Орыс философисяы

Сондықтан,  Бердяевтiң  пiкiрiнше,  Құдайсыз адам жеткiлiктi  толысқан жан деп

есептелмейдi. Құдай  жоқ болса, онда мəн де, жоғары ақиқат та, мақсат та жоқ. Онда бұл

үмiтсiздiк пен  бейшаралық.  Осылайша,  Бердяев  Құдайды терiске шығарып,  адамды

Құдайға айналдыратын гуманизмге қарсы шығады.

Бердяевтiң ойы  бойынша қоғамды əлеуметтiк қайта құру үшiн техникалық қайта құру

емес, рухани қайта  өрлеу қажет. Ресей үшiн бұл  „орыс идеясын” бекiтумен байланысты,

оның бұл көзқарасы  көбiнесе Соловьевтiң көзқарастарымен  сəйкес келедi.  Орыс

идеясының басты  қасиетi  Бердяев бойынша,  бүкiл қоғамның өн бойын,  қамтитын дiни

мессиандық болып  табылады.  „Орыс идеясының” мəнi - құдай патшалығын жерде орнату.

Бердяев марксизмдi  революциялық тұрғыда насихаттаудан  дiни философияға

дейiнгi  үлкен  жолдан өттi.  Еркiндiк,  рух,  тұлға,  шығармашылықты ол зұлымдық,  қасiрет, құлдық үстемдiк ететiн объектiлер əлемiне,  қажеттiлiкке қарсы қояды.  Тарихтың

мəнiне,  оның айтуынша,  тарихи уақыттан тыс еркiн рух  əлемiнде мистикалық жолмен

жетуге болады.  Бердяев өзiнiң негiзгi  идеяларын  алғаш рет  „Шығармашылықтың мəнi”

еңбегiнде жариялап, кейiн онан ары дамытады. Бұл еркiндiк  идеясы, шығармашылық пен

объективация идеясы,  тұлға идеясы жəне соңғысы тарихтың  „метатарихи”,

эсхатологиялық  (ақырзамандық)  мəнi  идеялары едi.  Бердяевтiң құрған нақтылықтың

дуалистiк картинасында бiр жағынан рух  (Құдай), еркiндiк, ноумен, субъект  (тұлға, „мен”),

екiншi  жағынан  эмпирикалық əлем,  қажеттiлiк,  феномен,  объект бiр-бiрiне қарсы

қойылады.  Бұл  екi  əлем де,  бiр-бiрiнсiз өмiр  сүре алмайды  (платонизм  iлiмiне сəйкес

келедi),  бiр-бiрiмен  өзара əрекетке түседi:  рух пен  еркiндiк ноуменалдық əлемнен

феноменалдық əлемге өтiп,  онда əрекет етедi.  Əлемдегi  рухтың əрекетiнiң нəтижесi

əрқашанда өлi  өнiмдер,  объектiлер формасында болады жəне субъекттен бөлiнiп,

эмпирияның барлық шектеулерiне –  кеңiстiк-уақыттық,  себеп-салдарлық байланыс,

формалды логика заңдарына бағынышты болады.  Бердяевтiң объективация деп атаған

бұл еркiндiктiң қажеттiлiкке  құлауы қасiреттiң, құлдықтың, зұлымдықтың  болмыстық түбiрiн

бiлдiредi.  Алайда əлемде объективацияға өзге бастау –  шығармашылық қарсы тұрады.

Шығармашылықпен айналыса отырып субъект бұл əлемдi  өзiне тартып алады,  оны

еркiндiк пен рухты  қабылдауға дайын өзiнiң  iшкi өмiрiне енгiзедi жəне осы əрекетiмен оны

өзгерте отырып,  объективациядан азат етедi.  Шығармашылық акт –  рухтың объектiлер

əлемiне басып кiруi. Оның нəтижелерi объективация саласында  қайта пайда болғанымен,

өзi бұл салаға жатпағандықтан еркiн болып саналады. Шығармашылық - объективацияны

игерудiң жолы,  ал бұл игеру əлемдiк тарихтың мəнi  мен мақсатын құрайды.  Алайда

эмпирияның кеңiстiк-уақыттық болмыстың шеңберiнде игерудiң  жүзеге асуы мүмкiн емес;

уақыттың өзi  өткендi,  қазiргiнi  жəне болашақты сəйкес келтiре алмағандықтан

объективацияның салдары болып табылады.  Объективациядан азат əлем Бердяевте

iнжiлдiк Құдай  патшалығымен бiрiктiрiле отырып,  еркiн рух əлемi,  өзге  „эон”   ретiнде

тарихтан тыс жатады.  Бұл метатарихи эон болмыстың  белгiлi  бiр  „эсхатологиялық”

қалпында мəңгi  өмiр сүредi  жəне бұл дүниедегi  əлеммен кез келген уақытта,  кез  келген

жерде қақтығыса  алады.  Шығармашылық акт осындай  қақтығыс болып табылады,  оның

барысында əлемде, тарихта олардың ақыры мен мəнi ұшқын түрiнде көрiнедi. Оның мəнi

