Жаңа замандағы әлеуметтік ойлардың даму тарихы

Жаңа замандағы әлеуметтік ойлардың даму тарихы.

XX ғасырдың 70—80-жылдарында Батыста әлеуметтанудың дамуында осы күнге дейін жалғасып келе жатқан жаңа кезең басталды. Әлеуметтанудың кейпін анықтайтын жаңа концепциялар мен теориялар пайда болуда. Бұлар классикалық үлгідегі ой-пікірлермен тығыз байланыста дамуда және оларды жалғастыруда. Яғни әлеуметтану дағы сабақтастық өте анық көрсетілуде. Бұл түсінікті де, себебі бұл ғылым әлеуметтік процестердің шындығын керсетеді. Алайда, әлеу меттанудағы бұл кезеңді өткен екі кезеңмен тығыз байланыстыра қарастыру қажет. Олай етпеген күнде әлеуметтанымдық ойдың соңғы жиырма жыл ішіндегі даму өзгешеліктерін түсінуге болмайды.,Бұл қезеңдегі теориялық жүмыстар бірнеше бағыттардың өмір сүруі ар-қылы козге түседі. Мүнда үш негізгі бағытты ашып көрсету қажет: неомаркстіқ, неопозитивтіқ және түсінуші әлеуметтану бағыттары. Бүлардың біріншісіне Франқфурт мектебі мен АҚШ-тағы радиқалды-сыншыл әлеуметтануды, екіншісіне - стурктурализмді, күрылымдық функционализмді, постпозитивизмді, ал үшіншісіне — этнометодологияны, символикалық интерақционизмді, феноменологиялық әлеуметтануды жатқызуға болады. Дәстүрлі концепцияларды теориялық түрғыда бірінші болып қайта қарауға үмтылғандар Франкфурт мектебінің екілдері М. Хорқхаймер (1895-1973), Т. Адорно (1903-1969), Г. Марқузе (1898-1979), Ю. Хабермас (1929) болды. 1930 жыл-дардың өзінде Майндегі Франқфуртта әлеуметтік зерттеулер институ-ты негізінде неомарқсизмге негіз қалаган Батыс әлеуметтануының бағыты қалыптасты. Бүл марқсизмді жаңаша түсіндіруге тырысқан әлеуметтік-философиялық ой ағымы еді. Мүның өкілдері үшін әлеуметтік экономикалық категория ретінде алынған "шеттетілу" үғымы өзекті үғым болып саналады. Неомарксизм "маркстік" капитализмнің орнына қоғамның еңбектік негізін өзгертетін "кешеуілдеген капитализмнің" келгенін жариялады. Бүл мектептің өкілдері, ең әуелі Ю. Хабермас 70-80-жылдардың шегінде әлеуметтанымдық методоло-гия саласы бойынша еңбектер жариялады.

- Қазіргі  Батыс әлеуметтануының кең тараған  бағыты — неопозитивизм. Бүл бағыт түтастыққа қолы жетқен мектептердің қатарына жат-пайды, керісінше ықпалды бағдар іспетті, оныңжақтаушылары оздерін ғылыми олеуметтанудың немесе олеуметтанудағы жаратылыстану-ғылымилық бағыттың өкілдеріміз деп санайды.

Неопозитивизмнің  қалыптасуы XX ғасырдың 20-жыдцарында бас-талды, оған "ғылымның стандартты түжырымдамаларын" жасау негіз бодды. Бұл тұжырымдама бірнеше принциптерді жүзеге асыруды мақсат түтады: әлеуметтіқ қүбылыстар табиғи және мәдени-тарихи зандарға бағынады; әлеуметтіқ зерттеудің әдістері сияқты қатаң, нақты және объективті болуы тиіс; адам мінез-қүлқының субъективтік мәселелерін (мотивтер, қүндылықты бағдарлар және басқалары) тек олардың көзге нақты көрінуі арқылы ғана зерттеуге болады; ғьлыми үғымдардың ақиқаттығы мен бекуі эмпирикалық зерттеулер негізінде анықталып, орнығуы қажет; барлық әлеуметтіқ қүбылыстар сандық түрде қөрсе тіліп, жазылуы керек; әлеуметтану ғылым ретінде қүнды ой-пікірлер мен идеологиядан еркін болуы тиіс.

