Гештальт психологиясы

-          ұйымдарға консультация жасау.

Адами мінез-құлық гештальт-терапияның теориясына сәйкес гештальттардың қалыптасу және бұзылу приницпіне бағынады. Дені сау организм өзін реттеу негізінде қызмет етеді. 

Өзекті қажеттілік туындайды және организмнің басым (доминирлеуші) зейінін  жаулап ала бастайды – фигура фоннан бөлініп көрінеді. Одан әрі организм сыртқы ортадан бұл басым қажеттілікті, мысалы ашығу сезімінде тамақ ішу арқылы қанағаттандыруға қабілетті нысанды іздейді. Нысанмен жақындасу және лайықты (адекватты) өзара әрекет ету (келтірілген мысалдағы асты шайнау мен жұту) қажеттілікті қанағаттандыруға жетелейді – гештальт аяқталады және бұзылады.   

Контакт – гештальт-терапияның базалық  ұғымы. Организм суынан, өсімдігінен  және тірі жаратылыстан ада кеңістік сияқты ауасыз кеңестікте өмір сүре алмайды. Адами жаратылыс басқа адамдардан айрылған ортада дами алмайды. Барлық негзігі қажеттіліктер тек қоршаған ортада ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Организм қоршаған ортамен кездесетін орынды гештальт-терапияда контакт шекарасы деп атайды. Адамның қаншалықты өз қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілеті оның қаншалықты икемді контакттық шекараны реттей алатындығына байланысты.      

Гештальт-терапия ортамен, оның ішінде тұлғааралық өзара қатынасты  ықпалсыз ететін контакттық шекараның  тән (типтік) бұзылуларын сипаттап жазады. Гештальт беймәлім (анонимді) және мақсатсыздан қауіптеніп тікелей контактты марапаттайды. 

Түйсіну – организмнің ішінде және оны қоршаған ортада не болып жатқандығы туралы мәліметтену. Түйсіну өзі және қоршаған әлем жөніндегі интеллектуалдық білімге тең емес. Ол өз бойына сыртқы әлемнің ынталандыруларын да, сол сияқты ішкі организмдық үрдістерді – сезімдерді, эмоцияларды, сондай-ақ ойлау әрекеттерін – идеяларды, образдарды, естеліктерді және таңдануларды қабылдау күйзелістерін жинайды, яғни көптеген деңгейлерді қамтиды. Түйсінуді, оның ойлау қыртысынсыз жануарлар да иеленеді.       

Алайда өркениетті әлемде адамдарда  эмоциялар мен сыртқы әлемді қабылдаудың  орнына ойлау гипертрофирленген. Рационалдық  білімге қарама-қарсылық ретінде дәл осы түйсіну организмнің қажеттіліктері туралы және қоршаған орта жөнінде анық (реалды) ақпарат береді.

Гештальт-терапия практикасының  негізгі мақсаты – бұл түйсінуді кеңейту. Адами проблемалардың орасан зор саны анықтықты шынайы түйсіну интеллектуалдықпен, және көбіне ол туралы жалған алмастырулармен сабақтастығына байланысты, мысалы адамдардан не күтуге болады, олар маған қалай қарайды, менің нені қалауым керек және не істеуім қажет туралы. Мұндай жалған елестетулер анықтықты көлегейлейді және организмнің қажеттілігін қанағаттандыруды қиындатады – гештальттың қалыптасу мен бұзылу үрдісі ауытқиды. 

Гештальт-терапия егер адамдар  ішкі және сыртқы анықтықты айқын түйсінуге жетсе, онда олар өз бетінше барлық өз проблемаларын шешуге қабілетті дегенге сүйенеді. Сондықтан терапия мінез-құлықты өзгертуді өз мақсаты етіп қоймайды, мінез-құлық түйсіну өскен сайын өзгереді. 

