Turbo Pascal тілінде шартты операторлармен жұмыс

Жоспар:

 

 

Кіріспе ..............................................................................................................

 

 

І   Тарау.   Turbo Pascal   тілінің операторлары

 

1.1 Паскаль тілінің операторы.............................................................

1.2 Меншіктеу операторы.....................................................................

1.3 Мәліметтерді енгізу операторы.....................................................

1.4 Мәліметтерді шығару  операторы.................................................

1.5 Циклді оператор...............................................................................

 

 

ІІ  Тарау. Turbo Pascal   тілінде   шартты операторлармен жұмыс..

2.1 Шартты операторлар  туралы түсінік...................................................

2.2 Программа құруда шартты  операторларды пайдалану...................

 

 

Қорытынды....................................................................................................

 

Пайдаланылған әдебиеттер..........................................................................

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Паскаль бағдарламалау  тілі (француз математигі және философы Блез Паскальдің (1623-1662) құрметіне) 1968-1971 ж.ж Информатика Институты Швейцариялық жоғарғы политехникалық мектептің  директоры, профессор Никлаус Вирттың еңбегімен құрастырылған. Паскаль тілі алғашында бағдарламаны жүйелік деңгейде оқу үшін, кейіннен кеңейтілген көлемде кәсіби бағдарламалау құралы болып құрастырылды.

Бұл Паскаль бағдарламалау  тілін баѓдарламашылар кең көлемде пайдалануға төмендегідей себептер себепші болды:

• Паскаль өзінің тиімді, жинақты сипаттамасының арқасында үйренуге жеңіл әрі оңай;
• Паскаль бағдарламалау тілі программистерге басты концепциялы алгоритмдер мен бағдарламаны жобалау үшін фундаментальді, жеңіл және соншалықты тиімді құрал болды;
• Паскаль тілі мәліметтер мен бағдарламалық жобаның құрылымын анық және айқын көрсете білді;
• Паскаль тілі бағдарламаның дұрыстығын дәлелдейтін әдістемелік құрал ретінде үлкен орын алды және осы бағдарламаның дұрыстығын дәлелдеуді программаның өздік басқару тәсілі арқылы дәлелдеді;
• Паскаль тілін ќолдану µњделетін баѓдарламаныњ Паскаль талаптарына сай болуын ескеруі тиіс:

1. Аралас баѓдарламадаѓы сипаттамаѓа

2. Баѓдарламаныњ орындалмаѓан кездегі компиляциясына сай болуын тексеру.

• Паскаль тілі қолданылуына қарай қарапайым да жеңіл екі түрге бөлінді: циклді және тармаќты.

 

 

І   Тарау.       Паскаль тілінің операторлары

1.1 Паскаль  тілінің операторы

 

   Программаға енетін айнымалылар  мен тұрақтыларды сандарды пайдаланып  түрлі әрекет орындай алатын сөйлемдерді Паскаль тілінде операторлар, ал алгоритмдік тілде командалар деп атайды.Операторларды қарапайым және күрделі деп екі топқа бөледі.Begin және end түйінді сөздерді операторлық жақшалар деп аталады.Сәйкесінше begin-ашылатын, end-жабылатын жақшалар.Оператор дегеніміз-алгоритмді жүзеге асыру барысында орындалатын іс-әрекеттерді анықтайтын тілдің қарапайым сөйлемі.Олар жазылу ретіне қарай біртіндеп бірінен кейін бірі тізбектей орындалады.Операторлар бір бірінен нүктелі үтір(;) арқылы бөлініп жазылады.Оқуға,түсінуге қолайлы болу үшін бір жолға бір оператор жазылады.Қағазға программа мәтінін басып шығарарда орын үнемдеу үшін немесе экран бетіне көбірек символ жазу мақсатында бір жолға бірнеше операторжазуға да болады.Бірақ бір жолға орналасатын операторларды құраушы символдар саны 256 символдан артпауы қажет.

Сонымен операторлардың жалпы жазылу түрі төмендегідей болады.

             BEGIN

                                                       1-оператор;

                                                        2-оператор;

                                                        ..................;

                                                        n-1-оператор;

                                                        n-оператор

END.                                                                {соңында; немесе.}

Құрама немесе күрделі  операторлар бірнеше қарапайым  операторлардан құралып,бір оператор сияқты орындалады.Осындай құрама операторлар  операторлық жақша болып саналатын BEGIN және END сөздері арасына жазылады.Жол арасына не соңына жүйелі жақшаға ({})немесе(**) алынған түсініктеме сөздер жазуға болады.Түсініктеме сөздерді орыс,қазақ сондай-ақ кез келген ұлттық алфавит әріптерімен жазуға болады.

