В.М. Бехтеревтің идеяларының дамуы өзінің шәкірті В.Н.Мясищевтің, одан кейін А.А.Бодалев, Б.Г.Ананьев сияқты ізбасарларынан жалғасын тапты.

     Қарым-қатынасты  филасофиялық тұрғыда талдаған көпке  танымал ғалымдардың бірі – М. С. Каган. Ол қарым- қатынасты субъект  арқылы өзара әрекеттесудеп түсінеді. Оның көз қарасына сәйкес, өзара  әрекеттесу қарым-қатынас болып келмейді, себебі мұнда біз субъектінің объектіге ретіндегі адамға деген қатынасты қарастырып отырмыз. Ал бұл оның пікірінше қарым-қатынасқа жатпайды.

       М. С. Каган қарым-қатынастың  төрт функционалды жағдайын бөліп  қарастырады: - қарым-қатынас мақсаты субъектінің өзара әрекеттесуінен тыс; - қарым-қатынас мақсаты өзара әрекеттің өзінде; - қарым-қатынас мақсаты партнерді қарым-қатынас инициаторының тәжірибесіне, құндылықтарына ортақтастыру; - қарым-қатынас мақсаты инициатордың өзін партнер құндылықтарына ортақтастыру. Функционалды жағдайларға сәйкес қарым-қатынас түрлері қарастырылады: қарым-қатынасқа бола, басқаны өз құндылықтарына және өзгенің құндылықтарын өзіне ортақтастыру ретінде заттық іс-әрекетке қызмет ету. Бірінші түрге мысал ретінде қарым-қатынастың іс-әрекет мақсаттарын іске асыратын дәстүрлердегі, ойындардағы қарым-қатынасты алуға болады; екіншісіне мысал – достық қарым-қатынас; үшіншісіне – тәрбие; төртіншіге -өзін-өзі тәрбиелеу. Берілген жіктеуден қарым-қатынас мақсаттары мен құралдары арасындағы байланысты аңғаруға болады. 

        В.А.Мясищевтің еңбегінде қарым – қатынас белгілі бір жағдайда бір – біріне қатысты немесе бір – біріне әсер ететін нақты тұлғалардың өзара әрекеттерінің процесі сияқты түсіндіріледі.

        А.А.Бодалев қарым-қатынасты іс - әрекетің ерекше түрі деп қарым-қатынасты адамның тұлға және іс - әрекет субъектісі және жеке даралық ретінде дамуының негізгі факторы болатынын атап өтеді. Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуде ғана емес, сонымен қатар, тұлға интеллектісінің дамуындағы рөліне тоқталған.

      В.А. Кан-Калик педагогикалық процесте  қарым – қатынас арқылы байқалмайтын, бірақ өте маңызды тәрбиелік  өзара қатынастар жүйесі қалыптасатынын, және оның ЖОО-да тәрбиелеу  мен оқыту тиімділігінің арттыратынын айтқан. Оның ойынша, қарым – қатынас адамгершілік-құндылық потенциялға ие. В.А. Кан-Калик қарым – қатынас функцияларын ішкі және сыртқыға бөледі. Олардың әрқайсысы құрамдас бөліктерге ие. Сыртқы: ақпараттық-коммуникативті, тұлға аралық қатынастардың өзара танымды етіп ұйымдастыру,бейімделу. Ішкі: эстетикалық, дәмдік, мінез-құлықтық, әдептік.

      М.А. Буева қарым-қатынасты тек  рухани ғана емес, сонымен бірге  материалдық, әлеуметтік – шынайы  процесс ретінде қарастырады.  Онда іс- әрекетпен, тәжірибемен, дағдылар мен икемділіктермен алмасу іске асады. Т.В.Пеленина қарым-қатынастың тұлға қалыптасуындағы рөлі жайлы қалыптасуының бір факторы ретінде қарастырады. Ол студенттердің топтық іс-әрекетінің реттеушісі болып келеді. Сонымен, қорытындылай келе, қарым-қатынасты субъект- субъектілік қатынастар болып келетінін айтуға болады, себебі ол іс-әрекет және өзіне үлкен рухани адамгершілік-құндылық потенциалды кіріктіреді.