Бұл жерде-және-қазір – қабылдау, сезім, әрекет, ойлар, өткен немесе болашақ туралы қиялдар болсын, организм үшін үшін өзекті әрқашан қазіргіде өтетіндігін, олардың бәрінің қазіргі сәтте болтандығын білдіретін үрдіс. Бұл үрдісті қолдану түйсіну үрдісін қарқынды етуге (интенсифицирлеуге) ерік береді.

Жауапкершілік – өтіп жатқандарға жауап беру мен өз реакцияларын таңдау қабілеті. Анық (реалды) жауапкершілік түйсінумен сабақтас. Адам қаншалықты жоғары дәрежеде анықтықты (реалдылықты) түйсінетін болса, соншалықты мол дәрежеде ол өз өміріне – өз тілектеріне, әрекеттеріне, жауап беруге, Перлздің сөзімен айтқанда өзіне сүйенуге қабілетті.

Гештальт-терапияға феноменологиялық тұрғыдан келу терапевт клиенттің субъективтік тәжірибесіне де, сондай-ақ өз субъективтік тәжірибесіне де құрметпен қарауы арқылы жүзеге асады. Гештальт-терапевт клиенттің күйзелісі мен мінез-құлқына қандай болмасын белгілі бір мән қоймайды, түйсіну үрдісі барысында клиенттің өзі олардың мәнін аңғарады.  

 

ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГТАР ОЙЛАУ ЖАЙЫНДА. 

Гештальтпсихологияның өкілдері–Келер, Вертгеймер, Коффка, К. Левин. Гештальт психологтар ойлаудың құрылымын, шығармашылық астарларын қарастырды. Ізделген шешімді оған қажетті құрылымды табу арқылы шешуді ойлау деп атаған. Гештальт психологтар ойлауды формальды–логикалық операциялардан ажыралатын, мәселе тудыратын жәйтті ескеру арқылы соған қарай танымдық құрылымдарды қайта құру, жаңадан “орталықтандыру” нәтижесінде жүзеге асатын продуктивті психикалық процесс ретінді түсіндірді. Олар тұтас құрылым ретіндегі мәселе тудыратын жәйттің барлық құрауыштарын, олардың арасындағы қатынастады бірден ұғынуды инсайт деп атады.     

Ойлау психологиясын сынаудан кеткен О. Зельц, К. Коффка ойлау теориясын  гештальт психология позициямен белгілдеуге тырысты: өздері орнанылған мүшелердің арасындағы көрнекілік мазмұнға апарылмайтын ойлаудың мәнді мазмұнын құрайтын қатынасты дәлелдеген вюрцбург мектебінің өкілдеріне қарсы (А. Грюнбаум), Коффка көрнекілік мазмұнды құрылымдыққа апаратын қатынасты жасағысы келеді.

Оның ойлау теориясының  негізгі тұжырымдамасы мына жағдаймен  байланысты болды, ойлау,-қатынастарды операциялау емес, құрылымдардың  көрнекілік ахуалға айналуы.

Проблема туындайтын алғашқы  ситуация–бұл өзінің көрнекілік мазмұнындағы толтырылмаған орны бар теңгерілмеген  феноменалды өріс болып табылады. Осының салдарынан проблемалық азуалда орнықты көрнекілік ахуалдан басқасына өтуді шақыратын шиеленіс туады. Осындай бір қатар ауысулардың бірізділігі арқылы (Вертхаймер бойынша Umzentrierung) өзгерулер өтеді, яғни міндетті шешуге әкелетін бастапқы көрнекілік мазмұнынын құрылымдардың өзгерісі жүзеге асады.

Вюрцбург мектебінің ойлауды  сезімдік пайымдаудан ажыратқан  ойлау психологиясына қарсы Коффка құрылымдар принципі негізінде ассоциативті психологияны ассоциациялар жайлы  ілімін жақтау негізінде ойлауды  көрнекілік мазмұнға әкелуді жүзеге  асыруға талпынды. Бұл талпыныс ойлаудың ерекшелігін елемейді.

