Неміс философиясы

   Осы мақсатты өз алдына қойып, оны өмiрге еңгiзу жолында Фейербах қажымай-талмай батыл жұмыс жасады. Оның ойынша, қалың бұқараның Құдайға сенуiнiң қайнар-көзi адамның жан-дүниесiнiң құпияларында жатыр. Солардың iшiндегi ең негiзгiлерiнiң бiреуi – адамның табиғаттың орасан-зор күштерiнен қорқып соларға тәуелдi болуы. "үрей құдайларды тудырды. Барлығын билеп-төстейтiн бұл үрейдiң өзiн кiм тудырды? Оны тудырған тiрi пәнденiң бақытқа деген ұмтылысы,- деп қорытады ол. Кахарлы я болмаса мейiрбанды құдайлар адамдардың құмартуының тұңғиығы мен шытырман қажеттiктерiнен шығады. Сонымен, адамдардың сан-алуан мұқтаждықтары мен содан шығатын тiлектерi – дiннiң дүниеге келуiнiң әкесi. Ал сонда оның шешесi кiм?  Фейербахтың ойынша, ол адамның бақытқа деген iңкәрiнен шығатын қиялдары, яғни таным процесiндегi қиындықтарда жатыр. "Адамның надандығының түбi  және қиялының шегi жоқ. Надандықтың арқасында өзiнiң негiзiнен айырылған табиғат күштерi шексiз қиялдауға қосылып Құдiреттi Құдайды тудырады".

      Сонымен қатар, Фейербах дiннiң психологиялық түп-тамырына да терең мiнездеме бередi. Ол адамның өлместiкке деген iңкәрi, соның себебiнде қайсыбiр дiннiң  "о дүние" жөнiндегi ғажап қағидасына сенуi. "Адам өзiнiң өмiрiнiң соңдығын, әлсiздiгiн, шектелгенiн басқа ешнәрсеге қарағанда өлiмнен қашып құтыла алмайтындығынан  ең терең сезiнiп тебiренедi",- деп қорытады ұлы ойшыл.       Сонымен, дiн дегенiмiз құпияландырылған қиялдың жемiсi болып шықты.

    Фейербах дiннiң ғасырлар бойы қалыптасқан екi формасын көрсетедi. Бiрiншiсi – ол мистификацияланған (құпияланған, құдiреттелген) табиғат күштерi. Екiншiсi – ол адамның өзiне ұқсайтын Құдай идеясы. Ол жөнiнде Фейербах былай дейдi: "Шексiз де құдiреттi Құдайдың мәнi дегенiмiз – ол адамның өзiнен бөлiп алынып ерекше өмiр сүрiп жатқан сияқты адамның рухани мәнiнiң өзi".

   Сонымен қатар, Фейербах христиан дiнiн езiлген адамның рухани жұбатушысы ретiндегi қызметiн көрсетiп, оны әшкерлейдi. Оның ойынша, Құдайға сену – дүниедегi залымдықты құртуға бағытталған құралдар жөнiндегi ойларды шетке шығарып тастайды. Адам бұл дүниеде iске аспайтын ынталарына бола iске асыра алатын тiлектерiн аяққа басады. Олай болса, Фейербах "мен құдайды терiстеймiн, олай дегенiм – мен адамды терiстеудi терiстеймiн",- деп Гегельдiң тiлiмен оның iлiмiне қарсы шығады. Өйткенi, о дүниенi терiстеу дегенiмiз бұл дүниенi орнықтыру деген сөз. Жарқын болашақ - ол сенiмге емес, адамның өзiнiң борышына жатады.

    Мiне, ендi бiз Фейербахтың философиясының негiзгi мәселесiне келiп тiрелдiк – ол адам мәселесi. "Жаңа философия адамды, және соның негiзi ретiндегi табиғатты философияның ең негiзгi универсалды пәнiне айналдырады". Сондықтан бiз Фейербахтың iлiмiн антропологиялық философия деймiз. Ол  адамды негiзiнен психо-физиологиялық пәнде ретiнде қарайды. Фейербахты немiс философтарының адамды тек қана рух ретiнде түсiнуi қанағаттандырмайды. Оның ойынша, адам бiр жағынан материалдық дене болатын болса, екiншi жағынан - ойлайтын рух. Фейербах көбiне адамның табиғи-биологиялық жақтарын қайта орнына келтiруге тырысады. "Мен" дегенiмiз – ол ойлайтын рух қана емес, ол денесi мен ойлай алатын басы бар, нақтылы кеңiстiк пен уақыттың шеңберiнде өмiр сүрiп жатқан тiрi адамның өзi.

