Ес туралы жалпы түсінік

       Сөздік-логикалық,  мағыналы есте басты мән екінші  сигналдық жүйеде. Сондықтан да, қарапайым формадағы  қозғалыс, бейнелі және эмоционалды естер  жануарларда да байқалатын болса,  мағыналы ес түрі адамға ғана  тән қасиет. Сөздік-логикалы ес  басқа ес және өз дамуымен  олардың жоғары деңгейге көтерілуіне  ықпалын тигізеді. Оқу процесіндегі  шәкірттің білім игеруі мен  топтауы, негізінен, осы мағыналық  еске байланысты.

      Іс-әрекет  мақсатында байланысты ес –  ырықты, ырықсыз болып бөлінеді. Арнайы есте қалдыру не еске  түсіру мақсаты болмаған психикалық  процесс – ырықсыз көрініс  беріп, ал егер бұл процесс  мақсатты бағдарланған болса,  ырықты сипатқа ие. Кейінгі жағдайда  есте қалдыру мен қайта жаңғырту  арнайы мнемикалық (жаттау, еске  түсіру) әрекеттерге орай жүзеге  келеді.

       Ырықсыз не ырықты болудан ес дамуының бірізді, кезекпен келетін 2 деңгейі құралады. Адам өмір тәжірбиесінің көбі ырықсыз ес жәрдемімен жинақталып, соның арқасында арнайы дайындықсыз-ақ қажетті болған тұрмыстық біліктеріміздің қоры қалыптысады. Бірақ іс-әрекет барысында адамның өз іс-әрекеттерін басшылыққа алу қажеттігі де туындап қалады. Бұл жағдайда іске ырықты ес қосылады да, осыдан бізге керекті болған материалды алға ниет қып белгілеумен жаттаймыз немесе еске түсіреміз.

       Кейінгі   жылдары зеттеушілер назары есте  қалдырудың бастапқы кезеңіне, сыртқы  әсерлер іздері бекінгенге  дейін  өтетін процестерге аударылуда. Қандай да материал есте қалдырылуы  үшін, ол субьекті тарапынан тиісті  дәрежеде өңделіп, игерілуі тиіс. Ал бұл үшін белгілі уақыт  аралығы қажет, яғни сырттан  түскен әсерлердің басы бірігетін  уақыт. Бұл процесс – жаңа  ғана болып өткен оқиғаның  біздің субьективтік санамызда  бірден ұмытылмай, онда толғаныс  пайда етуі: болып өткен оқиға  енді жоқ болса да, біз оның  көріністерін елестетеміз, құлағымыздан  шуы кете қоймайды. Мұндай процестер  тұрақты болмайды, жойылып та  кетеді, бірақ тәжірибе топтастыру  механизмдерінің қызметінде үлкен  рөл ойнағандықтан, ол есте  қалдыру, бекіту және қайта  жаңғырту үшін қажетті естің ерекше форасы ретінде – қысқа мерзімді ес деп танылған. Бұл ес түрі, жоғарыда көрсеткендей, материалды аз уақыт аралығында ғана сақтау мүмкіншілігіне ие.

       Нақты қызметтік ес адамның нақты іс-әрекет мезеті мен қажетіне орай қозғалыстар және қимылдарды орындауына байланысты іске қосылады. Қандай да бір күрделі әрекетті орындау үшін оны бөлшектеп алуымыз керек, кейін әрекеттің әр бөлігі бойынша нәтижеге келіп, екіншісіне өтеміз. Осыдан екі арадағы нәтиже сол мезеттегі қажеттігімен есімізде тұрады, ал ақырғы көзделген мақсатқа жақындаған сайын есіміздегі алдыңғы бөлік нәтижелері әрқайсы оз кезегімен ұмытылып, естен шығып, келесі әрекет бөлігінің ақпаратына орын босатқандай болады. Орындалатын әрекет бөліктерінің көлемі мен аумағы әртүрлі, мысалы, балақай жеке әріпті қинала танудан бастаса, ересек адам, тіпті маман болса, кітап беті мазмұнын тұтастай қабылдауы мүмкін. Қасиеттік естің жоғары деңгейде, нәтижелі болуы адамның ниетті жаттығуларына байланысты.

       4. Ес процестері.  Есте қалдыру. Есте қалдырудың бастапқы формасы – ырықсыз, ниеттелмеген  мнемикалық әрекет, яғни мақсаты болмаған, арнайы тәсілдерді қолданбай-ақ жадта қалдыру. Бұл болған әсерден ми қабығындағы кейбір қозу  іздерінің санада бекіп қалуы. Ми қабығындағы әрқандай процесс соңында бекімі әр деңгейде болған із қалдырды.

      Өмірде  кездестіргендердің көбі адам  есінде ырықсыз орнығады: төңіректегі  заттар, құбылыстар мен тұрмыстық  оқиғалар , адамдардың қылықтары,  әншейін оқыла салған кітап  мазмұны т.б., ал енді олардың  әрқайсысының жатталуы бірдей  емес. Тіпті ырықсыз есте қалдырудың  өзі де тандамалы сипатты, адамның  төңірекке қатынасының берік  не әлсіз болуынан.

