Философия и религия

-8-

Профессор Ә.Нысанбаев қазақта  Декарт, Кант, Гегель сияқты философиялық жүйе құрған ойшылдар болмаған дейді. «Сірә көшпелі халықта ондайлардың  қажеттілігі де тумаған шығар. Бірақ, біз өзімізге этникалық тегіміз  жағынан келсек мың жыдан аса  мәдениетіміз, тарихымыз, филосрфиямыз бар халықпыз. Философия дегенде  оның халықтық және кәсіби формаларын айтуымыз керек. . .Міне, осы әлемдік  философия тұрғысынан қазақтың ұлттық рухы әлем образ мен менталитетінің қалыптасы мен даму тарихы тұжырымдалады. Басқаша, айтқанда, қазақ ғарышында, оның ұлы даласында қалыптасқан  ойы әлемдік философия тарихыныңқұрамдам  бөлігіне айналды. Ал бұл тарихтың субъектілері болып қазақтың дана хандары, билері, жыраулары, ойшылдару есептелінеді».

Қазақ философиясының негізгі  идеялары және басты мақсаттары қандай рухани бастаудан және әлеуметтік күштерден  демеу тапты деген сауал нақты, қомақты, арнайы аталынбай және талданбай, оларды жанама түрде қарастыру жиі  белең алады.Оған бір себеп –  халықтың көне дәуірден бергі тарихы мен рухани дүниесіне, яғни протосақтар  мен протоқазақтар тайпасының өміп сүру тәсілініе, олардың тілі көркемдік  философиялық көқарастар, әлеуметтік психологиялық құрылымдық және герменевтикалық  талдаулар жетіспейді.

Ж.Ж. Молдабеков атап өткендей, қазақ философиясының құрылымы мен  қызметіне түрлі саяси кезеңде  партиялық немесе ұлттық идеологияға  қажетті алуан түзетулер енгізіледі. Оған себеп – қазақ  философиясының проблемасы туралы ой- пікірлер ағып жатса  да, оның обьектісі мен пәнінің  анықталынбауы көп нәрсенің беттерін ашуға кедергісін тигізеді. Қазақ  философиясының объектісін біреулер қазақ халқының тарихымен теңестіреді, базбіреулер,  қазақтың ұлт болып қалыптасқан кезеңімен шектейді. Қай көзқарас қисынға келеді? Алдымен, «халық» және «ұлт» ұғымдарының әлеуметтік - мәдени мәнісін анықтауымыз шарт. Дей, тұрсақта,  қазақ философиясы тарихымыз бен мәдениетіміздің ұлттық деңгейімен көрінісін қамтиды деген көзқарастар бізге жақын. Мамандардың арасында тарихи - философиялық дайындықтың кенже, аяқсыз қалуынан, адамнвң әлеуметтік – мәдениет тәжірибесінің теориялық және практикалық маңыздылығы толық және дұрыс қабылданбауы ішінара кездеседі. Қазақ халқының философиясы оның әлеуметтік тарихымен рухани келбеттенуінің қилы- қилы түрленуінің нәтижесі десек те, осы түсінікті тереңдететін және жүйелейтін қос бастаманы – тарихи – философиялық танымның

-9-

методологиясы мен халықтың әлеуметтенуінің құрылымын сауатты  қолдану жетіспеуде. Бұл талапқа  тәнтілік неге туындайды? Халқымыз тарихи кеңістікте бірлестігін сақтап, нығайта  алды десек, оның арқауын тұтас мәдени негіз және бір бағыттағы әлеуметтік қозғалыс құрағанын ескеруіміз де, соны басшылыққа алуымыз да жөн.