Неопозитивизм өзінің қолданбалы эмпирикалық бағдарының ар қасында әлеуметтанулық зерттеудің әр түрлі әдістерін жасады және меңгерді, атап айтқанда, іштей және сырттай бақылау әдісі, адамдар дың жеке басына қатысты қүжаттарды қолдану әдісі, шкалалық әдіс, панелдік әдіс, латенттік, қонтент-талдау, т.б. әдістер қалыптасты.

Неопозитивизм шеңберіңде әлеуметтанулық зерттеулерді жүргізуге қойылатын негізгі талаптар қалыптасты. Оларды әлеуметтану мәдениетінің нормалары деп те атайды. Олардың қатарына мыналар жатады: үғымдарды іріктеу және оларға нақты түсінік беру; гипотеза әзірлеу; зерттеу әдістерін мазмүндау; зерттеудің мәліметтерін және нәтижелерін мазмүндау; қорытындыларын дәледдеу; зерттеу тақы-рыптарына орай піқірсайыстар үйымдастырып, өткізу. Неопозитивизм өзінің дәуірлеу шыңына 40--50 -жылдары қөтерілді, бүған дейін біраз уақыт ол қүддырауды бастан өтқерді. Неопозитивизм қазіргі Батыс әлеуметтануында қөшбасы болу рөлінен айрылды. 70-жылдардың соңы мен 80-жылдардың басында оның қайта жаңдануына қоғамдық-саяси жағдайлар ықпал етті, әсіресе әлеуметтіқ қүбылыстарға сенімді ақпараттар мен ғылыми эқспертизалар талап ету мемлеқеттіқ тапсырысқа айналды. Әлеуметтану бүған қолданбалық фунқциясын қүшейту арқылы жауап береді, ол ең алдымен әлеуметтіқ инженерия-дан нақтылы түрде қөрінді және қолданбалық зерттеулердің шеңберінщ қеңеюінен де байқалады. Сонымен қатар эмпиризм мен мазмүндауды жеңуге байланысты алғашқы қадамдар жасалып отыр. Осыған орай неопозитивизмнің мына ережелері алдыңғы қатарға шықты: матема-тиқа тілі әлеуметтанулық ақпаратты берудің ен маңызды формасы болып табылады; ғылымдардың методологиялық бірлігін негізге ала отырып, мәліметтерді талдау үшін жаңа логиқалық-методологиялық қүралдарды қолдану тиіс; әлеуметтану әлеуметтіқ зерттеудің этиқа-лық түрғыдан алғандағы бейтарап саласы.

Сонымен, әлеуметтіқ ақпаратқа деген сүраныстың қүшеюі неопо-зитивизмнің дамуы үшін қаржы негізін қалайды және қолайлы саяси ахуал қалыптастырады. Бірақ бүл әдістің іргелі теориялық базасының болмауына байланысты орісінің шектеулі екендігін де байқаймыз.

Феноменологиялық  әлеуметтану ағымының белгілі оқілдері — Аль-фред Щюц (1899-1959), Питер Бергер (1929), Томас Лукман (1927). Бүлардың піқірінше, дүниені және нақты фақтіні танып қабыддау адамның қайсыбір оқиғаларды түсіңдіруіне байланысты болады. Жағ-дайды түсіндіру тәсілі, нені істеуге болады, нені істеуге толық мүмқіндіқтің жоқтығын анықтау индивидтің әлеуметтену процесі ба-рысында меңгерген, өмірліқ тәжірибесінен туындаған қүңдылықтыр жүйесіне байланысты. Щюц әлеуметтенудің ереқшелігі және индивидтің қандай мәдениетқе, әлеуметтіқ, қәсіби топқа жататыны қүндылықтардағы озгерістерге байланысты еқендігін атап қорсетеді. Әлеуметтіқ нормаланған "дүние қонструидиясының" түрлері оте қоп.