      Қарым-қатынаста адамдар өзін  көрсетеді, өзі үшін және басқалар  үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі.Сонымен бірге ол қасиетті  қарым-қатынас қалыптасады да. Адамдармен қарым-қатынаста адамның адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан моралъ, құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды факторы. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға болады: адамның бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез- құлқы қалыптасатын жан-жақты шындық. Қарым-қатынастың мазмұнына, мақсатына, құралдарына қарай бірнеше түрлерін бөліп қарастыруға болады. Мазмұны бойынша ол материалды түрде (іс-әрекет өнімдері және заттарымен ауысу), когнетивті түрде (біліммен алмасу), кондиционды түрде (пихикалық және физиологиялық жағдаймен алмасу), мотивациялық түрде (қажеттіліктермен, түрткілермен, қызығушылықтармен, мақсаттармен алмасу), іс-әрекеттік түрде (әрекеттермен, амалдармен, икемділіктермен) болады. Қарым-қатынас құралдарына келетін болсақ, оны қарым-қатынас үрдісінде біреуден екіншіге берілетін ақпаратты кодтау, тасымалдау, өңдеу әдістері арқылы анықтауға болады. Ақпаратты кодтау –бұл біреуден екіншіге ақпаратты беру әдісі. Мысалы, ақпарат тура денелік контакт көмегімен (денемен, қолмен сүйену) беріледі. Ақпарат адамдармен сезім мүшелері арқылы белгілі қашықтықта беріле алады (адамның екіншіні сырттан оның іс-әрекетін бақылауы).Аталғандардан басқа да ақпарат беру тәсілдері белгілі. Оларға  тіл және белгілік жүйелер; жазу түріндегі (мәтін , сұлба, сурет, сызу), ақпаратты сақтау және беру (радио-видеотехника)жатады.  

    Құралдары бойынша қарым-қатынас тікелей  емес, тура және жанама болады.

      Тікелей емес қарым-қатынас табиғи мүшелер (қол, бас, дене) арқылы жүзеге асады. Тікелей емес қарым-қатынас жазбаша түрдегі немесе техникалық құралды пайдалану негізіндегі толық емес психологиялық байланыс.

      Тікелей қарым-қатынас ақпарат  алмасу және қарым-қатынасты ұйымдастыру  үшін арналған арнаулы құралдарды қолданумен байланыст. Бұлар табиғи заттар (таяқ, тас, жердегі із т.б.) немесе мәдени (белгілік жүйелер, символдар жазбасы, радио теледидар,) Тура қарым-қатынас кезіндегі бір-бірімен сөйлесіп отырған адамдардың жеке байланысты және қабыдау, мысалы: дене байланыстары, адамдардың бір-бірінің әрекеттеріне жауап қайтару. Жанама қарым-қатынас басқа адамдар шыға алатын аралықтар арқылы жүзеге асады. Мысалы, мемлекет арқылы, топтық, отбасылық деңгейлер арасындағы әңгіме. Инструментальды деп қарым-қатынастың өзінен қанағаттанушылық алудан басқа бір мақсат іздейтін, өзіндік қажеттілікпен реттелетін, қзіндік мақсат болмайтын қарым-қатынасты айтады. Мақсатталған - бұл арнайы қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы. Адамдар арасындағы қарым-қатынастың маңызды түрлері болып вербальды және вербальді емес қарым-қатынас алынады. Вербальды емес қарым-қатынас құралы ретінде сөздік тілді қолданбайды. Оған мимика, жест, пантомимика көмегімен түсінісу жатады. Вербальды қарым-қатынас тек қана адамға тән. Өзінің коммуникативті мүмкіндіктеріне байланысты ол вербальді емес қарым-қатынасқа бай болады.