М.С.Орынбеков өзінің философия  және дін тарихы мен теориясына арналған еңбектерінде қазақ философиясына  қатысты үш өркениеттің субстратты атап өтеді. Ғалымның мына ойлары өзіндік  тереңдігімен сипатталады: «Қазақтың  арғы тегінің тарихи бірігуінің аяқталуы тұрғындардың, ғұндар басшысы болған жаппай түріктендіру мен қомақты  егістіктері бар жартылай көшпенді мал өсіруге асуымен белгілі  болады. Бұл сол кездің өзінде дербес шаруашылық түріне негіз салды.Бұл  негізде көшпенділер мен егіншілер  арасындағы бітіспес өшпенділік жайлы  долбар «жабайы» және таза адамдарға  бөлінуге сүйінген таза идеологиялық қызыл сөз болып қалды. Қазақ  ата тегінің өркендеуінің қорытындысы: мал өсіру мен егіншілік, көшпенділік  пен отырықшылықтың озық дәстүрлері берік үйлесім тапқан жартылай көшпенді өмір салтының Шығыс Монғолстаннан  Каспий теңізіне дейінгі ұланғайыр  далаға таралуы болып табылады».

Қазақ халқының ойлау жүйесінің  ең жоғарғы сатысы – философиялық дүниетанымы, ең ауқымды ұғымы- дүние. Бұл ұғым болмыс, әлем ұғымына қарағанда  көбірек қолданылады, мағынасы да өте  бай. Дүние сөзі араб тілінен аударғанда:

1. Бүкіл әлем, ғарыш,табиғат немесе  болмыс.
2. Дүниені – тіршілік немесе жарық дүние деп білу, тану. Дүние – құбылмалы, өзгермелі, опасыз, қайырымсыз. Дүниеде келу де, кету де бар. «Дүние кезек, терме - тезек», «Опасыз дүние – түлкі құйрық». Бұл мағынада оған о дүние, мәңгілік қарсы қойылады.
3. «Дүниенің тұтқасын ұстау» деген ұғым – бәрі өз орында, бәрі өз ретімен істеліп жарыт дегенді білдіреді.
4. «Дүниенің тұтқасын ұстау» деген ұғым - ретінде, есебін тапқан және де қолына билік тиген адамдар туралы айтылады. Жалаң күш, әлсіз білім – дүниенің тұтқасына жеткізбейді.
5. Күнделікті дүниетанымда «дүниең» деп зат, мүлік, жиһаз, байлық айтады. Бұл әрине, тіршілікте немесе көркем әдебиетте кешірімді, ал философияда «дүние» ұғымын дәл қолдану керек.

-10-

Қазақ жерінде дүние туралы жүйелі философиялық ой – пікір  айтқан данышпандар жетіп жатыр. Қорқыт ата, әл – Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Қожа Иассауи, қазақ философиясының қайнар көзі болады.

Қорқыт ата деген данышпан философ VІІІ – ІХ ғасырда өмір сүрген. Ол бүгінгі Қызылорданың Қармақшы жерінде туып өскен. Қорқыт – түркілердің оғыз ұлысынан шыққан асқан сәуегей, бақсы, дарынды күйші, сазгер, жыраулық өнердің атасы.

Қорқыт ата жиырма жасқа  жеткенде, түс көріп, түсіндегі ақ киімді кісі: «қырықтан артық өмір сүрмейсің» - деген соң түйеге мініп, өлмейтін жер іздеп дүниенің төртбұрышын  аралайды. Жолында кездескен бір  кездегі көк майса жер «қурап солдым десе, аспанмен таласқан асқар  таулар» бұрын сәулеттік едік, енді мыжырайып біттім деп мұңаяды. Аңыз бойынша, Қорқыт қайда барса  да, қазылған қабірге тап болады. Кімнің қабірі деген сұраққа: «Қорқыттың қабірі» деген жауап алады. Ол барлық жан – жануарлардың, орман  – тоғайдың да түбінде қартайып өлетінің аңғарады.Оның өлмейтін ешнәрсе  жоқ деп, өлімді музыкамен жеңбекке ұмтылуында үлкен философиялық мән  бар. Ол қолына қобыз алып, өлмей, өшпей  түрлі халықтың есінде сақталған  неше түрлі күйлер шығарды. Қорқыт ата  айтыпты деген мақал – мәтелдер де көп.