       Ырықсыз  есте қалдырудан адамның алдына  мақсат қоюынан болатын ырықты, ниеттелген есті ажырыта білу  керек. Мұндай есте ақпараттардың  санада бекіп қалуы ушін адам  арнайы тәсілдер қолданады, күрделі  ақыл-ой әрекетін пайдаланады.  Жаттап алуды мақсат етіп қою  маңызды рөл ойнап, ол есте  қалдыру үшін болған барша  іс-әрекеттің мәнін айқындайды. Есте  қалдыру және тұрақтанған материалды  қайта жаңғыртуға бағытталған  мұндай әрекет мнемикалық әрекет деп аталады. Мнемикалық әрекетте адам өзіне ұсынылған материалдан қажетті бөлігін таңдап, оны есте қалдыру міндетін қояды. Мнемикалық әрекеттің таңмалылығы осында. Материалды жаттап алу, оны есте сақтау және жатталғанды еске түсіру мақсатында өткендегілерді саналы  сараптау – саналы  іс-әркеттің айрықша формасы болып саналады.

       Механикалық және мағыналық есте қалдыру. Есте қалдырудың табысты болуы адамның жадында сақтауға қажетті болған материалының мағынасын толық түсіне білуіне тәуелді. Механикалық жаттау тиісті шаманы, көп еңбектеніп, сан мәртке қайталауды керек етеді; мұндай  жолмен жатталғандар қажетті кезінде еске түсе бермейтіні де бар.

       Түсінімді және берік есте қалдырудың шарттары. Материалды түсініп, ұғу үшін әртүрлі әдістерді қолдануға болады. Игерілетін материалда өзекті ой топтары бөліп алынып, жоспар түрінде өрнектеледі. Жоспардың әрбір атамасы – мәтіннің белгілі бөлігінің жалпыланған тақырыбына айналды. Жоспар түзуге машықтану адамды оқуға, қызықтырған мәселердің ішкі байланысы мен тәртібін байқауға үйретеді. Жоспар түзіп жаттауға дағдыланған оқушылардың білімі жоспарсыз есте қалдыруға тырысқан шәкірттердің білімінен анағұрлым артық та берік болатыны сөзсіз.

       Материалды  ұғудың пайдалы әдісі – салыстыру, яғни заттар, құбылыстар мен оқиғалар арасындығы бір-біріне ұқсастық пен ерекшелікті тани білу. Мұғалім көп жағдайда балаларға жаңа танымды түсіндіруде оны жаңа материалды оқушыларда қалыптасқан білім жүйесіне ендіріп барады.

        Материалдың  түсінімді болуы оның нақтылығында. Бұл үшін жалпы ережелер мен анықтамаларды нақты, күнделікті өмірде кездесетін есептер мен мәселерді шешу, байқаулар мен дәрісханалық жұмыстар арқылы түсіндіру қажет.

        Есте  берік қалдырудың жолы – қайталап тұру. Бұл білім, ептілік, дағдыларды игерудің өте маңызды шарты. Бірақ мұндай іс-әрекет өнімді болуы үшін қайталау жұмыстары белгілі талаптарға сай орындылуы тиіс: қайталау белсенді және әртүрлі болуы лазым (мысалдар келтіру, сұрақтарға жауап беру схема сызу т.б.). Белсенді қайталау барысында екінші сигналдық жүйе жанданып, материалды ұғына түсінуге нәр береді.

        Есте сақтау. Адам есінде қалдырғанда біршама уақыт аралығында есте сақтап тұру қабілетіне ие. Есте сақтау ес процесінің құрылымдық бөлігі ретінде өз заңдылықтарына бағынады. Есте сақтау динамикалық және статикалық түрде көрінуі мүмкін. Динамикалық есте сақтау мезетті қызметі есте орын иеленіп, ал статикалық – ұзақ мерзімді есте әрекетке келеді. Динамикалық есте сақтаудың датталған материал өзгеріске түсе бермейді, ал тұрақты есте, керісінше, қайта құрылып, өңделеді.

       Тану және қайта жаңғырту. Қандай да нысанды тану сол обьекті қабылдануды адамда бұрынан қалыптасқан ес немесе қиял елестері негізінде іске асырылады.

       Тану  өзінің дәлдігі және толықтығына  орай әртүрлі дәрежеде болуы  мүмкін. Танудың ең төменгі дәрежесі  адамның алдындағы затты дәл  біле алмай, тек шырамытуынан  білінеді.

        Қайта  жаңғыртудың танудан өзгешелігі: ол танудан соң іске асады  немесе тіпті тікекелей танусыз-ақ, одан тыс жүзеге асады. Қайта  жаңғырту материал бөліктерін  өз кезегімен еске түсіру арқылы   жүргізіледі, бұл жағдайда іске  белсенді еріктік  болады.

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттері:        

 

Негізгі әдебиеттер:5,8,10,17,24,26

        Қосымша әдебиеттер:3,7,9,11,14