Коффка бойынша, ойлау  дегеніміз–вюрцбурлық мектептегідей  қатынастармен әрекет ету емес, ол көрнекі жәйттердің құрылымдарын түрлендіру. Мәселе тудыратын жәйт–бұл өзінің көрнекі мазмұны теңестірілмеген феноменальдық өріс тәрізді. Бұл өрістегі кейбір толтырылмаған орындар мәселе тудыратын жәйтте белгілі бір кернеу тудырады. Осы кернеу тұрақсыз көрнекі жәйтті басқасына ауыстырады. Осылайша, міндет біздің бастапқы жәйтті басқаша көруіміздің нәтижесінде шешіледі. Осы пікірлерден, Коффканың ойлауды ассоцианистер сияқты көрнекі мазмұнға теңестіргенін байқаймыз.

Коффканың ойынша оның теориясы Вюрбургшелердің ойлау субъектінің  операцияларынан тұрады деген идеалистік теориясына қарсы ойлау прцоесінде субъектіде “феноменалды объектіге” ауыстырады деп саналды. Бұл мәні бойынша субъектінің объектіні  механикалық жұтып қою; ол айқын  түрде субъективті сипатқа ие болады, себебі объектіге сананың  көрнекілік мазмұны, яғни “феноменалды объект”–ойлау процесі апарылды.

Сөйтіп Коффка олардың теңдігін ұғынбайтын екі әр түрлі фигураларды қабылдауға болады деген (және екі фигураның теңдігін ұғыну, ол фигуралар қандай екенін дәл ұғынбау), содан кейін сол фигуралардың теңдігін ұғынамыз деп көрсеткен А. Грюнбаумның тәжірибелерінің дұрыс талқыланбағанын айтты.

Оның көзқарасы бойынша  біз алдымен екі фигураны қабылдаймыз; бізге сол бір ғана заттар және олардың арасындағы қатынастар берілмеген, және бірінші және екінші жағдайда да заттар әр түрлі болған.

Бұл жағдайда заттар ұқсас  заттық ара қатысқа қатыссыз болатын  сананың көрнекі мазмұны жағдайына  жағдайдан тыс өзгеретін жағдайлармен анық ұқсастырылады. Әр түрлі көрнекі мазмұнды заттық арақатынастың ұқсастығы ойлаудың маңызды алғышартын құрайды; онсыз ойлаудың болуы мүмкін емес.

Ал шындығында, бір көрнекі ахуалдан басқасына, бір “феноменальды өріске” өтуіне ойлау процесін апарғысы келген Коффка бірінші жағдайда пайда болған; міндетті шешуге әкелмейді: ол үшін алғашқы ахуалды соңғы ахуалға ауыстыру жеткіліксіз.

Соңғы ахуал бірінші ахуалда пайда болған міндетті шешу үшін соңғы ахуалдың мазмұны біріншісіне қатысты болуы қажет және екеуінің мазмұны бір затқа ғана қатысты болуы керек. Шешім Коффқа жоққа шығарған осы жағдайда ғана шешім ретінде ұғынылады. Коффқа айтқан бір көрнекі ахуалдан басқасына өту процесін алғашқы проблемалық ахуалдан келесісіне өту деп айтуға болады, ал жағдай дұрыс болғанда міндеттен кету және одан құтылу, алайда біз шешкен нәрсе деп түсінбеу керек.

Субъектінің тікелей аталған  мазмұндағы сананың құрылымына деген  затқа және операцияға деген екіжақты мағлұмат ойлау актісінің негізгі алғы шарттарын жойып жібереді. Ойлау сонымен қатар түсніктер ассоциациялары сияқты феноменальды құрылымдарды өзгертуге де апарылмайды.

Психоанализ: Ойлау мотивтелген процесс ретінде. Адам мінез– құлқының мотивтері ең алғаш психоанализмен қойылып, зерттелді. З. Фрейд бойынша, негізгі мотивтер санасыз сипатта болады және әр түрлі көрініс табады: түс көру, сөзден жаңылу, ұмыту, аурулар симптомдары.