Көшпелі адам тіршілігінің негізгі белгісі космоцентризм, яғни адам мен табиғаттың өзара үйлесімділігі  болғаны белгілі. Көшпелілер үшін табиғатпен үйлесімділік олардың «табиғатынан»  десе де болады. Қаһарлы қыс пен  ыстық жаз мал өсірген адамдардан табиғат күшімен үйлесімділікте болуды қажет етеді. «Табиғатпен оңаша қалған адамға әрбір мезет құнды және бұл әлемдігі өз болмысы үйлесімділігін сақтауға мүмкіндік береді».

Табиғат күшіне сену мәселесін  Қорқыт ата туралы ел арасына тараған  аңыз – әңгімелерден де кездестіруге болады. Қорқыттың тауға , орманға, суға сыйынуы осыған кепіл. Сонымен қатар  Қорқыттың философиясында космоцентризге тән адам жанының мәңгілігі туралы мәселе де өте терең түрде көрсетілген. « Яғни – адам өмірін мәңгілік жасау. Бұл  - өте бір философиялық астары бар ұғым. Адам өлген соң қайта  өмір сүреді деп ойлаған болса, бақсылар Қорқытты дүниеге өлмей, тірі кетті  деген»

-11-

Қорқыт атаның өлімнен  қашып, дүниенің төрт бұрышын шаралаған  ол туралы аңыздардан білеміз.

Бұл жерде адам болмысының даралық деңгейіне тән дүниенің айналымдылығы, өмірдің мәңгілігі  туралы мәселені Қорқыт екі түрде  шешті деп тұжырымдауға болады.  Адамның басты мақсаты өзін табиғаттың, ғарыштың бір бөлшегі ретінде  анықтауға болғандықтан, ол үшін мемлекет, белгілі бір қоғамдық орта түсініктері  айтарлықтай рөл атқарған жоқ. Дегенмен табиғат күшіне жалғыз адам қарсы  тұра алмайтындықтан олар өзара бірігіп, рулық қарым – қатынаста өмір сүрді. Тіршілік барысында адамдар  өзара байланыста болатындыұтан  олардың арасындағы қарым- қатынастарды ретке келтіретін белгілі бір  заңдылықтар қажет етеді. Заңдылықтарды  бекіиеиін мемлекетс ияқты ресми  құрылым болғандықтан, адам болмысының даралық деңгейінде өзара қарым  – қатынастарды анықтау атадан келе жатқан дәстүр түсінігімен тығыз  байланысты болды.

Демократиялық құрылым Қазақстан  тұрғындарына да тән болды. «Ашина ұрпақтары  VІ ғасырда хандықтың басқару жүйесін құқықтық негізде құрды. Өкілетті билік пен заң шығарушы ісі ақсақалдар алқасының қазақ хандығында – билер алқасы  мен құзырында болды. Ал хан жарлықы атқарушылық міндетті үлкенді – кішілі лауазымдар иесіне жіктеледі.» дүниенің Ежелгі Шығыс немесе антик заманына тән мифологиялық санада адамдар мен құдайлар бірге өмір сүріп өзара ұштасып жататын. Әр адамынң құндылығы мифтік құдайлардың бойына тән белгілі бір қасиеттер арқылы анықталады. Осыған байланысты қасиеттердің бәрін өз бойына абсолютті түрде сіңірген құдай әр адамның  даралығын анықтай алмас еді. Яғни жер бетіне кездесетін әр дененің өзіне тән құдайы болады. Қорқыт ата туралы аңыздарда айтылғандай « әр нәрсенің өз иесі бар».  Сонымен қатар әр адам ғарышпен, жермен, сумен, отпен т.б. табиғат құбылыстарымен өзара үйлесімділік жағдайында ғана өз даралығын анықтай алады. Табиғатпен үйлесімділіктің ең басты шарты – әр адамның дүниедегі өз орнын таба білу қажеттілігі. Дүниеде өз орнын таба алмаған адам айналасымен ешқандай үйлесімділіете бола алмайды. Күнделікті өмірде ондай адамды бақытсыз адам деп атайды. Ұлы Абайдың «Сен де бір кірпіш дүниеде, кетігін тап-та бар қалан», - деген ұлағатты сөзі осыған байланысты айтылған.

