Гегель философиясы

   Ойлыақыл  танымының құралы - ұғым. Ұғым қозғалысы қайшылықтар арқылы жүзеге асады. Қоғам қозғалысы үдерісінің өзі қарапайымнан күрделіге қарай жүріп, абстрактылыдан нақтыныға, бүтіндікке немесе категориялар жүйесіне шығуымен сипатталады. Білім жүйесін қалыптастыруга септігін тигізетін логика формасы (мұнда таным теориясы мен диалектика қосылады) диалектиқалық логика болып табылады. Диалектиқалық логика, деп түйіндейді Гегель, әлемді қарапайым тұрғыда бақылаудан, оның мәнін ғылыни түсіттуге дейін көтерілуге мүмкіндік береді. Сонымен, Гегель өзгерістер философиясын ойлап тауып, алғаш рет тарихты диалектиқалық секірмелі үдеріс ретінде танытты және ол туралы білім үнемі өзгерістегі нәрселер біткеннен кейінгі ой толғаулар нәтижесінде жинақталады, «Даналықтың күні бататын мезгіл» жетті — деп есептейді.

   Гегельдің пікірінше, тарих - бұл адамның адам болу, әлеуметтену үдерісі және адамзаттың өткен жолы. Бұл оған өзін-өзі тану үшін қажетті негіз болып табылады. Адам тарихы өзіндік даму нәтижесінің барысында белгілі бір негізге келіп тоқтайды. Гегельдің түсінігінше тарих - рефлексия үдерісі сияқты. Бұл рефлексия дамудың диалектиқалық заңдарына бағынады.

    Табиғат философиясының бірінші бөлімі — механикада, Гегель кеңістік пен уақыт, материя мен қозғалыс ұғымдарын қарастырады. Оның бұл көзқарстары XVIII ғасырдағы француз материалистерінің түсініктеріне қарсы бағытталған. Егер олар, кеңістік пен уақыттың материяиың өмір сүру тәсілдері екендігіне еш шүбә келтірмеген болса, Гегель үшін кеңістік пен уақыт — абсолюттік идеяның табиғатқа — "бейболмысқа" өту, айналу жолындағы өте қажетті "анықтамалар". Егер кеңістік пен уақыт және қозғалыстың ішкі бірліктерін болжай білгендігін ескермесек, Гегельдің бұл орайдағы түсінігі француз материалистерінен гөрі көп төмен еді.

    "Табиғат  философиясының" екінші бөлімі  денелердің физикалық және химиялық қасиеттерін қамтиды. Гегель атомистика іліміне қарсы шыққанымен, Лейбництің бағытын теріс көрмеді, әрі диалектик ретінде физика мен химия арасындағы тығыз байланысты, элементтердің өзгеру мүмкіндігін, химиялық түзілістердегі сапа өзгерістерінің сан өзгерістеріне тәуелділігін байқамай қала алмады. Ол химиялық түзілістердің тіршіліктің алғышарттары екендігін де пайымдай алды.

    Гегельдің философиялық системасының соңғы бөлімі — "Рух философиясы". Идеяның табиғатқа айналғаны сияқты, табиғат та енді рухқа айналады. Демек, рух табиғаттан туатын кұбылыс болғаны. Бірақ, осыған қарап: рух-табиғат жемісі деп есептеуге болмайды. Гегельдің пікірінше, рух — абсолюттік идеяның өздігінен дамуы барысында пайда болады. Абсолюттік идеяның рухқа айналуы — оның өзіне-өзі оралғанын, оның толысып жетіскенін білдіреді. Рухты "өзін-өзі танитын шын мәнісіндегі идея" деп атауға әбден болады. "Рух философиясының" төмендегідей үш бөлімі бар: субъективтік рух, объективтік рух және абсолюттік рух. Бірінші бөлімде Гегель жеке адамның, индивидтің сана-сезімін зерттеумен айналысады. Субъективтік рух жөніндегі ілім өз алдына антропология, феноменология және психология болып тағы да үш салаға болінеді. Гегель қарастырған антропология адамның шығу тегін, оның жер бетінде таралуын зерттейтін ғылым емес, оның, предметі пәні— адамның " жан-дүниесін тану, адамдардың нәсіліне, жасына, жынысына байланысты пайда болатын ерекшеліктерін, сонымен бірге, олардың рухани құрылымын ашу, Гегель бір нәсілдің екінші бір нәсілден рухани артықшылығы бар, сондықтан бір нәсіл басқа нәсілдердің үстінен үстемдік ете алады деген пікірге қарсы шығады. "Адам өзінен-өзі саналы, ақылды — деп жазды ол осыған байланысты адамдардың бәрі де тең құқылы; демек, оларды жоғарғы дәрежелі, төменгі дәрежелі деп қарастырудың қажеті жоқ".