тұрғысынан алғанда  тарих үздiксiз емес,  дискреттi,  ол  „арасында үзiлiсi  бар,

шығармашылық процесс”.  Тарихтың мұндай картинасы барлық эволюциялық  жəне

теологиялық үлгiлердi,  прогресс теориясын,  сонымен қатар Бердяев „қате iлiм”  деп

сипаттаған Құдайдың Көрiпкелдiгi  доктринасын да терiске  шығарды.  Құдай Əлемге Өзiн

ашады,  бiрақ оны  басқармайды.  Бердяевтiң философиясы  –  бұл тұлға философиясы,

персонализм.  Тұлға  –  бұл эмпирикалық индивидуалдылық емес,  объективацияға

бағынбайтын шығармашыл жəне еркiн адам. Өзге адамдарға шығу жəне олармен бiрiгу,

Бердяев бойынша, тұлғаның iшкi əлемiнiң ажырамас бөлiгi ретiнде  оған тəн қасиет: „қоғам

– тұлғаның бөлiгi” („Адамның құлдығы мен еркiндiгi туралы”). Бұл еркiн iшкi əлеуметтiлiктiң

iске асуын Бердяев   „соборшылдық”  деп атайды  жəне оны топтар,  партиялар,  ұлттар,

шiркеулер сияқты тұлғаны ұжымдық,  əлеуметтiк институттардың тұлғасыз-универсалдықұрылымына қарай  алып кететiн күштеп əлеуметтендiруге қарсы қояды.  Осыдан

Бердяевтiң əлеуметтiк  жəне құқықтық позициясы аңғарылады: „Құқықтың мемлекеттен

үстемдiгiн жəне еркiндiк  пен тұлға абыройының максимум мүмкiндiктерiн  беретiн

салыстырмалы формаларды бекiту керек” („Эсхатологиялық метафизика тəжiрибелерi”).

Бердяев дiнге сене отырып,  сонымен қатар заттанған  дiни формаларға  –

догматтарға, шiркеу ұйымдарына, тарихи христиандыққа объективациядан  жеңiлгендiктен

сын көзбен қарады:  оны шығармашылық тұрғыда игеру  Құдай мен адам туралы

ауыспайтын аян  түрiндегi „эсхатологиялық христиандықтың”  рухани мəнiн айқындауы тиiс.

Николай Бердяев  философиясының гуманистiк бағытта  екендiгiн ескеру қажет,

өйткенi  оның барлық ойы тек бiр ғана объектке –  адамға,  оның абыройы мен еркiндiгiне

бағытталған.

Соловьев жəне оның бiрқатар  iзбасарлары,  жоғарыда айтылғандай,  орыстың дiни

философиясында интелектуалдық үрдiстi қолдады. Олар ақылды сенiмге  қызмет еткiзуге,

дiннiң адам санасының  рационалдық бастауына сүйенуiне мүмкiндiк беруге,  дiни

дүниетанымды негiздеуде ғылым жетiстiктерi  мен философия аппаратын тартуға

тырысты.  Орыстың  дiни философиясындағы интеллектуализмге  антиинтеллектуалистiк

үрдiс қарсы тұрды.  Антиинтеллектуалистер ақыл-ой бастауынан басым тұратын сезiмге

негiзделген дiндарлықты  насихаттады.  Олар дiни өмiрдi  эмоционалдық саланың

шеңберiмен тұйықтауға ұмтылады. Орыстың дiни философиясында антиинтеллектуализм

позициясының көрнектi  өкiлдерiнiң бiрi  Л.Шестов (1866-1938)  болып табылады.  Оның

iлiмiндегi  негiзгi  нəрсе ақыл мен сенiмнiң қарама-қайшылығы,  тiптi  сəйкессiздiгi  туралы

тезис болып табылады. Оның пiкiрiнше, сезiм – бұл адам болмысының ерекше, неғұрлым

толық,  жоғарғы  беткейi.  Сенiм адамның өмiрде  сүйенетiн барлық идеяларынның

құрсауынан тысқа  шығуға ұмтылуы.  Шестов өзiнiң дiнтанулық  iзденiстерiнде

ортодоксалдық протестантизм  позициясын ұстанады. Оның пiкiрiнше  сенiмге оны  iздеген

адам ие болмайды, Құдай кiмдi таңдаса, сол ие болады. Егер кiм өзiнiң даналығына, өзiнiң

əдiлеттiлiгiне,  өзiнiң  күшiне ғана сенсе,  ол ешқашан да құтқарылмайды.  Дiни сенiмнiң

рационалдық негiздерiнен  бас тартуды уағыздай отырып Шестов өзiнiң жеке күшiне

сүйенген адамның  кез келген жiгерiн құдай жолынан  ауытқушылық деп есептедi.

Рационалдық танымның түбiрiмен зияндылығы туралы Шестовтың  пiкiрiмен көрнектi

православиелiк философ  С.Н.Булганов (1871-1994)  келiседi.  Оның ойынша,  логикалық

ойлау күнəһар адамға тəн, ол ауру, жетiлмегендiктiң көрiнiсi.

