Тақырыбы:Ойлау психологиясы

 

 

 

 

 

Реферат

Тақырыбы:Ойлау психологиясы

 

 

 

                                                            Орындаған:КУиА-101 студенті

                                                                                                 Ақтай А.С.

                                                               Тексерген: Байжұманова Б.Ш.

 

 

 

 

 

Жалпы,сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады.Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз. Йлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.Ойлау,қабылдау,елестермен тығыз байланысты. Т.йсік пен қабылдау танымның бірінші баспалдағы болғандыұтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді.Ойлау сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нірсе. Елестерде жалпылағыш элементтер мол болғанымен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.

Ойлау– объективті шындықты белсенді бейнелеудің жоғарғы формасы, дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті. Ойлау формалары мен құрылымдарында адамзаттың бүкіл танымдық және тарихи-әлеуметтік тәжірибесі, материалдық және рухани мәдениеті дамуының басты нәтижелері қорытылып, бейімделген. Сыртқы дүниені толык тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау аркылы ғана білеміз. Түйсік, кабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым корытындылар жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен күбыдыстарыньщ ішкі күрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті әсіресе тұрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.

• Ойлау формасы

Ойлау формасы болып табылатын  ұғымдар, категориялар, идеялар мен  теориялар танымның субъектісі мен объектісінің арасын байланыстырып тұрған қоғамдық тәжірибенің негізінде, қоғамдық-тарихи процесте қалыптасып дамиды және заттар мен нәрселердің сезімдік таным формаларында (түйсік, қабылдау, елес) берілмейтін мәнді байланыстары мен қатынастарын өрнектейді. Осының арқасында адам дүниенің заңдары мен заңдылықтарын танып білуге мүмкіндік алады, алды-артын болжап, болашағын айқындап, алдына саналы мақсаттар қойып, соларға жету жолдарын саралайды, табиғатты өзгертеді және өзі де өзгереді. Адам өмірінде, тәжірибелік және танымдық қызметінде шешуді қажет ететін мәселелер туындап, соларды қою және шешу барысында oйлау қабілеті де түрленіп, шығармашылықпен дамып отырады.

• Ойлау тарихы

Ойлау тарихы адамның пайда болып, дамуының тарихымен байланысты. Ойлау – қоғамдық-тарихи қалыптасқан адам миы қызметінің жемісі. Ойлау мен тіл өзара терең байланыста, тіл – адам ойлауының құралы. Адам ойы сөз арқылы өрнектеледі, сөздің ар жағында ой жатады. Сөз бен ойды теңестіруге болмайды, алайда сөзсіз ойлау іске аспайды, ой айтылмай, үнсіз тұншығады. Ойды үнсіз іштегі сөз деп, тілді дыбысталған ой деуге болады. Ойлау тек табиғи тіл арқылы ғана емес, жасанды тілдер (мысалы, абстрактылы математика тілі немесе нақтылы-бейнелі “өнер тілі”) арқылы да іске асады. Ойлау күрделі тарихи-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны зерттеумен көптеген ғылымдар – психология, логика, таным теориясы, лингвистика, кибернетика, физиология, т.б. шұғылданады. Философияда ойлау белсенділігі, логикасы туралы мәселелер қарастырылып, оның ақиқаттылығының өлшемі зерттеледі. Бұл мәселелер философия тарихында әр түрлі тұрғыда (материалистік және идеалистік, рационалистік және эмпирикалық, априорлық және апостериорлық, диалекттік және метафизикалық, т.б.) зерделеніп, ойлау жөнінде әр түрлі ілімдер орын алған. Ойлау тек адамға ғана тән қабілет ретінде оның шынайы адами болмысының қайнар көзі әрі басты құралының бірі, адам еркіндігінің мүмкіндігі мен шындығының кепілі болып табылады.

• Ойлау және оқыту үрдісінде оның дамытудың жолдары.

 

 

    Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.        