    Объективтік рух деп аталатын екінші бөлімінде, сонымен қатар "Құқық философиясы" мен "Тарих философиясында" Гегельдің әлеуметтік-тарихи көзқарасы баяндалады. Гегельдің "тарих философиясы" жөнінде Ленин былай деп жазады: "жалпы алғанда, тарих философиясының берері өте-мөте аз — бұл түсінікті де, өйткені Маркс пен Энгельс нақ осында, нақ осы салада, осы ғылымда неғұрлым алға кетті. Гегельдің неғұрлым ескіріп, ескі-құсқы саудашысы болып қалғаны осы сала". Соған қарамастан, одан бұрынғы историографиямен салыстырғанда Гегель бұл салада да артына іс қалдырып кетті. Тарих философиясының басты міндет, философтың пікірінше, тарихты ақылға салып қарау. Тарихта ақыл үстемдік етеді, сондықтан тарихтағы нәрсенің бәрі де қажетті. Тарих қалай болса солай пайда болған, былыққан оқиғалардың, анекдоттардың жиынтығы емес. Тарихтан біз бостандық ұғымының даму сатыларын аңғарамыз. Тарихи процестің негізі, оның субстанциясы — рух деп үйретеді Гегель. Тарихты үздіксіз процесс деп қарау жеткіліксіз, тарихта даму бар, төменнен жоғарыға көтерілу, өрлеу бар. Тарих жөніндегі Гегель көзқарасының қалыптасуына француз буржуазиялық революциясының үлкен әсері болғанын атап өткен жөн. Өзінен бұрынғы және өзінен кейінгі буржуазиялық тарихшыларға қарағанда Гегель тарихты түсінуде, тарихты түсіндіруде көп алға кеткен оқымысты болды. Ол тарихты историзм принципіне сүйене отырып зерттеуге тырысты. Осының өзі айтарлықтай жетістік еді. Ол құлдық ақылға сыйымды ма әлде жоқ па деген сияқты пікірлерді ол бос сөз деп тауып, оның орнына "шындықтың бәрі ақылға сыйымды. Ақылға сыйымдының бәрі — шындық" деген атақты принципті ұсынды, шындық атрибуты Гегельде сонымен қатар қажеттілік болып табылатын нәрсеге ғана тән еді. Былайша айтқан нәрсеге де шындық дегеніміз тіптен де қазіргі қоғамдық немесе саяси тәртіпке барлық жағдайларда да, барлық кезеңдерде бірден тән болатын атрибут болып табылмайды. Керісінше, Рим республикасы шындық болған еді, бірақ оны ығыстырып шығарған Рим империясы да шындық болды. Дәл сол сияқты бұрын шындық болған нәрсенің бәрі дами келе шындық болмай шығады, өзінің қажетсіздігін, өзінің өмір сүруге құқылығын, өзінің ақылға сыйымдылығын жоғалтады. Әрине, бұдан келіп, Гегель фактілерді бұрмалады, оларға қиянат жасамады деп ойлауға болмайды. Гегель шығармасында фактілерді, алдын-ала қабылданған теорияға сай бұрмалау жиі ксздеседі. Гегель артта қалған феодалдық қатынастардың буржуазиялық өзгерістер енгізу керектігін мойындайды, бірақ бұл өзгерістер, оның ойынша, үкіметтің негізіне нұқсан келтірмеу керек. Ол конституциялық монархияны қостаудан бас тартып көрген жоқ. Бірақ бұл жағдайда Гегельдің диалектикасы кінәлы емес еді, оның идеалистік системасы осыны талап етті, диалектика системаға бағынуға мәжбүр болды.