   Фейербах адамның негiзгi мiнездемесi ретiнде оның сезiмдiгiн келтiредi. Гегельдiң ойлау мен болмыстың теңдiгiне Фейербах болмыс пен сезiмдiктiң теңдiгiн қарсы қояды. Оның ойынша, тек қана "сезiнетiн пәнде ғана шынайы ақиқатты пәнде". Сезiмдiк болмыс деп Фейербах бiздiң санамыздан тәуелсiз өмiр сүрiп жатқан материалдық дүниенi айтады. Олай айтқан себебi, Дүниедегi материалдық  заттар мен құбылыстардың өзiндiк өмiрiне Фейербах онша көп мән берген жоқ, ол олардың бәрiн тек қана адамға деген байланысы арқылы қарады, соңғының өзi сезiмдiк деректер арқылы адамға берiлетiнi сөзсiз. Екiншiден, адамның өзiнiң материалдығын, денелiгiн ойшыл сезiмдiк арқылы түсiнедi. Адам түйсiктерi мен  сезiмдерiнiң өзi оның материалдық дене екендiгiн көрсететiн бiрде-бiр дәлелдеме. Сонымен, "мен" –сезiмтал пәнде, олай болса, дене –адамның мәнiне толық түрде кiредi. Егер табиғатты Фейербах өз болмысынан өзiн айыра алмайды деп түсiнсе, адам өзiнiң мәнiн болмыстан айыра алатын пәнде.

   Фейербахтың сезiмдiк қағидасының гносеологиялық (танымдық) жағы да бар. Жағалай қоршаған ортаны танып-бiлу сезiмдiк қабылдау, түйсiктер, аңлау арқылы жүредi. Оның айтуынша, тек сезiмдiк аңлаумен анықталған, бағытталған ойлау ғана шынайы. Егер ойлау сезiмдiктен алыстаса, онда ол шындықтан да қол үзiп, өзiнiң шеңберiнен шыға алмай адасады.

      Сезiмдiктiң тағы да бiр аса мәндi жағы –  оның iшiне қажеттi түрде сүюдiң енуi. Фейербахтың ойынша, "бiздiң сүймейтiн, сүюге болмайтын нәрсемiз – ол жоқ" , "сүю жоқ жерде - ақиқат та жоқ", "сүю – заттардың бiзден тыс өмiр сүруiнiң шынайы онтологиялық дәлелдемесi". Әрi қарай өз ойын жалғастырып, Фейербах сүюдi iңкәрмен теңейдi. Олай болса, тек iңкәр ғана заттың өмiр сүруiнiң анықтамасы. Тек iңкәрдiң ұмтылған заты қана ақиқатты. Фейербахтың бұл сөздерiн субъективтi-идеалистiк бағытта қарауға болмайды. Оның айтқысы келгенi – адам өзiнiң керек қылатын заттарына, өмiрлiк құндылығы бар құбылыстарға немқұрайлы қарамайды, ол оларды сүйедi, оларды игеруге, иеленуге тырысады, тек осы сәтте ғана олардың адамнан тыс өмiр сүрiп жатқаны оған айқын көрiнедi. Егер ол өзi сүйетiн, керек қылатын заттарға жете алмаса, ол онда қайғырып - қамығады, зардап шегедi. Оның өзi шынайы өмiрде керек нәрсенiң жоқтығын, оның бiздiң жан-дүниемiзден тыс өмiр сүретiнiн көрсетедi.

      Фейербахтың философиясында әлеуметтiк, моральдық мәселелерге көп көңiл бөлiнген. Ол өз заманындағы қоғамдық қатынастарға қанағаттанбайды. әсiресе, христиан дiнiнiң  – осы Дүниенiң құдiреттi жаратушысы Құдайдың өзiне сенiп адал болған адамдарға мәңгi рахатқа бөлiнген о дүниедегi өмiр берiледi – деген негiзгi қағидасына терiс баға берiп, ол қарапайым адамдардың осы өмiрдегi жағдайларын жақсартуға бағытталған ұмтылысына кедергi келтiредi деген пiкiр айтады. Фейербахтың ойынша, аспандағы мәңгiлiк өмiрге сену жердегi өмiрдiң құндылығын жояды.