    Адамзат тәжірибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа әр түрлі техникалық құралдың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас  жасаудың жүйесін күрделендірді. Қарым-қатынас ары қарай жеке адамаралық және көпшіліктік қарым-қатынас болып бөлінеді. Жеке адам аралық қарым-қатынас – топтарда, жұптарда жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатын түрі. Көпшіліктік қарым-қатынас – көпше түрдегі таныс емес адамдардың және көпшіліктік мәлімет құралдары арқылы қарым-қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер, эстетиаклық қарым-қатынастарды да жатқызады. Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшінжәне басқалар үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге ол қасиетті қарым-қатынаста қалыптасады да. Адамдармен қарым-қатынастаадамның адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль, құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды факторы. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға болады:адамның бүкіл өмірі барысында психиаклық процестері мен мінез-құлқы қалыптасатын жан-жақты шындық.                                                                                                             Қорыта келгенде көптеген әдебиеттердегі ғалымдардың теорияларына талдау жасай отырып қарым–қатынас механизмдерін, қарым – қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп түсінеміз.

II.Бөлім:  Студенттердің зейіні  мен қарым-қатынасының  психологиялық ерекшеліктері

2.1. Зейін және қарым-қатынас

       Біріншіден адамдарда сыртқы қарым-қатынасты қалыптастыратын ерікті зейіннің жоғарғы формасы қалыптасады. Сондай-ақ осы кезде адам зейін актілерін реттеп отыратын белгілі нормаларды меңгереді. Өзінің жеке зейінін реттеу жайлы белгілі көріністері бар. Айталық көптеген бірлестіктерде қарсыласқа ұзақ уақыт көз аламай қарау әдепсіздік болып саналады. Бұл зейін, сондай-ақ ол үнемі еріксіз болады. Мысалы сіз метрода кетіп баражатырсыз, және ұзақ уақыт біреуден көз алмай қарап тұрсыз. Басқа адамның реакциясы немесе сіздің зейініңіздің объектісі – не ашулану, не түсінбеушілік болады. Неге? Өйткені адамның басқа адаммен қатынасқа түсуіне байланысты зейін салу не салмау жоспарына қатысты саналы қалыптасатын немесе тұрмыстық практикада жинақталатын нормалар бар.                                   Зейін аудару адамдар арасындағы қарым-қатынастың бірінші алғы шарты болып табылады.дегенмен қарым-қатынасты ауқымдырақ қарастырсақ, онда зейінді қарым-қатынас процесіндегі маңызды компоненттердің бірі деп айтуға болады. Бұны қалай түсінуге болады? Яғни біз күнделікті әңгімеде адамдар арасындағы қатынасты жиі бейнелейміз, әсіресе зейін терминіне қатысты алғашқыны. Ол біреуге зейінін «аударады» немесе «аудармайды».             Бұл қатынас формасының бірден-бір алғашқы формасы. Немесе керісінше, «өзіне зейін аудару» немесе «аудармау» - бұл да белгілі бір тұлғалық позицияның сипаттамасы. Біреулер мынандай норманы ұстанады, яғни өзіне шамадан тыс зейін аудару жақсы емес, ал басқалары керісінше ойлайды, яғни айналадағы адамдардың зейінін өзіне кез келген құндылықпен аудартуға тырысу керек – киіммен, мініз-құлқымен т.б. Демек, зейін қарым-қатынас процесін сипаттайтын өте маңызды жақ болып табылады.

       Адамның қасиеттерін, оның жеке  ерекшеліктерін сипаттауда біз  үнемі «зейінділік» терминін  қолданамыз. Бұл да адамдардың  басқа адамдармен әдеттегі қарым-қатынас тәсілінің жалпыланған сипаттамасы. Бұл жағдайға байланысты емес, сол  адамның басқа адамдармен қарым-қатынас тәсілінің күнделікті сипаттамасы, демек, тұлғалық ерекшелік.