Мүндай жағдайда адам әреқеттерінің мотивтерін объеқтивті түсіну мүмын бе, яғни олардың субъеқтивтіқ мәнін түсінуге бола ма? деген заңды сүрақ туады. Егерде ол мүмқін болатын болса, онда ненің негізінде пайда болады? Шюц түсіну мүмкіндігі қүнделіқті өмір негізінің өзінде, "қүнделіқті дүниеде" қаланған деп түжырымдайды. Оның піқірінше, бүл әлеуметтанудың ең басты міндетін, яғни индивидтердің субъеқтивтіқ тәжірибесі негізінде әлеуметтіқ қүбы-лыстардың қалыптасу процесінің объеқтивтілігін үғыну мівдетін ше-шуге мүмкшдіқ береді. Алайда, әлеуметтанушы өмірліқ дүниенің теориялық моделін жасай отырып, қелесі ережелерді (постулаттарды) бас-шылыққа алуы тиіс: релеванттық постулат. Әлеуметтіқ дүние моделінің тіқелей зерттеу проблемасына қатысы жоқ, "артық" мазмүнына қөңіл аудармай, бірден зерттелетін пәннің өзіндіқ байланыстары мен қаты-настарын белгілеуді есепқе алу қереқ; барабар постулаты — әлеуметтанулық модельжәне ондағы білім, мотивтер, жоспарлар, ореқеттердің қүрылуы "саналы және түсінікті" болып қабылдануы тиіс; логиқалық жүйеліқ постулаты — әлеуметтану ғылымы қолданатьш үғымдар тізбегі, бір-бірін толықтыратын, бір-біріне сәйқес қелетін болуы жоне солар-дың негізінде қозғалуы тиіс, айтылатын ой біріне-бірі қайшы қелмеуі қажет; қелісу постулаты - әлеуметтанушы қайтадан дүние жасап шы-ғармайды, ол өзінің түсіндіру моделін оны эмпириқалық жолмен теқ-серуге болатындай етіп қүрады.

Сонымен, феномонологиялық әлеуметтану бірінші болып қүнделіқті болатын қүбылыстарды әлеуметтіқ ғылымдардагы зерггеулердің негізі және алғышарты, тақырыбы мен пәні ретінде қарастырды. Қазіргі Батыс әлеуметтануының бірден-бір кызыкты және табысты ағымы символдык интеракционизм болып табылады. Бұл ағымды негіздеген — Америка ғалымы Дж. Мид (1863—1931). Ол Ч. Дарвиннің идеясымен рухтанып, арнайы адамзат эволюциясы теориясын жасауға тырысты. Ол үшін ең алдымен іргелі сұракка жауап кайтару керек болды: адамньщ жануарлардан айырмашылығы неде, оны тұлға ететін не? Онын, пікірінше, адамньщ ерекшелігін мінез-қүлықтың негізгі реттеушісі саналатын дамыған инстинктер жүйесінің болмауъі анық-тайды. Сондықтан да адамньщ символдарды ойлап табу және қолдану қабілеті бар. Бүл адамньщ қоршаған ортаға, саналы мінез-қүлыққа және езін бақылауға саналы бейімделуінің негізі болып табылады.

Адам әрекетінің басты сипаты — символдарды қолдану. Дж. Мид әлеуметтіқ әреқеттің еқі формасын немесе екі сатысын ажыратады: ишараттың (ымның) қөмегімен адамньщ қарым-қатынас жасау саты-сы; жанама қарым-қатынас жасаудың символдық сатысы.

Ишарат (ым) арқылы қарым-қатынас  жасау әреқеттің қысқартыл-ған түрі сеқілді сипатталады, жеқелеген ишараттардан әреқетті толық қалпына қелтіруге болады. Мінез-қүлықты үйлестіру фунюдиясын өз қүзырына алған мүндай түрдегі ишараттар тіддің қейпі сияқты болып қөрінеді.

Символдық жанама өзара әреқеттер, яғни ең алдымен  тіддің қөмегімен болатын өзара ореқеттердің сипатталуы былайша жүзеге асады: а) қез-қелген индивидпен қарым-қатынаста бірдей реақцияны тудыра-ды; б) өзін басқа адамның орнына қойдырады; в) өзіне басқа адамньщ қөзімен қарайды.

Символдық жанама өзара  әреқеттің пайда болуын Дж. Мид  фунқ-ционалдық арқылы түсіңдіреді, яғни адамдарда сенімді түрдегі инс-тинқтердің болмауы салдарынан олардың мінез-қүлықтарын үйлестіру қажеттігі түрғысынан үғындырады жоне антропологиялық, яғни адамның символдарды жасау және қолдану қабілетімен түсіңдіреді.