-         Түстер–бұл ырықсыз жүзеге асатын, бейнелік ойлаудың түрі.

-         Еркін ассоциациялар әдісі. Ырықсыз бейнелік ойлау, еркін ассоцициялар–санасыз мотивтердің көрініс табатын маңызды аумақтарының бірі.

-         Сублимация–санасыз энергияны әлеуметтік құпталған тәсілдерге ауыстыруда іске асатын шығармашылық ойлау процесі.

-         Мотивті саналау адамның өзіндік саналуын, ішкі ойлау типін қажет етеді.

Аутистік ойлау тұжырымдамасы  Э. Блейлермен шығарылған. Аутизм адамның  ішкі өмірінің басымдылығымен, сыртқы өмірден кетуімен байланысты. Әдетте түс көру, ырымшылдық, аңыздарға сену, шизофрениялық ойлау–аутистік ойлаудың көріністері. Бұларда ойлар аффективтік ұғымдарға бағынады.

 

 

 

ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГИЯСЫ. М.ВЕРТГЕЙМЕР, К.КОФФКА, В.КЕЛЛЕР ЕҢБЕКТЕРІ

 

 

Гештальтпсихология ХХ ғасырдың бас  кезеңінде Германияда пайда болған идеалистік психологияның бір бағыты. Басты өкілдері: М.Вертгеймер, В. Келлер, К. Кофман, К. Левин. Гештальтпсихология механикалық жаратысылытану ғылымының  жалпы дағдарысқа ұшырауына байланысты ассоциативті психологияға қарсылық білдіру рухында туды. 

Гештальтшылар «элементтер психологиясына»  қарсы әрбір психологиялық процестің біртұтастығымен өзіндік сапасын жақтады. Олар тұтастықты элементтерден тіпті өзгеше жаңа, өзінің ішкі заңдылығынан туып, өзгеріп отыратын, түсіндіріп болмайтын, тек баяндауға ғана келетін құбылыс деп пайымдады.

Гештальтпсихологияның тұтастық идеясы динамикалық жағдаймен оның  формалды құоылымының бірбүтіндігі негізінде іс жүзіне асырылды. Гештальт ұғымын алғаш енгізген Эренфельд

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Ұзақ уақыт  бойы  жас экспериментальдық  психологияның зерттеу объектісі болып  ─ түйсік саналды. Осы уақытта психикалық өмірдің бейнелік  аспектісі психологиялық лабороторияларда ашылмай, керісінше, жоғала бастады. Оны идеалистік философия  үстем етуші кезде қалыптасқан  гештальпсихологиясы жүзеге асыруға тырысты. Гештальт психологиясының құлдырауының себебі мынада: ол өзінің  теоретикалық  тұжырымдамаларында  бейне мен әрекетті  бөліп қарастырды.  Гештальтистер бейнені өз заңдылықтарына бағынатын ерекше мағына ретінде көрсетті.  Оның шынайы зат әрекетімен  байланысы жұмбақ  болып қалды. Осы екі маңызды дәрежелерді біріктіре алмай, психикалық талдаудың біртұтас схемасын  жасай алмағандықтан  гештальтпсихологиясының  мектебі құлдырады. Сананың феноменологиялық концепциясына  негізделген жалған әдістеме бұл екі дәрежені  ғылыми тұрғыдан біріктіруге кедергі болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Ә. Алдамұратов, М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық-практикалық сабақтар. Бірінші бөлім, алматы, 1978. екінші бөлім, Алматы, 1979.
2. Ә. Алдамұратов және т.б. Жалпы психология. А.., 1996.
3. Ә. Алдамұратов. Қызықты психология.-А., 1992.
4. Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.
5. Намазбаева Ж.И., Сангилбаев О.С. Русско-казахский психологический словарь. Алматы, 2005.
6. Намазбаева Ж.И. общая психология. Алматы, 2006.
7. Ф.Н. Гоноболин. Психология. Мектеп., Алматы, 197