        Зейінсіздікте басқа субъект  өте сирек сол адам үшін  фигура болып қалыптасады, және жиі бұл фигура сол адамның өзі болады, ал қалғанының бәрі ол үшін фон болып табылады.

        Сондықтанда зейін мәселесі тұлға  мәселесінің аймағына да қатысты  – бұл фигураның фоннан жай  ғана бөлінуі сондай-ақ адамдар  арасындағы қарым-қатынас тәсілінің сипаты емес.

        Зейін материалдық  әлемнің қандай да бір спецификалық формасы болып табылмайды, керісінше адамның маңызды психикалық іс - әрекетінің шарты, оның мақсатқа бағыттылығы мен артықтығы ретінде алға басып, адам іс - әрекетінің өнімділігі мен жемісті ағымына себепші болады.

       Сондай –ақ зейін – адамның әртүрлі сенсорлық ақпаратты пайдалану мен қайта өңдеудің, қабылдаудың танымдылығымен қамтамасыз ететін, сондай –ақ адамдардың басқа адамдармен қарым – қатынасындағы іс- әрекеттің мақсатқа бағытталған және ұйымдастырылған танымдық психологиялық процесс.

        Қорыта келгенде, зейін адамдардың барлық іс - әрекет түріндегі қарым –қатынасының және күнделікті қарым–қатынасының маңызды психологиялық факторы болып табылады. Зейіннің қасиеттері қарым –қатынас пен адамдардың өзара қатынасының қажетті психологиялық компоненті бола отырып, айналадағы адамдармен байланысының тереңдей түсуіне мүмкіндік туғызады.

    Қарым–қатынас процесінде өз ойын жеткізу мен басқа адамның ойын жеткізуде зейіннің маңызы өте зор.

2.2. Студенттік шақтағы  зейін мен қарым-қатынастың  психологиялық сипаты

  Студенттерде зейін дамуының бағыттылығы олардың болашақ мамандығына деген талаптарына сәйкес көрінуі керек. А.И.Богословский зерттеген бірінші курс студенттерінің кейбір психикалық сапаларын бірнеше жылдың ішінде әр түрлі әдістемелермен арнайы зерттелген көрсеткіштері бойынша мектептен студенттер ұжымына көшкен жеткіншектердің зейін ерекшелігіне қарағанда, қызығушылықтары мен дағдылары тез өзгереді. Осы жағдай жоғарғы оқу орнының оқытушыларын бірінші курс студенттерінің жақсы оқуы үшін қажетті сапаларын қалыптастыруға міндеттейді. Зерттеуде студенттердің зейін диапазонының күштілігі 0,7-10-нан 700-900шартты бірлікке тең болды (Добрынин әдістемесі бойынша). Сондықтанда студенттер лекцияны тек тыңдап,жазбайды немесе берілген материалдың мәнін түсінбей, барлығын  қатарынан жазып алады. Зейінді қалыптастыруда зейінге сияқты оның қасиеттерінің де кәсіби талаптары ескеріледі. Мысалы оқытушының зейіні жеткілікті түрдегі тұрақтылық, көлем, шоғырланумен сипатталып, жеңіл ауысып, орналасуы мүмкін. Студенттердің іс-әрекетінде әр түрлі зейін қасиеттері көрінеді: тұрақтылық, көлем, шоғырлану, орналасу, ауыспалық. Олардың әрқайсысы өзінше маңызды. Мысалы, тұрақтылық пен шоғырлану студентке сыртқы ортадан кедергі болса да ұзақ уақыт өз жұмысына шоғырлануға мүмкіндік береді. Ал зейіннің тұрақсыздығы мен алаң болушылығы қабылдаудың анықтығын, нақты есте сақтауды, реакция жылдамдығын төмендетеді.