-12-

Дін мен философияның арасындағы байланыс

Діннің философияның ізінше қалыптасқандығы ақиқат. Жоғарыда атап өткеніміздей, ол барлық силлогистикалық  өнерден алатын орны мен тәртібі  жөнінен өзгешелене бастауының арқасында  одан әрі жетіле түседі де, соның  арқасында, діннің жетілген үстемдігінің дұрыс жолға түскендігі де белгілі  болып қалады. Ал философияға келетін  болсақ, ол айқындалған дәлелдерден  кейін де, жетілген үстемдікке жете алмайды,бірақ өзінің көзқарастарын  риторикалық, диалектикалық және софистикалық тәсілдер арқылы дұрыстағаннан кейін, ол өз бойына мысқылдап болса да жалған пікірлердің ене бастауына  соншалықты кедергі жасамайды да, соның салдарынан философия күмәнді  және жалғандық сипатқа ие бола бастайды. Философиядан кейін іле – шала пайда болған діннің кей  сәттерде өз бойына кейбір жалған көзқарастарды  сіңіретіндігін жасырып қалуға тағыда болмас. Ал егер діннің қоғамдағы алатын рөліне байланысты, жалған пікірлер халықтың қайыршылық жағдайы кезінде қабылданса, олар әдетте ақиқаттан алшақтау болады осынысымен халыққа тигізетін кеселдерін сезіне де бермейді. Кеселдің тағы бір  түрін былайша сипаттауға болар. Осыдан кейін заң шығарушы сол  дәуірдің талғамына сай келетін  діндегі философиядан алынған көзқарастарды  қабылдамай, тек қана сол діндегі  қалыптасқан көзқарастарды ғана ақиқат көзі деп тануы әбден мүмкін. Сондықтан да, ол осы қағидаларға  сүйенеді, ондағы бейнелерді жан –  дүниесімен қабылдайды және солардың тікелей көмегімен халықты үйретеді де. Егер заң шығарушыны басқа біреу  келіп алмастырса, онда ол адамда екіншінің  салып кеткен жолын қуады. Мұндай көріністердің салдарынан кеселдердің одан әрі асқына түсуіде ықтимал. Бірақ дін аталған екі бағытында да философиядан кейін немесе сенімді философиядан кейін туындайды. Міне, сонда ғана философия нағыз ақиқаттың қайнар бұлағына айналады және оның өмірге келуі адамдардың өздеріне, олардың табиғи қасиеттері мен қабілеттеріне тікелей байланысты болады.

Дін мүлде басқа халықтың арасында таратылған жағдайда, өзге халықтан қабылдаған дін үлкенді – кішілі айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырады. Дәлірек айтқанда, бұл дінге енген  халықтың көңілінен шығу бағытында  оған толып жатқан өзгерістер енгізіледі. Солар арқылы жаңа дінге енген  халық тәрбиеленеді, басқарылады  және үйретіледі. Қалыптасқан жағдайларға  байланысты бұл халықтың арасында діннің диалектика мен софистика пайда  болған  уақытқа дейін де қалыптасуы ғажап емес.

