Ежелгі Үнді философиясы

ЖОСПАР 

Кіріспе 1

КӨНЕ ҮНДI ФИЛОСОФИЯСЫ 2

УПАНИШАД РӘСIМI 8

ЙОГ ЖҮЙЕСI 11

ВЕДАНТА ЖҮЙЕСI 13

ЖАЙНИЗМ 14

БУДДИЗМ 17

ИНДУИЗМ 20

НЬЯЯ-ВАЙШЕШИК ТЕОЛОГИЯСЫ 22 
 
 
 

ЖОСПАР 

Кіріспе 2

ІІ. Негізгі бөлім 3

§1. Үндi-будда  мәдениетi 3

§2. Дін және философия  4

§3. Буддизм мен  джайнизм 6

ІІІ. Қорытынды 11

ІV. Қолданылған  әдебиет 12 
 
 
 

Ежелгі Үнді философиясы 

        Үнді философиясы б.з.д. II және I мыңжылдықтың бас кезінде, арийлердің (малшы тайпалардың) солтүстік-батыстан енуі, олардың елді басып алуы, алғашқы қауымдық құрылыстың құлдырауы ежелгі Үндістанда таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуымен дүниеге келді. Мемлекеттік биліктің басында раджа тұрды, оның билігі егін шаруашылығымен айналысушы ақсүйектердің билігіне және рулық абыздық билікке тірелді.

 Ежелгі Үндістан  қоғамының әлеуметтік стратификациялануын  төмендегідей сипаттауға болады: 

 Варналар - топтар  Варналардың өкілдері

 Брахмандар  Абыздық варна

 Кшатрийлер  Әскери ақсүйектер тобының варналары

 Вайшьялар  Егінші-варналар

 Шудралар  Төменгі варна 

     Варналарға  бөліну дінмен ерекше қасиетті  сипатқа келтірілді. Текті абыздық  жанұялар қоғамға айтарлықтай  ықпал етті және білімділік  пен арнайы білімдерді иеленушілер  болды, діни идеологияның дамуына  ықпал етті. Варналардың тіршілік  етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді.

       Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының  алғашқы ескерткіші Ведалар болды.  Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында  пайда болған, және адамзаттың  әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды.

       «Веда» сөзі санскриттен аударғанда  «білім» деген мағынаны береді. Бір-ақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан, дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсінігі берілген.

 Ведалар құрамына мына бөлімдер кірді: 

 Бөлімнің  атауы Негізгі мазмұны

 Ригведа

      Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың  жыл шамасында). Көптеген құдайларға  арналған құрбандық  әндері, дуалар  мен дұғалар. Ригведада Ежелгі  Үндістан ойшылдары болмыстың  алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың себептері туралы ой толғай бастайды.

 Брахмандар  Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға  буддизмнің пайда болуына дейін  үстем болған брахманизм діні  негізделді. 

 Араньяктар  Орман тақуаларының кітаптары. 

      Упанишадтар Б.з.д. I мыңжылдық шамасында  пайда болды. Мағынасы - «жанында  отыру», яғни өсиет-нақыл тыңдап, ұстаздың аяғының қасында отыру  мағынасында; немесе «құпия тылсым  білім». Бұл мәтіндерде ең бірінші себептілік мәселесі, болмыстың бастауы мәселесі басым келеді, оның көмегімен барлық табиғат құбылыстарының және адамның пайда болуы түсіндіріледі. Упанишадтарда басты орынға болмыстың ең басты себебі мен алғашқы негізі ретінде рухани бастау - брахман немесе атманды алатын ілімдер ие болады. Упанишадтар мәтіндерінің көпшілігінде брахман және атман рухани абсолют, табиғат пен адамның денесіз ең бастапқы себебі ретінде түсіндіріледі. Упанишадтардағы таным теориясының басты мәселесі білімді екі түрге: жоғарғысына және төменгісіне бөлу. Төменгі білім - эмпирикалық шындық туралы білім. Жоғарғысы - рухани абсолют туралы білім, оған тек мистикалық интуиция, йогтык тәжірибенің көмегімен ғана қол жеткізуге болады. Нақ осы білім әлемге билік ету мүмкіндігін береді. 
 