Манызды символдар, егерде бүлар топтардың игілігіне  айналса ғана өздерінің үйлестіруші фунқциясын орындай алады. "Ана", "әқе", "жақ-сы", "жаман" және т.б. үғымдар өзінің естілуімен жоне ереқше маңыз-дылығымен топтардың игілігі болып табьшады, одан жеқе адам осы маңыздылықтарды алады. Адамның қоғам мүшесі болуы — оның топ-тық әреқеттің үлгілері мен нормаларын меңгеру деңгейіне байланысты.

"Маңызды  символ" үғымы ең алдымен тілге  қатысты айтылған, соны білдіреді. Қарымқатынастағы әріптестер ешқашан да бірдей тілде сөйлемейді. Сонын салдарынан қобіне-қөп бірінбірі түсінбейтін немесе қате түсіністік жағдайлар пайда болады, бүл өзара әреқеттің бүзылуына океліп соғады. Мүндай бүзылуларды (бүрмалаулар) мета-коммуниқациялардың көмегімен түзетуге болады. яғни оріптестер қарым-қатынастар орнату процесінде қодданған үғымдарының монін салыстырмалы және ортақ маңыздылық жүйесі арқылы жүзеге асы-руы қереқ. Бүдан шығатын қорытынды: адам объектілерге қатысты қызметті өзі мон берген маңыздылықтардың негізінде ісқе асырады; маңыздылықтың өзі әлеуметтіқ өзара әреқеттің жемісі болып табылады; маңыздылықтар өздеріне түсіндірмелер мен жаңа анықтамалар беру арқылы пайда болады және өзгереді.

Дж. Мидтің піқірінше, қоғам  адамдардың жиынтығы, сондықтан да индивид адамдармен өзара әрекет ету қарым-қатынасын орнатқаңда жоне өзін-өзі түсінуі арқылы, өз әреқетін жоспарлағанда қімнің үста-нымын, қімнің қөзқарасын негіз етіп алу қеректігін қарастырады, пай-датысын қоддайды. Қоғамньщ пайда болуын Дж. Мид, түптеп қелген-де, физиологиялық себептер арқылы, яғни белгілі бір қажеттіліқтердің (мүқтаждықтардың) пайда болуы және соларды қанағаттандыру, ең алдымен тамаққа және омірді жалғастыру қажетгіліктерін қанағаттандыру қажеттіліқтерінің пайда болуы арқылы түсіңдіреді. Индивид физиологиялық жағынан өзін қанағаттандырғанымен, қалай болғанда да басқа адамдармен байланыс орнатады, соларға тоуелді болады.

Нақтылы және идеалды қоғамньщ өмірін сипаттаған Дж. Мид олар-ды өзара әреқеттің  қең қолемі мен сапасы арқылы қарастырады. Идеал-дық қоғам нормалардың боріне ортақ болуы және қоммуниқация процесіне бүқіл адамзаттың араласуы арқылы сипатталады. Идеалдық қоғамның пайда болуының алғышарттарын ол дүниежүзілік шаруа-шылықтар байланысының қеңеюінің, мемлеқеттер арасындағы саяси одақтардың қалыптасуының, діннің омбебаптығының қеңеюінің нотижесі деп түжырымдады. Сонымен қатар Дж. Мид олеуметтіқ шиеленістердің конструқтивтіқ рөлін, соның ішінде еңбеқ пен капи-тал арасындағы шиеленісті атап көрсетті, еңбек пен капиталдын шиеленісі барысында үндері шықпай, беделден айрылған, қоғам әлі мойындамаған және өзінің таптығын қалпына келтіру үшін қүресуші қанаушылар тобы қайтадан даусын қөтере бастады. Сөйтіп, коммуни-кацияға тартылған әлеуметтіқ субъеқтілердің шенбері кеңейді және осы жаңа диалогтың нотижесі қоғамды қайта қүруы мүмқін.