П.А.Флоренский (1882-1937)  өзiнiң философиялық көзқарастарын  дiни сана

шеңберiнде дамытты. Болмыстың бүтiндiгiн, тұтастығын, үйлесiмдiлiгiн негiздеуге тырыса

отырып ол жалпы  тұтастықтың метафизикасын  (Совольевтiң  iзiнше)  дайындайды.

Флоренскийдiң ойы  „барлық жаратылыстың тұтастығы  құдайда” деген тұжырымға сүйене

отырып,  ғарыштан оның негiзi абсолютке қарай „өрлейдi”. Бұл тұтастықты түсiндiру үшiн

ол софиологияға бет бұрды.  София - „құдайдың  жаратқан идеалды анықтамаларының

тұтастығы”, „киелi  праобраздардың бейбiт жиылысы”,  ғарыш болмысы үйлесiмдiлiгiнiң

түбiрi  болып табылады.  Софияның тұғыры мəселесi  ортодоксалды православиелiк

дiнтанушылар тарапынан  сынға ұшырады, өйткенi Үштiктегi төртiншi тұғыр туралы мəселетуындайтын едi.  Флоренскийдiң көзқарасынан тағы бiр  күмəн туындайды:  егер

София жаратылыстың „түбiрi” болса, зұлымдық пен қасiрет қайдан шығады?

Флоренский символизм  идеяларына үлкен көңiл қоя отырып,  бұл мəселеге

лингвистика, өнертану, икона метафизикасы салаларындағы  зерттеулерiн арнайды.

Православиелiк дiнтанушылар Булгаков пен Флоренский дiни

антиинтеллектуализмнiң  методологиясын негiздеуде антиномизм принципiне арқа

сүйейдi.  Құдайдың үш бейнедегi  тұтастығы,  Флоренскийдiң  пiкiрiнше,  бұл—  қайшылық.

Антиномизм Булгаковтың  пiкiрiнше адамзаттың ақыл күйiнiң  жеткiлiксiздiгi.  Құдайдың

табиғатын, киелi құпияның өмiр сүруiн танып, бiлудiң мүмкiн еместiгi – бүкiл христиандық

иррационализмнiң  басты принциптерiнiң бiрi.

Сонымен XIX   жəне XX  ғасырдың аралығында Ресейдiң  даму жолын

христиандандырумен  байланыстыратын жəне адамның дамуын дiни тұрғыда негiздейтiн

дiни философиялық ой қалыптасты.  Екi  бағыт болды:  интеллектуализм –  дiннiң дiни

бастауға сүйенуге мүмкiндiгi, антиинтеллектуализм - құдайдың табиғатын, əлемдiк даму

заңдарын ұғынудың мүмкiн еместiгi. Осылайша, бүтiндей алғанда  орыстың революциялық

демократтары төлтумалыққа басымдылық бередi.

XIX–XX  ғасырлардағы  орыс философиясының ерекшелiгi  Ресейдiң

төлтумалылығына деген  көзқарастың қалыптасуымен жəне бұл төлтумалықтың критерийi

ретiнде дiндарлылықтың таңдалынуымен сипатталады. Ресейдегi философиялық процесс

жеке автономиялық процесс емес, ресейлiк мəдениеттiң өмiр сүруiнiң бiр қыры, сондықтан

бұл  бүтiн процестiң  рухани қайнар көзi Православие болып  табылады. Ол өзiнiң барлық

қырларының жиынтығында  –  сенiм ретiнде жəне Шiркеу ретiнде, iлiм ретiнде жəне

институт ретiнде, өмiрлiк жəне рухани үрдiс ретiнде көрiнедi.

Орыс философиясы  салыстырмалы түрде жас.  Ол европалық  жəне əлемдiк

философияның озық дəстүрлерiн бойына сiңiрдi. Өзiнiң  мазмұнында ол бүкiл əлемге де,

жеке адамға да арналады жəне əлемдi өзгерту мен жетiлдiрумен қатар  (батысевропалық

дəстүрге тəн),  адамның өзiн де жетiлдiруге  (шығыстың дəстүрге тəн)  бағытталады.

Сонымен қатар ол философиялық идеялардың тарихи дамуының бүкiл драматизмiн,

пiкiрлердiң, мектептер  мен бағыттардың қарама-қарсылығын өн бойына жинаған өте дара

жəне төлтума философия  болып табылады.  Бұл жерде  бiр-бiрiмен көршi  орналасқан

батысшылдар мен  славянофилдер,  консерватизм мен  революциялық демократизм,

материализм мен  идеализм,  дiни философия мен  атеизм өзара сұхбатқа түседi.  Оның

тарихы мен бүтiн  мазмұнынан ешқандай үзiндiлердi  алып тастауға болмайды –  бұл тек

оның мазмұнын кедейлендiруге əкеледi.

Орыс философиясы  –  бұл əлемдiк мəдениеттiң  ажырамас бөлiгi.  Философиялық

таным үшiн де, жалпы  мəдени даму үшiн де оның маңызы осында.

Сонымен, XIX  жəне XX  ғасырлар аралығындағы орыс философиясының

ерекшелiктерi  түбiрi  орыс дəстүрлерiнiң негiзiнде əуел бастан Ресей дамуының