    Операторларды  пайдаланып айнымалыға мән меншіктеуге, берілген мәліметтерге амалдар қолдануға,программаны басқаруға,мәндер енгізуге және шығаруға,процедуралар мен функцияларды орындауға болады.

    Паскаль тіліндегі  опреаторлар қарапайым және құрама  күрделі құрылымды болып екіге  бөлінеді.

    Қарапайым операторлар деп құрамына басқа операторлар енбейтін меншіктеу,шартсыз көшіру,процедура шақыру операторларды айтады.

    Құрама операторлар  бірнеше операторлардан құралады,оларға: шартты операторлар,таңдау операторы,қайталау  операторлары жатады.Сонымен,операторлар орындайтын қызметіне байланысты жіктелуін көрсетеді.

   Программа тақырыбына  мысал келтіреміз.

       PROGRAM атау (INPUT, OUTPUT);

        түрінде болуы тиіс.

         Кез келген программада INPUT және OUTPUT стандартты процедуралар қолданылатындықтан,оларды жазбауға да болады.Ал егер программада басқа стандартты пайдаланылатын болса,олардың атаулары программа атауынан соң жақша ішіне үтір арқылы бөлініп жазылады.

   Программаның  сипаттау бөлігінде аталып өткен  7 түрлі сипаттаудың барлығының да болуы шарт емес көбінесе,тек var-айнымалыларды сипаттау бөлігі және begin,end сөздерімен қоршаған операторлар бөлімінің болуы міндетті.

Қарапайым операторлар құрамына ішіне  басқа бір оператор енбейді.Ал күрделі  операторлар ішіне бірнеше қарапайым  операторлар еніп тұруы мүмкін.

   Программалау  тілдерінің қарапайым операторларына:меншіктеу,шартсыз  көшу,енгізу-шығару операторлары  мен бос оператор және процедураларды  орындау шақыру операторлары  жатады.

     Ал күрделі  немесе құрама операторларға: шартты көшу,қайталау цикл, таңдау,жалғастыру, тіркестіру т.б.операторлар жатады.

1.2 Меншіктеу операторы.

Меншіктеу операторы  барлық тілде пайдаланылатын негізгі  оператор болып табылады.Математикадағы қарапайым теңдеу тәрізді айнымалыларға  сандық символдық та болуы мүмкін мән беру бұл жағдайда меншіктеу операторы деп аталады.

  Меншіктеу операторы  жазылған өрнектің мәнін есептеп,оны  айнымалыға меншіктеу үшін қолданылады.Өрнек  мәнінің типі айнымалының типіне  міндетті түрде сәйкес келуі  тиіс.Кейде нақты түрдегі айнымалыға бүтін сан мәнінің меншіктеуге болады,ондайда бүтін сан нақты санға айналып кетеді.Меншіктеу операторының жазылу ережесі пішімі төмендегідей болады:

<айнымалы атауы>;=<өрнек>;

    мұндағы <айнымалы  атауы>-айнымалы идентификаторы, :=- меншіктеу белгісі яғни айнымалының мәні өрнектің есептелген сан мәнін қабылдайды;

<өрнек> -арифметикалық өрнек немесе сан.

     Бұл оператор  екі міндет атқарады:

      1.Айнымалылардың  белгілі мәндері бойынша арифметикалық  өрнектің сандық мәнін есептейді.

      2.Табылған мән айнымалы атауына меншіктеледі яғни анықталған мән сол айнымалыға сәйкес компьютер жады ұяшығына орналасады.Мұнда әдеттегі теңдік белгісі мен программалау тіліндегі меншіктеу белгісін шатастырмау қажет.Олар ұқсас болғанымен, мағынасы жағынан өзгеше.

   Мысалы,х=5өрнегі х-тің мәні 5-ке тең дегенді білдіреді де, х:=x+3 өрнегінің дұрыс мағынасы жоқ.Ал х:=5 өрнегі x айнымалысына арналған ұяшыққа 5 санын жазамыз дегенді білдіреді.Ал енді х:= х+3 өрнегі де дұрыс, өйткені бұл бұрынғы х ұяшығында тұрған санға 3 санын қосып х ұяшығына қайта орналастыру дегенді білдіреді.

     Меншіктеу  операторы тек арифметикалық  өрнектер үшін ғана емес логикалық  және символдық өрнектер үшін  қолданылады.