    Упанишадтар  негізінде Үндістанда пайда болған  барлық немесе барлық дерлік  бұдан кейін пайда болған философиялық  ағымдар үшін негіз болып табылады, өйткені онда ұзақ уақыт бойына  Үндістанның философиялық ойын  «қоректендірген» идеялар қойылып,  өңделді.

      Ежелгі үнді философиялық мектептерін  екі бағытқа бөліп қарастырамыз: а) Астика – Ортодоксалды (Веданы  мойындайтын) философиялық мектептер.

      Вайшешика – атомистикалық ілімге  негізделген мектеп. Мектептің атауы  «вишеша» - «ерекшелік» деген мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы бүкіл дүниенің пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге көңіл бөледі. Атомның төрт түрлері – жердің, ауаның оттың және судың атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды. Осындай тұжырымы үшін вайшешиктерді атомистер деп атайды. Вайшешиктер күрделі объектілердің пайда болуы мен жойылу тәртібін, олардың мәңгі еместігін түсіндіруге көңіл бөледі. Атомдардың байланысын сезінуге болмайды, логикалық тоқтаммен ғана түсіндіруге лайықты. Дүние – физикалық денелер мен тірі заттар қарым-қатынасының жүйесі. Дүниедегі тәртіпті мораль, адамгершілік тәртібі дерлік. Өйткені өмір мен әрбір индивидтің тағдыры кеңістік пен уақыттың физикалық заңдарына ғана тәуелді емес, олар карманың жалпылама моральдық заңына да бағынышты.

      Ньяя - гносеологиялық мектеп. Ол  б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының  негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) «Ньяя- сутр» шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану  туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген себеп те бар. Готама дұрыс танымның жағдайына және шындықты танудың тәсілдеріне айрықша мән берген. Ньяя философиясы логикалық проблемалармен көп шұғылданған. Десекте, ньяя философиясының басты, түп мақсаты - бұл мәселе ғана емес, адам өмірін мәңгі азап-қайғыдан құтқару жолы. Осы тұрғыдан алғанда ньяя философиясының-шындықты тануға, логикасының – дұрыс танымның тәсілімен жағдайларын анықтауға тигізер ықпалы мол.

      Йога – адам психологиясы, түрлену  дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. «Йога» сөзі «шоғырлану» деген мағына береді, оның негізін қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді. Йога жүйесі ведалық дәстүрді іс жүзіне асыруға, күнделікті тіршілікте үйретуге ерекше мән берді. Йога жүйесі рухты дене арқылы, дененің сыртқы қызметін барлық шектеулерден босатпақ, тіпті босататын теориялық нұсқауымен және практикалық негізімен тартымды.

      Йога жүйесіндегі басты мәселе - жаттығу тәсілдері мен практикасы  арқылы жеке адамды өзін-өзі ұстауға, өзінің сезімі мен мінез-құлқын бақылауға, жан дүниесін баулуға үйрету.

      Йоганың мақсаты – тән мен  жанның үйлесіміне жету. Денені  шынықтыру арқылы жан саулығы  мен сергектігін жетілдіру.

      Миманса – таным мәселесімен  айналысты. Ол б.з.д. III ғ. пайда болды. Мимансаның негізі Джайминидің «Сутрасында» қаланған.

      «Миманса» сөзі «кейбір проблеманы  ойлану және сыни талдау арқылы  шешу» деген мағынаны білдіреді.  Мимансаның пәні - карма немесе  рәсім-салт мәселелері. Мимансаның  бастапқы мақсаты - ведалық салт-рәсімді сақтау және қорғау.

      Сонымен қатар, Миманса философиясында  таным теориясы, метафизика, этика  теолоиямен қатар қарастырылады.

      Санкхья – қос реализмді, пуруша  мен пракританы қабылдаған философиялық  жүйе. Оның негізін қалаған Капила. Санкхья терминінің мағынасы туралы көп болжамдар таралған. Санкхья дегеніміз - сан, танымның объектілерін санау арқылы тану.

      Веданта философиялық толғаныс  пен талдауға толы бағдар. Веданта  идеясы мынандай қағидаға сүйенеді: тұтас және елестеулі дүниенің, күллі нәрсенің түп негізі – Абсолютті шындық, Брахман. Ол — бөлінбес тұтас біреу. Әр адамның рухани «Мені», оның Атманы осы түп негізбен бара-бар.