Қазіргі психологияда ойлау  ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау дегеніміз -  әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.(5.28)       

Ойлау – адам соның арқасында  заттар мен шындық құбылыстарын олардың  елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін  және олардың ішінде сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды  ашатын психикалық процесс.        

Ойлау – аса күрделі  психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен  психологияның  орны ерекше. Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей байланысты екендігін көрсетеді.        

Ойлауды дамыту – оның мазмұны  мен формасын өзгерту болып табылады.       Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.     

1.Практикалық іс-әрекеттілік.      

2. Көрнекі-бейнелік     

3.Сөздік – логикалық.        

Ойлауды дамыту процесі төмендегілерді қамтиды.

1/ Ойлаудың барлық түрлері  мен формаларын дамыту /практикалық  іс-әрекеттік,көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық/

2/ Ойлау амалдарын қалыптастыру  және жетілдіру /анализ, синтез,салыстыру,  жалпылау,классификациялау/ т.б.

3/  Заттың  мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту.

4/ Қоршаған орта құбылыстары  мен заттары, қатынастары мен  маңызды байланыстарын табу.

5/  Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу.

6/  Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау.

7/  Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу.

8/  Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау.

9/ Формальды логикаға  негізделген ойлаудан, диалектикалық  логикаға негізделген ойлауға  көшу процесін стимулдау.

10/ Оқушылардың оқу және  оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды  және диалектикалық логика заңдары  мен талаптарын қолдану дағдылары  мен біліктіліктерін жетілдіру.       

Сын есімді оқыту процесінде оқушылардың ойлауын дамыту дегенде  ойлаудың барлық түрлері, формалары  мен амалдарын қалыптастыру және жетілдіруді танымдық және оқу іс-әрекетінде тәсілдерінің білімінің бір облысынан  екіншісіне көшіруді жүзеге асыра білуді түсінеміз.        

Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың  ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың  ойлауын дамытудың қандай да бір  деңгейінің жетістігін көрсететін көрсеткішті  түсіндіреді.       

Деңгей-ойлауды дамытудың  дәрежесі, критерий – деңгейдің  өлшемі.       

Оқушылардың ойлауын дамыту деңгейлерін анықтау үшін, психологтар  ойлауды дамытудың сегіз шартын тұжырымдайды:

-ойлау операцияларын  түсіну дәрежесі – ойлаудың  маңызды сипаттаушысы:

-операцияларды меңгеру  дәрежесі/анализ,синтез, салыстыру,  жалпылау, нақтылау, классификациялау  және т.б./ оларды барлық танымдық  процестерде қолдана білу /оқу,  оқудан тыс/

-операцияларды түсіну  және ойлау тәсілдерін басқа  жағдайларға және басқа нәрселерге  ауыстыруды жүзеге асыра білу  дәрежесі.

-ойлаудың әртүрлі түрлерінің  қалыптасу дәрежесі.

-білім қорының, олардың  жүйелілігінің, білімді меңгерудің  жаңа тәсілдерін білу дәрежесі.

-мидың әртүрлі сапаларының  динамикалық дәрежесі /тереңдігі,  икемділігі, тізбектілігі, шапшаңдылығы  және т.б./

-іс-әрекеттегі ықшамдылық  дәрежесі: шығармашылықпен жұмыс,жаңа  жағдайларға бейімделе білу.

-оқушылардың логикалық  ой қорытуларды меңгеру, оларды  іс-әрекетінде қолдана білу дәрежесі (6.32)       

Психолог А.Н.Леонтьев оқушылардың  ақыл-ойын дамыту мен оқыту өзара  байланысты екенін атап көрсетті.(7.57)      

Оқыту арқылы ойлаудың төмендегі  сапаларын дамытуға ықпал етуге  болады:

1.Ойлаудың икемділігі.

2.Ойлаудың тереңділігі  мен кеңділігі.

3.Ойлаудың сынилығы.

4.Ойлаудың мақсаттылығы.

5.Ойлаудың жалпылығы.