  Мысалы,егер К:=A AND B,мұндағы А-ақиқат, ал В-жалған  болса, онда К жалған мән қабылдайды.К ақиқат мән қабылдау үшін А және В мәндері бірдей ақиқат болуы қажет, өйткені AND сөзі ЖӘНЕ деген ұғымды білдіреді.

   Символдық мән  арқашанда апостроф алгоритмдік  тілде қос тырнақша ішіне алынып  жазылады.

    Меншіктеу  операторын пайдаланғанда айнымалы атауының типі мен қабылдайтын мәннің типі бірдей болуы қажет.

  Себебі оператордың  оң жағындағы өзнек логикалық  типте,ал айнымалы сипатталуы  бойынша нақты типте деп көрсетілген.

1-мысал.Берілген өрнектердің қайсысы меншіктеу операторы болатыны немесе болмайтыны көрсетіліп, оған түсінік берілген.

Өрнек	Түсініктеме
a:=b	болады
a=c+1	болмайды, орнына алынған
a:b-sqr(4)	болмайды, орнына алынған
a*x+b:=0	болмайды,сол жақта  орнына өрнек алынған
z:=0	болады
z:=z+5	болмайды 1.4 орнына 1,4 алынған
z:=z+1,4	болады
z:=z	болмайды, мол жақтағы  атаудың таңбасы
-z:=y	болмауы тиіс

       

2-мысал. Орналасу тәртібі төмендегідей:

   а)К:=К+М;         

      М:=2*М;

   ә)М:=2*М;

      К:=К+М;

бірнеше операторлар берілген.

  К мен М-нің кез келген бастапқы мәндерінде а) және ә) пунктерінде К мен М-нің соңғы мәндері бірдей болама.

   Жауабы: М-нің мәні бірдей,ал  К-нің мәні әртүрлі болады.Себебі, К=2,M=4 деген бастапқы мән берсек, онда 

   а)орналасуы бойынша:

К:=К+М=2+4=6; К=6,ал М:=2*M=2*4=8, M=8 болады;

  ә) орналасуы бойынша:

М:=2*M=2*4=8; K:=K+M=2+8=10;K=10 болады.

 Бұл мысалдан операторлардың  орналасу тәртібін қалауымызша  өзгерте беруге болмайтығын көруге  болады.

  Көшу операторы.  Көшу немесе шартсыз көшу операторы  операторлардың рет-ретімен орналасуын бұзып,келесі атқарылуды,яғни белгісі бар операторға көшуді орындайды.Бұл оператор GOTO көшу түйінді сөзінен басталады да, одан кейін LABEL бөлімінде сипатталған белгі атауы жазылады.Көшу операторының пішімі:

         GOTO<белгі>;

  мұндағы<белгі>-LABEL бөлімінде сипатталған белгінің біреуі.

    Жоғарыда айтылғандай  программадағы белгі, белгіленетін  оператордан қос нүкте арқылы  бөлініп жазылады.Мысалы,белгі бөлігінде:

        LABEL 20 SUM;

 берілсе, онда GOTO операторында тек осы белгілер ғана пайдаланылады,яғни

        GOTO 20;

 немесе

        GOTO SUM;

        Жалпы дұрыс құрылған программалау  ережесі бойынша шартсыз көшу  операторын қолданбауға тырысу  керек.Ол программаны оқуды,мәтінін  түсінуді қиындатады.Сондықтан оны  барынша аз қолдануға тырысамыз.

 Осы оператор пайдаланылған  жағдайда опсыз программа құру  мүмкін болмаса,оны программа  мәтіні бойынша тек төмен қарай  көшу үшін пайдаланған жөн;  бұл операторды кері қайту  үшін қолдану қажет болса,цикл  операторының алмастыруға тырысу  керек;

   белгі тұрған  орын мен көшу операторының  арасы мәтін бойынша бір беттен  немесе дисплей экраны биіктігінен  артпауы тиіс.

    GOTO операторын  қолданған кезде, оның қатарына  пішімді жақша ішіне неліктен  басқа қатарға көшу қажет екендігін  түсіндіріп кету керек немесе оның орнына кейінірек көрсетілетін шартты көшу операторын пайдаланған жөн.

   Бос оператор. Бос оператор ешқандай да әрекеттің  орындалмайтынын көрсетеді.Ол программа  блогынан шықпай-ақ бірнеше жолды  орындамай өткізіп жіберіп,блок  соңына бірден көшетін кезде пайдаланылады.Мұндайда END сөзінің алдына белгі жазылып, соңына қос нүкте қойылады.