-13-

Міне, сондықтан да белгілі  бір халықтын өзіндік қабілеттерінің денгейіне байланысты кезінде туындамай, ал кейіннен басқа халықтан көшкен философия өзге халықтан қабылдаған діннен кейін барып қана өз күшіне енеді. Егер дін толықтай философиядан кейін қалыптасса, ондағы қамтылған  теориялық қағидалар философияда  да бар.  Не болмаса сөздердің  белгілі бір бөлігі немесе жиынтығы арқылы ғана олардың бейнелері қабылданар еді. Әрбір дін өзі жайында  нақты мәліметтер болғанда  және ол дін философияның ізімен жүріп, ондағы теориялық қағидалардың  мазмұны  барынша айқындалғанда, ең  бастысы -  осылардың барлығы да нақты  дәлелдерге байланысты ақиқат көзіне айналғанда ғана басқа бір халықтың игілігіне айнала алады. Бірақ бұл  жағдайда тіс жармайтындай ахуал  туындайтын болса, онда жаңа дінді қабылдаған халық басқа діндегі бейнелерді ақиқатқа балап, ал олардың өздерін  теориялық қағидалар деп қабылдайды. Осыдан кейін оларға көмекке философия  келіп, ол діннің қалыптасып жетілуіне  өзінің ықпалын тигізе бастайды. Дегенмен де ол діннің философияға қарсылық жасауы салдарынан діндарлардың да философияның таралуына кедергі келтіріп, оны  жақтырмайтындай жағдайға жететіндері  сияқты, кей кездерде ол діндегі  бейнелердің дәл философиядағыдай екендігіне хабарсыз болғандықтары  себепті философтардың да қарсылық жасауына кепілдік беруге болмайтын  да болар. Ал діндегі дәл философиядағыдай екендігіне көздерін жеткізгеннен кейін, философтар дінге қарсылық жасауын  тоқтатқанымен де, діндар адамдар  өз  райларынан қайтпай философияға  қарсылықтарын білдіре беретін  болған. Философия ғылымы мен оның жолын қуушылар белгілі бір дін  мен оған табынушыларға үстемдік жүргізуді мұрат етпейді. Бірақ  соған қарамастан олардың арасында өзара келіспеушіліктерге байланысты «айырылу идеясы» үстемдік ететіндігін тағы да жасырып қалуға болмайды, ал бұл идеяны жақтаушыларды «айырылысқандар» деп атайды. Дін аздап болса да философиядан өзіне қажетті көмекті ала да біледі, бірақ философия мен оны қолдаушыларға ол діннен де және сол дінге табынушылар тарапынан да зиянкестік келмейді деп айтуға да, тіпті ондай жағдайдын орын алмайтындығына кепілдік беруге де болмайды. Мұндай сәттерде философияның жолын қуушылар діндарларға қарсы тұрып, философтарды барынша қорғауды талап етеді. Осы орайда философтардың діннің дәл өзіне қарсылық жасау ниетінен қайтуына сол діннің мән - мағынасын түсіне білуге деген талпыныс пен оның діни қағидаларын дәлелдеуге деген талпыныс пен

-14-

оның діни қағидаларын  дәлелдеуге деген құлшыныс істерінің  болатындығын тағы да жоққа шығаруға болмайды.

Ал егер дін өзінің қалыптасуы барысында теріс бағыттағы философияның ырқында болып, ал одан кейін қалыптасқан  жағдайларға байланысты дұрыс бағыт  – бағдар алып дәлелденген философияның ықпалына түскен жағдайда, философия  өзінің барлық қарым – қатынастарында да алғашқы сипаттағы дінге өз қарсылығын көрсетеді.  Өз кезіндегі  дәл осындай қарсылықты дін тарапынан  да күтуге тура келер еді, олай дегеніміз, олардың әрқайсысы қалай болғанда да, бірін – бірі жоюға дайын  тұрады. Мұндай тайталас жеңімпазының қағидаларын адамдар санасынан  орын алатындай жағдай туындап, екеуінің біреуі жеңілістің ащы дәмін татады.