6.Ойлаудың өз бетіншелдігі.

7.Анықтылығы,дәлелдігі.        

Ойлауға тән осы сипаттар оқушылардың ойлауының мәдениетін көтеруге, олардың  интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.        

Ойлаудың жүйелі түрде  қалыптасуы тек оқу процесінде ғана емес, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына  да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті  жеке тұлғаның туа біткен қасиеті  болып табылмайды, ол таным процесі  барысында қалыптасады. Ойлау аппаратының  дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі ұлғаяды,қарастырылып отырған  мәселенің түп мәніне тереңірек  үңілуге мүмкіндік алады.        

Ақыл-ой еңбегі мәдениеті --- ойлау мәдениеті--- сыншыл ойлау мәдениеті.         

Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан күрделі ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық тұрғыдан келуді талап етеді.        

Ойлау мәдениеті түсінігін  А.Қасымжанов, А.Ж.Келбұғанов ойлау  қабілеті дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, яғни тар мағынасында  ол “Ойлаудың қағидалық әдісі  немесе ұғымдарға сүйеніп ойлау  өнері”. Бұл бәрін терең, әрі жан-жақты  қарастыруға көмектесетін, сол арқылы мәңгі даму үстіндегі әлемді дұрыс  қабылдайтын ойлаудың әдістері мен  тәсілдерін меңгеру арқылы қол жеткізу (8.43).        

Оқушылардың белгілі бір  бөлігі ғана өз бетінше еңбек ету  және еңбек ету мәдениеті дағдыларын меңгереді. Бұл оларда өзінің жұмыс  орнын қарапайым ұйымдастырудан бастап, дәл және дұрыс ақыл-ой, сонымен  бірге практикалық әрекет дағдыларына  дейін барлығынан көрініс табады. Олар ақыл-ой әдістерінің бірқатар қорын жинақтайды. Олардың таным  әрекеті жоғарғы дәрежелі ойлау  операцияларымен, ойлаудың шапшаңдығы, икемдігі, оралымдығымен, оқушылар бұрын  кездеспеген жаңа, тың тапсырмаларға  өзінің білімін, интеллектуалдық біліктілігі  мен дағдыларын өз бетінше көшіріп  қолдана алуымен ерекшеленеді. Оқу әрекеті дағдыларын меңгермеген оқушылар өз жұмысын жоспарлап, уақытты дұрыс, тиімді пайдалана алмайды.        

Бұл жерде сөз ақыл-ой процестерінің сырттан басқарылуы/мұғалімі тарапынан, бағдарламалық оқулықтарымен, оқытатын құралдар, электронды машиналармен/ жөнінде ғана емес, оқу әрекеті  барысында саналы түрде өзін-өзі  басқару және өзін өзі реттеу жөнінде  де болып отыр. Ал бұл үшін оқушыға  оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық әрекетке қатынасын ескере отырып ықпал ету  керек және оныңмеңгерген өзіндік  жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін  қамтамасыз етуі қажет. Интеллектуалдық  білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен  тығыз байланысты болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына  қажеттілік қалыптастыру, әрекет ету  бойынша жалпы ережелерді білу, бұл  әрекеттерді тәжірибе жүзінде тексеру  және өзін-өзі бақылау.Оқушыларды керекті  себептендіруді /мотивация/ тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін саналандыруға /рационализация/ қажеттілік пайда  болуы, оны дамыту туралы неғұрлым кең  мәселеге өсетін белгілі бір нақты  әдіс қолданылады. Зерттеулер көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында  ақыл-ой әрекеті әдістерінің ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда  болады. Ойлауды саналандыруға қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы шарттардың бірі болып табылады.        

Бұл жағдайда оқушы есіне  үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады, бірақ оны пайдалана алмауы да, құрғақ жаттап алған материалдың  мазмұнын жете түсінбеуі де мүмкін. Міне осы жерде ойлау мәдениетіне  үйрету керек болары сөзсіз.