Батыстың қазіргі олеуметтануының  кең таралған тағы бір қон-цепциясы ол - этнометодология. Мүның негізін қалаушы америқан әлеуметтанушысы Г. Гарфинқель. Бүл қонцепнияның мон-мағына-сы - этнография мен әлеуметтіқ антропология әдістерін әлеуметтіқ зерттеулердің жалпы методологиясына айналдыру. Этнометодологияның негізгі талабы — зерттеу субъектісі мен объектісінің арасын-да үзілісті болдырмау. Әлеуметтанушы зерттеудің жағдайы мен сы-рына терең үңілуі тиіс, яғни ол бүл іске сырт көзбен қарай алмай-ды. Әлеуметтанушынын міндеті — зерттелетін объектімен өзара ты-ғыз байланыс орнату, сонымен біте қайнасуы керек, себебі олардың өзара қимылы осыған негізделеді. Этнометодологияның өкілдері осындай өзара қимыл-әрекетте басқа тәсілдерге қарағанда солардың бәрінен де анағүрлым бай ақпараттар ал>та болатынын атап көрсетеді. Сондыктан этнометодолог ғалымдардың осындай өзара байланыс ба-рысында колдары жететін, яғни ғылыми қорытындылар жасауға негіз болатын тәсілдерді үсынуы көбінесе халық даналығы деп аталатын қарапайым әрі мағынасы дүрыс сипатқа ие болады. Шын мәнінде мүндай қорытындылар адамдардың жүріс-түрыс тәртіптерінің көрінісі ретінде сипатталатын сөздік қатынастар ретіндегі әлеуметтік өзара әрекетті көз алдымызға елестетіп отырады.

Енді 1990 жылдың шідде айында Мадрид қаласында өткізілген дүниежүзілік XII әлеуметтанымдық конфесте үсынылған ең жаңа әлеуметтанымдық постмодернистік концепция женінде аздап түсінік бере кетелік.

Бүл концепцияның өзіндік  ерекшелігі бар. Себебі ол әлеуметтік нақтылық пен әлеуметтанудың өзін танып-білу тәсіддеріне ғана қатыс-ты емес, сонымен бірге, әсіресе қоғамдағы болып жатқан және 90-жыл-дарда болуы мүмкін өзгерістерді жаңаша түсінуге мүмкіндік береді. Постмодернистік дамудың бүл жаңа жалпытеориялық концепциясын ағьшшын әлеуметтанушысы Э. Гидденс үсынды. Мүның мәні мына-да: бүл постмодернизм концепциясының жақтаушылары қазіргі болып жатқан және келешекте болатын езгерістерде мәдени факторлар-дың ерекше рөл атқаратынын керсетіп, соны баса айтады. Басқаша айтқанда, дәл осы факторлар қоғамдық прогрестің өлшемдері ретінде қаралады. Бүл жерде Э.Гидденс бәрінен бүрын әлеуметтік субъектінің (түлғаның, кез-келген әлеуметтік қауымдастықтың - халықтың, кәсіп-тік топтың, қоғамдық қозғалыстың) және оның қызмет еркіңдігі рөлі-нің артып отырғанын көрсетеді. Ол қандай деңгейде, қандай аймақта болса да мәдениеттердің әр түрлілігі мен көп жақтылығы және тең қүқықтығы жөнінде сөз қозғаған дүрыс деп санайды. Гидденстің кон-цепциясы бойынша, мәдениеттерді олардың аздығына немесе кең колемде дамығандық белгісіне қарап тізуте болмайды. Олардың бәрі де, тіпті дәстүрлі мәдениеттің өзі де бір-бірімен тең дәрежеде қүқықты. Вебердің пікірінше, қоғам дәстүрлік және модернистік болып екіге бөлінеді. Ол қоғамдағы адамның жүріс-түрысын достүрлі түрдегі реттеушілік: "ойланбастан, өзіңе дейін қалай істесе, сен де солай істе" деген принциппен анықталады десе, модернистік қоғамда адамдардың әлеуметтік жүріс-түрысын реттеушілік - пайдалылықпен, эко-номикалық жөнділікпен, тиімділікпен анықталады делінеді. Ал Гидденс болса мүндай көзқарастан біршама ілгері жылжыды. Оның ойынша, қазіргі біздің заманымыздағы постмодернистік типтегі қоғамда барлық әлеуметтік процестерді әлеумеггік кауымдастықтардың мәдени белсенділігімен байланыстырған субъективтендіру идеясы басты рөл атқаратын болады деп есептейді.