Егер диалектика немесе софистика  діннің тұрақтанып, тамырын тереңге  жайған халықтың назарына ілінсек, олардың  әрқайсысы да дінге зиянкестік жасауға  дайын тұрады және оның жан –  дүниесінде менсінбеушілік сезім пайда  болады. Олардың әрқайсысының күші бізді қоршаған заттардың қалай  өмір сөретіндігін дәлелдеу мен осыған байланысты туындайтын іс – әрекеттердің табиғатына тығыз байланысты болып  келеді. Осыдан келіп, диалектикалық  және софистикалық әдістер діннен дарыған  жан дүние кеңістігінде қолданыс таба бастайды. Алайда олардың кей  сәттерде күмәнданушылық сезімін туғызып, оның ақиқаттық  сипаты анықталмай қалатын кездері де болып тұрады және осындай  жайттардың салдарынан абыржушылық көңіл- күйдің туындауы ғажап емес.Осы орайда атап өтетін бір жайт, нағыз ақиқат өз қалпына  қайтадан келтірілгенше мұндай жағдайдын үстемдігі байқалып – ақ тұрады. Осыдан барып заң шығарушының характерінді шұғыл шаралар мен өрістер орын алып, ендігі жерде олар диалектика мен софистикаға қатаң түрде тыйым сала бастайды. Дәл осы сияқты, ел билеушілеріде қандайда болмасын дінді одан әрі нығайту мақсатында, діндарларға байланысты қолданылатын  тыйымдарды күшейте түсуге нұсқау беріп, диалектикамен софистиканың ықпалынан сақтануды қолға алады.

Философияға келетін болсақ, кейбір адамдар оған үлкен қүрметпен  қарайды, кейбіреулері одан бас тартады, ал кейбіреулері, тіпті, философия жайында  тісте жармайды, кейбіреулері философияға  тыйым салуға дейін барады.философия  ғылымына байланысты дәл осындай  көңіл – күйлерінің

-15-

туындауы себебі: ол діннің нағыз ақиқатқа үйретумен қатар  тәжірибелік қағидаларға үйретідің  әдісі болып табылмайтындығынан да болар. Олар бар болғаны, дінге  берілген адамдардың туа біткен қасиеттерін  байланысты әдістерді қолданады  немесе оларды өз мақсаттарын сай  икемдеуге тырысады. Ондағы ойлары: нағыз ақиқатты танып- білуден алшақтай отырып, тәрбиелеу ісін бар болғаны  ақиқаттың бейнелері арқылы жүзеге асыру болып табылады. Не болмаса  дін тәрбие мәселесінде басты  әдіс ретінде характерді, белгілі  бір істерді және тәжірибелік  заттарды алады да, ал теориялық  сұрақтарды жауапсыз қалдырады, не болмаса  олардың белгілі бір бөлігін  ғана қамтумен қанағаттанады. мұндай көріністің орын алуының сырын осындай бағыттағы  діннің табиғатының әрі кесірлі, әрі мәдениетсіз болғандығын  іздестіру керек болар. Олай дейтініміз, ол адамдар үшін бақыт дегеніміз  жоқ, керісінше бақыт иесінің  өзі ғана іздестіреді және ол адамды басқаларынсыз – ақ бақытты етуді  өз мүдессімен сәйкестіруге тырысты. Ал халық философияны зерттеуден бастартатын  болса, онда адамдардың діннің дәл осындай  содырлығының ықпалына түсіп, адамдардың жан дүниелік қабілеттеріне нұсқан келтіре алатындай қауіптің туындауыда ықтимал. Әрине, әрбір халықтың ішінде философияның қарсыластарының болатындығы  дау тудырмайды. Ақиқатында қалам  өнері философияға қарсы тұрады да, ал оны жақтаушы адамдардың философияға  қарсылықы қандай дәрежеде болса, діннің философияға қарсылығы да сондай деңгейде болады.