Психика дамуының жас заңдылықтары мен мәселелері

Эмоционалдық  дүниенің дамуы. 1 жас дағдарысы. Дағдарыстың мәні: баланың тікелей-эмоционалдық қарым-қатынастан жаңа жетекші іс-әрекетке – заттық-қарулық іс-әрекетке өтуі. Дағдарыстың көріністері: баланың теріс эмоционалдық реакциялары.

Ерте балалық  шақ (1-3 ж.).

 

Физикалық дамудың негізгі  жетістіктері:

1. заттық әрекет, яғни бала заттарды мағынасына сай пайдаланады;
2. тік жүру, өз бетіншелік артады және қолдары босайды.

Дамудың әлеуметтік жағдайы. Үлкендерге тәуелділік сақталады, олар балаға заттарды қолдану тәсілдерін ашады.

Осы жастағы  жаңа құрылым.  Сөйлеу. Көркем-әрекеттік ойлау. Сөйлеу- активті және пассивті. Активті сөйлеудің дамуы келесі заңдылыққа сүйенеді: 1,5 жасқа дейін тіл баяу  дамиды. Бала 30-40- тан 100 сөзге дейін игереді. Оларды сирек пайдаланады. 1,5 жастан кейін бала бастамашыл бола бастайды. 2 жасқа келгенде оның сөз қоры 300 сөзге дейін ұлғаяды. 3 жасқа келгенде 300-ден 1,5 мың сөзге дейін ұлғаяды.

Жетекші іс-әрекет. Заттық –қарулық іс-әрекет, осы іс-әрекет процесінде заттарды қолданудың қоғамдық өндірілген тәсілдерін игеру жүзеге асады.

Эмоционалдық  дүниенің дамуы. Тұлға қалыптасуының алғышарттарының, балада өзі туралы пікірдің қалыптасуы - өзіндік сана, өз «менін» саналы ұғыну.

Мінез-құлық жағдайға байланысты болып табылады, яғни бала дәл қазіргі сәтте пайда болған сезімдер мен тілектер әсерімен әрекеттенеді. 

1-ден 3 жасқа дейін  адамгершіліктік сезімдердің алғашқы  нышандары қалыптаса бастайды: симпатия, эмпатия.

3 жас дағдарысы. Мәні: баланың өз бетіншелігін танытуы.  Дағдарыстың байқалуы: қырсықтық,  негативизм.

 

Мектепке дейінгі  жастағы балалық шақ (3-тен 6-7ж.)

Анотомо-физиологиялық  ерекшеліктері. Ағзаның дамуы жалғасады, бойы, салмағы, көлемі ұлғая түседі, сүйек-бұлшық ет жүйесі қатаяды, координация жақсарады, тежеу процестері күшейеді.

Дамудың әлеуметтік жағдайы. Бала тұлғасының қалыптасуы оның үлкендермен және қатарластарымен қарым-қатынасымен анықталады.

3-4 жаста қарым-қатынас  танымдық сипатта болады. Мектепке дейінгі жастың аяғында – тұлғалық сипатта, яғни бала үлкендермен өз қылықтары мен мотивтерін талқылайды.

Осы жастың жаңа құрылымы.  Қоғамдық –мәнді және қоғамдық құнды іс-әрекетке деген қажетілік.

Жетекші іс-әрекет. Рөлдік-желістік ойын, мұнда бала өзіне қандай да бір рөлді алады. Бала адамзаттық қатынастар мәнін меңгереді.

Баланың психикалық дамуында ойынның рөлі. Ойын жалпы психикалық процестер мен мінез-құлықтың ырықтылығының қалыптасуына ықпал етеді.  Ойын таным саласының дамуын ынталадырады, ойында ойлау мен тіл, эмоционалды сала дамиды,  қарым-қатынас дағдылары қалыптасады.

Мектепке дейінгі жастағы  баланың ақыл-ойын тәрбиелеу, ойынның, ырықты естің және зейіннің дамуына  бағдарлануы тиіс.

Психологиялық дайындық құрылымында келесі компоненттерді бөледі:

1. Тұлғалық;
2. Интеллектуалдылық;
3. Әлеуметтік.

 

Кіші мектеп жасы (6-7 ден 10-11 ж.)

           Анотомо-физиологиялық даму. Осы кезеңде оқушы ағзасының анотомо-физиологиялық құрылысындағымәнді  өзгерістер қалыпты және біркелкі жүреді.  Дене өсуімен қатар сүйек қаңқасының қалыптасуы да жүреді. Дененің ірі бұлшық еттері кішілеріне қарағанда  бұрын  дамиды, сондықтан да осы жастағы оқушылар үшін нәзік және нақты қозғалыстарды орындау қиын. Қол фалангілерінің сүйектенуі шамамен осы кезеңнің соңына қарай аяқталады, сондықтан балалар жазба жұмыстарынан тез шаршайды, ұқыпты жазу олар үшін қиындайды.