    Гегель  философиясы оның "философия тарихымен" аяқталады. Философия тарихын, Гегельдің пікірінше абсолюттік рухтың өзін-өзі тануы ретінде, ақиқаттық тарихи дамуы ретінде қарастыру керек. Өзінің идеалистік көзқарасына сәйкес, Гегель философия тарихында бұрмаланды. Сонымен бірге оның көптеген диалектикалық идеялары осы кезге дейін маңызын сақтап келеді. Өзінен бұрынғы философтардың рухани мұрасын мүлдем жалған деп есептейтін оқымыстыларды Гегель өткір сынға алды. Кейінгі философиялық ілімдердің қайсыбірін алып қарасақ та, — деп көрсетеді Гегель, — ол өзінен бұрынғы ілімдерді тұтастай жоққа шығара алмайды, өйткені кейінгі философияның өзіне де тірек керек, ол осы аталған нәрселерді өзінен бұрынғы ілімдерден ғана таба алады. Гегельдің пікірінше философиялық системаны теріске шығару деген оны лақтырып тастау емес, қайта оны әрі дамыту болып табылады. Философиялық системалар, әрине, біріне-бірі ұқсамайды, біріне-бірі қайшы келеді, бірін-бірі теріске шығарып отырады. Бірақта іс жүзінде олар бірімен-бірі диалектикалық байланыста болады. Философия тарихын Гегель, біріншіден, система ретінде қарастырады, екіншіден, — дамып отыратын, абстрактыдан нақтыға қарай өрлеп отыратын система ретінде қарастырады. Сондықтан ең соңғы философия өзінен бұрынғы системалардың жиынтығы ( синтезі болады); сондықтан ол ең бай система, ең ақиқат система.

    "Рух  феноменологиясын" Гегель ілімінің кіріспе бөлімі деп қарастыруға әбден болады. Мұнда ол философиялық білімнің пайда болу жолдарына талдау жасады, сананың сезімдік пайымдау формасынан абсолюттік білімге дейін өрлеуін үш түрлі бағытта қарастырады. Гегель ең алдымен индивидтің қарапайым, табиғи санасын зерттеді. Бұл сатыда сана өзінің табиғатын да, қызметін де өзінің адамзат тарихымен байланысын да білмейді. Екінші сатыда сана өзінің қоғамдық табиғатын түсінеді, өзін тарихи процестің нақ ортасында сезінеді. Үшінші, ең жоғарғы сатыда сана рухқа айналады, өзін-өзі таниды, искусство, дін, философия сияқты білім салаларын меңгеріп, абсолюттік білімнің асқар шыңына көтеріледі.

    Сананың даму жолдарының әр түрлі сатыларына сәйкес «Рух феноменологиясы» ("субъективтік рух" , "объективтік рух" және "абсолюттік рух" болып үш тарауға бөлінеді. Гегель бұл енбегінде алғаш рет диалектикалық методты дәйекті түрде қолдана білді. Ол қоғам дамуында еңбектің, практиканың үлкен роль атқаратынын болжады. Сонымен қатар "Рух фсноменологиясында Гегель жатсыну проблемасына көбірек көңіл бөлді. Ф.Энгельс бұл еңбекті "рух эмбриологиясы мен палеонтологиясының параллелі деп, адам санасының тарихи өткен сатыларын қысқаша қайталау ретінде қаралатын, жеке адам санасының әр алуан сатылардағы дамуын суреттеу" — деп атады.

   Өз  философиясын Гелеь барлық өткен  философиялық ілімдердің даму шыңы, абсолюттік рухтың өзін-өзі толық танып-білген сәті, дүниежүзілік тарихтың, ең жоғарғы  және ақырғы рухани нәтижесі деп бағалайды. Қалай дегенмен де Гегельдің ұлы  философ екендігі ақиқат. Оның философиясында озық ой да, кертартпа қыңыр ой да баршылық. Классикалық неміс философиясы, әсіресе Гегель философиясы марксизмнің  қайнар көздерінің бірі болды. Л. Фейрбахтан кейінгі алғаш рет Гегель философиясына  сын көзбен қарап, оның диалектикалық  ойларын мистикалық қабықтарынан аршып  алып өз кәдесіне жаратқан К. Маркс  пен Ф. Энгельс еді. Олар басымен  «жер сүзіп» тұрған Гегель диалектикасын  аяғына мінгізді, материализмнің жаңа түрін- диалектикалық материализмді дүниеге келтірді