни сипатқа ие бола бастайды және осы кезеңде отарлау саясаты миссионерлікпен тығыз байланысқа түседі. Отарлаушы билік жаңа аумақтарда миссионерлерді үлкен қуанышпен қарсы алатын.

Батыстық миссиологтардың  пікірі бойынша қазіргі миссионерлік ұйымдар Жаңа замандағы батыстың отарлау саясатымен және осы аумақты қадағалау жұмысымен тікелей байланысты болған. Билік үкіметтерінің көзқарастарына сәйкес миссионерлер жақсы одақтастар болып табылады. Өйткені олар жергілікті халықтар арасында тұрып, тілін және әдет-ғұрыптарын жақсы білетін. Отарлаушы билік миссионерлерді жүрген жерлерінде өздерінің мәдениетін тарататын, саяси және экономикалық әсрлерін тарататын ең ыңғайлы күш ретінде көрген. Осыған байланысты миссионерлердің өздеріне ұнаса да, ұнамаса да отарлаушы күштердің алдынғы шептегі топқа айналды.

Ұлыбритания елінде (Жаңа дәуірдегі  басты отарлау державасы) отарлау  қызметінің ірі бастықтары ішінде миссионерлік қызметтің империя үшін маңыздылығын түсінгендер күннен күнге көбейіп  отырды. Сонымен бірге, басқа отарлаушы  елдерде миссионерлер оларға қанда  көмек бере алатындығын білетін. 1890-шы жылы неміс канцлері фон Каприви: «Біз отарлап алған жерлердің ішкі аудандарында саудагерлер және миссионерлер жұмыс жасайтын және одан ары өз қызметтерін жандандыруға мүмкіндік беретін бірнеше станция құруымыз керек. Інжіл және зеңбірек қолма-қол жүруі тиіс».

Әрбір мемлекет миссионерлерді өздерінің саяси жоспарларды  жүзеге асыруда үкіметтің одақтастары  ретінде қарастырылды. 1958-ші жылы Оңтүстік Африка үкіметінің мүшесі Нел адамдардың миссионерлік қызметке немқұрайлы қарауының бірден бір себебі - «миссионерлік жұмыстың саяси мәнін» түсінбеушілігінде деп мәлімдеді. Ол: «Егер біз қара нәсілділерді протестанттық шіркеуге кіргізетін болсақ қана, ақ нәсілділер ... болашаққа деген үміттері пайда болады» деп жазған. Егерде ол жүзеге аспайтын болса, «біздің саясат, біздің заңнамалық бағдарлама және біздің барлық жоспарлар сәтсіздікке ұшырайды. Сондықтан, жастар өздеріне миссионерлік жұмысты белсенді жүргізу міндетін мойындарына алуы керек. Өйткені, миссионерлік қызмет – тек қана Құдай ісі ғана емес, сонымен қатар ұлт игілігі үшін жұмыс; бұл – Құдайға қызмет жасаудың жақсы мүмкіндігі; сонымен бірге – өзінің отанына қызмет жасаудың керемет мүмкіндігі» деп мәлімдеді.

Миссионерлік қызметтің  мемлекет үшін құңдылығы мен маңыздылығын тек қана саясаткерлер ғана емес, сонымен  қатар осындай көзқарасты миссионерлерде білдіріп отырды. Миссионерлік жөніндегі  авторитет, епископ С.Нилл былайша  сипаттайды. Атақты француз кардиналы Лавижери (1825-1892 гг.) өзінің «Ақ әкейлерін» Африкаға жөнелту кезінде: «Nous travaillons aussi pour la France» (Біз Франция үшін де қызмет жасаймыз) деп оларға ескерткен. Ал Евангелияны таратушы Британдық Қоғамның (1701-1900 гг.) екі ғасырлық жұмысын атап өтуіне байланысты шығарылған кітаптің кіріспе бөлімінде «»

 «После того, как было выражено столько радости и ликования по поводу расширения Империи, кажется уместным представить публике духовную сторону имперского щита, показав, таким образом, что было сделано для построения Империи на более прочном и надежном основании».

Қазіргі уақытта саясаткерлер 1910-шы жылы жазылған «Миссионерлік және отарлаулышық бір-бірімен жақсы үйлесімдік тапқан және осы одақтан біздің ұрпағымыз үшін бір жақсылығын тигізер» Карп Мирбтомның сөздерімен келісер.

Германияға тиесілі отарлар  бойынша статс-секретарь Зольфуге айтқан «Отарлау – ол миссионерлік» деген сөзді талдау барысында 1913-ші жылы католигтік миссиолог Шмидлин «миссионерлік отарларды рухани жаулап алады және оларды ассимиляцияға ұшыратады... Шыңдығында мемлекет протектораттарды сырттай ғана біріктіреді; ал миссионерлік қызмет отарлау саясатының терең мақсатын – ішкі отарлауды жүзеге асырады. Мемлекет заң мен жазалау арқылы физикалық бағынуды қамтамасыз етсе, миссионерлік ішкі тыңдаушлық мен адалдықты алып келеді» деген.

В основе доктрины внешнеполитической деятельности любого государства в  современную эпоху лежит прагматический принцип реализации собственных  национальных интересов, заключающийся  в создании благоприятных условий  для развития общества, в использовании  для этого всего разностороннего  потенциала страны. Религиозный фактор занимает в этом не последнее место. Осознание геополитических интересов  государства носит общенациональный характер. В этот процесс неизбежно  вовлекается религиозно ориентированная  часть населения, что в конечном итоге находит выражение в  концепциях и практической деятельности религиозных объединений и миссий, в определенной степени способствуя  реализации геополитических замыслов государства. Так например зарубежные миссии, несмотря на специфичность выполняемых функций и декларируемую независимость, вынуждены брать на себя определенную нагрузку в работе механизма внешнегосударственной деятельности. Связано это прежде всего с тем, что внешняя политика является объектом прямого и монопольного государственного регулирования. Эти регулятивные функции в тех или иных процессах могут быть выражены по-разному. Существуют опосредованные формы влияния на программы, осуществляемые религиозными организациями за рубежом, опираясь на которые государство претворяет в жизнь свою прагматическую линию за пределами страны. Следует подчеркнуть, что чаще всего это именно косвенное воздействие в виде налоговых льгот миссиям, защиты под лозунгом права на свободу совести интересов конкретных миссионеров или исполняемых ими проектов, давление на законодательные институты страны через посредство международных правозащитных и религиозных организаций с целью изменения неугодных правовых актов и т.п. При этом эффективность такого воздействия определяется реальным политическим и экономическим потенциалом данного государства. Многие государства явно или неявно, сознательно или неосознанно способствовали и способствуют этому процессу. Можно отметить следующую взаимозависимость. Наиболее удачно использовали миссионеров для решения своих политических задач геополитически значимые страны мира. В свою очередь, наибольшего размаха миссионерская активность приобрела в государствах преуспевающих, я развитой для своего времени экономикой и великодержавными амбициями, способных инвестировать эту деятельность.