Дамудың әлеуметтік жағдайы. Дамудың әлеуметтік жағдайының өзгерістері келесідей:

1. Баланың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орны өзгереді. Бала қаперсіз балалық шақтан жаңа нормативтілік дүниесіне өтеді.
2. Үлкендермен қатынас типі өзгереді, симпатия-антипатия типінен талап қою қатынасына.
3. Қатарластарымен қатынас типі өзгереді. Баланың қатарластырының ортасындағы жағдайы енді оның алған бағаларымен анықталады.

Жетекші іс-әрекет. Кіші мектеп жасында жетекші іс-әрекет оқу іс-әрекеті болып табылады. Оқу іс-әрекеті: 1)  баланың бүкіл өмірлік қатынастар жүйесін анықтайды, қоршаған дүниеге және өзіне оқушыға деген жаңа позициясын қалыптастырады; 2) саналы ережелермен жүзеге асырылатын бұл іс-әрекет  ырықтылықтың  ары қарайғы дамуын талап етеді; 3) мектепке келгеннен кейін (Д.Б.Эльконин) оқыту типі де түбегейлі өзгереді (ғылыми ұғымдар жүйесін мегеру); 4) оқу іс-әрекетінің арқасында оқушының өзінің өзгеруі жүреді.

                Жеткіншек жас (10-11-ден 14-15 ж.)

           Анотомо-физиологиялық ерекшеліктер. Орта мектеп жасы –жеткіншек жас - баланың барлық жағынан күрт өзгеріп, қарқынды даму кезеңі болып табылады. Бұл кезеңді балалықтан үлкендер күйіне өтудің өтпелі кезеңі деп есептейді. Жеткіншек жастағы физикалық дамудың ең маңызды факторы жыныстық жетілу болып табылады. Ол қыз балаларда 11-12 жаста басталып, 12-14 ж. аяқталады. Ұл балаларда 12-13 тен 15-16 ж. дейін. Осы жерде индивидуалдылық аралық айырмашылықтың өте зор екенін есепке ала кету жөн. 

Дамудың әлеуметтік жағдайы.   Жеткіншек өзара қатынастардың жаңа жүйесіне енеді – қатарластарымен және үлкендермен қарым-қатынас. Оқу формаларының күрделенуіне, пәндердің дифференциациясына байланысты жеткіншектің жағдайы да өзгереді. Жеткіншек көптеген мұғалімдермен қатынас орнауты, олардың тұлғалық ерекшеліктерін мен талаптарын есепке алуы тиіс.

Осы кезеңдегі  жаңа құрылымдар.   Негізгі жаңа құрылымдар қоғамдық-пайдалы іс-әрекетпен байланысты. Дәл осы іс-әрекет жеткіншектің қатарластарымен қарым-қатынасқа деген қажеттілігін қанағаттандырады.

Осы кезеңнің негізгі  психологиялық жаңа құрылымдарының бірі  ересектік сезімі, ересек болып  саналуға деген қажеттілік, ұжымды ерекше орынға ие болуға ұмтылу болып табылады.

Жеткіншек жас моралдық нормалардың қалыптасуы, тұлғаның моралдық санасының ұлғаюы үші сензитивті болып келеді.

 

Жасөспірім  шақ (15-16 дан 20 ж.)

         Анотомо-физиологиялық ерекшеліктер. Оқушылардың мектептік өмірінің соңғы сатысы жоғарғы сыныптық оқушы кезеңі болып табылады. Осы кезеңде оның физикалық сапалары біркелі, бірақ елеулі дамиды. Бойдың өсуі баялауйды, ал дене массасы ұлғаяды.  Мускулатура және бұлшық еттік күш тез өседі және үлкен адам күйіне жетеді. Физикалық тұрғыдан жоғарғы сынып оқушылары кез-келген физикалық және ақыл-ой жұмысына дайын.

Дамудың әлеуметтік жағдайы.    Ерте жас өспірім шақтың негізгі ерекшеліктерінің бірі – бұл маңызды кісілердің алмасуы және үлкендермен өзара қатынастарды қайта құру.

Мұғалімдер және оқушылармен қатынастары неғұрлым күрделі және дифференцияциаланған болып келеді. Жоғарғы сынып оқушысы үшін  идеалды мұғалім – бұл түсінуге, эмпатияға қабілеттілік, кәсіби біліктілік; мұғалімнің бойынан дос-жолдасты көргісі келеді.

Жоғарғы сынып оқушысы  үшін қатарластарымен қарым-қатынас:

1. Ақпараттың маңызды арнасы. Соның арқасында боз балалар мен қыздар,  қандай да бір себеппен оларға үлкендер айтпайтын нәрселерді біледі.
2. Тұлға аралық қатынастардың өзгеше түрі. Әлеуметтік өзара әрекеттесу дағдылары, өз құқықтарын сақтап қалу мүмкіндігі өндіріледі.
3. Эмоционалдық байланыстың өзгеше түрі.