     Бiрақ, Фейербах христиандықты қатты сынға алғанмен, қоғам  өмiрiне бәрiбiр дiннiң керектiгiн мойындайды. Оның ойынша, тарихтағы бiрiн-бiрi ауыстыратын үлкен дәуiрлер дiндердiң ауысуымен тығыз байланысты. Олай болса, өзiнiң мүмкiндiктерiн сарқыған христиан дiнiнiң орнына жаңа дiн керек. Ол дiн Құдайға деген сүйiспеншiлiктiң орнына адамды сүюдi қоюы керек. "Христиандықтың мәнi" деген негiзгi еңбегiндегi соңғы тарауында Фейербах "Адам адамға - Құдай" деген пiкiр айтады. Сонымен, бүкiл философиясы материалистiк бағытта болған философ мұндай көзқарасқа неге келедi,- деген сұрақ бiздiң ойымызға ерiксiз келедi. Оның ойынша, адамдардың бiр-бiрiне деген қатынастарына дiни бiтiм берiлмесе, олар өзiнiң гуманистiк (адамгершiлiк) қасиеттерiнен жұрдай болады, өйткенi, ондай жағдайда адамдар өздерiнiң табиғи өзiмшiлдiгiнен арыла алмай қалады. Дiнсiз болу – тек адамның өзiн ғана ойлауымен тең, дiнге сену – басқаларды да ойлаумен бiрдей,- дейдi Фейербах.

     Ендi, мiне, Жаңа замандағы материалист-ойшы Фейербах бұл мәселеге қандай жаңалық әкелдi екен? Оның ойынша, еркек пен әйел арасындағы жыныстық сезiмге негiзделген сүйiспеншiлiк осы жаңа дiннiң арқауы болуы керек. Өйткенi, адам табиғи-биологиялық пәнде болғаннан кейiн оның түйсiктерi мен сезiмдерi оны алдамайды, тек қана сүйiспеншiлiктен басқа шынайы практикалық және органикалық нәрсе адамдар арасында жоқ деген өз пiкiрiн айтады. Олай болса, "аспандағы ләззаттан" гөрi адам жердегi "сезiмдiк бақытқа" ұмтылуы қажет. Ол, әрине, бiр-бiрiн сүйетiн  "сен" мен  "меннiң" қарым-қатынасы. Адамдардың бiр-бiрiне деген қажеттiктерi оларды бiр-бiрiмен теңеп топтастырады. Егер адамдар  Құдайға сенуден гөрi өздерiне сенiп, адамның өзiн Құдай ретiнде қараса, онда барлық адамдардың арасында, олардың жынысына қарамай, достық қарым-қатынастар қалыптасып, коммунизмге жол ашылар едi,- дейдi ұлы ойшыл. Осындай өздерiнiң     рухани-адамгершiлiк ойларымен Фейербахтың есiмi бiздiң санамызда сақталып қалады.

       Мiне, осымен немiс классикалық философиясына арналған соңғы беттi аударамыз. Келесi сарапталатын  ағым – тек қана философияда ғана емес, бiздiң өткен тарихымызға тiкелей өзiнiң зор әсерiн тигiзген iлiм – ол маркстiк философия.

Қолданылған әдебиеттер тізімі.

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Антология мировой философии в 4-х томах, т.3., М.,1968

6.Дж. Реале и Д.Антисери. Западная философия от истоков и до наших дней., т.3.,

7.И.Кант. Критика практического разума. М.,1996

8.Абдильдин.Ж. И.Кант. Алма-Ата.,1978

9.Гегель. Феноменология духа.Соч..т.4,ч.1.м.1959

10.Гулыга А. Немецкая классическая философия., М..1986

11..Быховский Э. Людвиг Фейербах.,М.,1972

12..Ф.Энгельс. Л.Фейербах и конец немецкой классической философии. М.,1979