ә) Настика - Ортодоксалды емес (Веданы мойындамайтын) философиялық мектептер.

 Буддизм – Үндістанда б.з.д. VII – Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. «Будда» термині «жарқырау», «сергу» деген мағынаны білдіреді. Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.

1.Азаптану.

2.Азаптанудың  себебі.

 3.Азаптанудан босану.

4.Азаптанудан  босануға апаратын жол.

 Будда кейіннен  нағыз шындыққа жетудің және  нирванаға жақындаудың сегіз  сатылы жолын атап өтеді:

1.Шынайы сенім.  Дүние қайғы-қасіретке толы, оны  тоқтату үшін ой мен бойдағы  құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;

2.Тура, әділ  ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты  шектейтін қасқа жолды біржолта  айқындау;

3.Шыншыл сөз.  Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін, қайта  дұрыс, рақымды болсын;

4.Дұрыс істер.Теріс  ниетті, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске икемді болу;

5.Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге  тұрарлық өмір сүру;

6.Дұрыс ой. Ойыңның  бағытын саралай отырып, одан, күдікті,  күмәнді нәрсені қудалап, жағымдыны  жалғастыру;

7.Ақ ниеттер.  Зұлымдықты ойыңа алма;

8.Тура, дұрыс  пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен  жаттықтыру, шындыққа жетпек талпынысты  өзіңе шоғырландыру, оның тереңдету  қабілетін шыңдау.

      Жайнизм –б.д.д.. V ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Негізін қалаушы – Махавира. Жайнизм мына идеяларға сүйенді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты – қасірет деп түсінген, өмірден азат болу. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз қылықтарының теріс салдарын осы өмірде жеңуге болады. 
 
 
 
 

Ерте Үнді философиясы 

Жалпы адамзат  баласының тарихында қола дәуірінен  темір дәуіріне өту өндіргіш күштердің  ширақ дамуна ғана әкелген жоқ, сонымен  қатар рулық, алғашқы қауымдық қоғамның ыдырап, құлдық қоғамның пайда болуына, ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінуіне, адамның белсенді іс-әрекеті арқасында өзінің табиғат құдіреттері алдындағы әлсіздігі, бағыныштылығы сияқты құбылыстарды жоюда алғышқы қадам жасауына, сол табиғат құбылыстары туралы білімнің қалыптасуына осы негізде абстракциялы ойлау қабілетінің өсуіне мүмкіндіктер туды.  

Ғасырлар бойына қалыптасқан әдет-ғұрып, дәстүр, дүниетанымдық  көзқарас күйзеліске ұшырап, олардың  орнына қоғамда қалыптасқан жаңа жағдайларды түсіндіретін тың көзқарас кең өріс ала бастады. Бұл көзқарас қияли заңдылықтарға сүйенген мифологиялық дүниетаным мен жаңадан дүниеге келіп жатқан білім және ойлау қабілетінің арасындағы қайшылықтарды шешуге тырысады. Бірақ, мұндай көзқарас әліде болса философиялық деңгейге жете қойған жоқ еді. Себебі, Ежелгі Шығыста өндірістік тәсілдің баяу қалыптасуы, философиялық ой-пікірдің сол кездегі жетістіктерімен нашар байланыста болуы, шығыс философиясының діни-мифологиялық көзқарастан, күнделікті әдептілік санадан толық арылуына мүмкіндік бермеді.  

Көне Үнді философиясы  алғашқы қауымдық қатынастар ыдырап, оның ронына құлдық қоғам орныққан кезде дүниеге келді. Сол кездегі  философиялық ойларының негізін діни мифологиялық жүйеленр құрды. Ой –пікірлерімен қоғамдағы күнделікті шарттарының себептері де бар. Себебі, Үнді қоғамы төрт варнадан ( «варна»- жамылғы, қабық, түрі- түсі мағынасын білдіреді.) тұрды: 

1)    брахмандар: әулиелер 

2)    кшатрий: әскербасылар 

3)    вайшьи: ( купцы) 

4)    шудра:  қызметкерлер мен шаруалар 

Әр «варна»- адамдардың қауымдастық салт –санасын, жоралғысын мұқият орындайтын, соғаг орай қоғамдағы  орыны анықталған, сол талаптармен  шектелген топ. Әр варнаның мүшелерінің өзіндік атқаратын дәстүрлі қызметі болды.