Жеке тұлғаны ұтымды тәрбиелеу

 

 

Мазмұны

 

Кіріспе...............................................................................................................3-4

 

І.  Оқушылардың жеке сапалық қасиеттерін қалыптастыру

1.1 Жеке адамның дамуы..................................................................................5-9

1.2 Оқушылардың жеке қасиеттері қалыптасуына әсер ететін факторлар және 

  оның мәні..........................................................................................................9-15

1.5 Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі.....................15-17

 

ІІ. Жеке тұлғаның қалыптасуының  кезендеріндегі тәрбие үрдесі.

2.1 Жеке тұлғаның қалыптасу  кезендері.....................................................18-21

2.2 Төменгі сынып оқушысын  дамыту және тәрбиелеудің ерекшелігі......21-23

2.3 Жеткіншек балаларды дамыту  және тәрбиелеу ерекшелігі...................23-27

2.4 Жасөспірім шақ тәрбиесі ..........................................................................27-28

 

Қорытынды .........................................................................................................29

Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Тақырыптың  өзектілігі. Қазіргі жалпы орта білім беретін мектептің тәрбие мақсаты – оқушының жеке басының ақыл-ой, адами, дене жағынан дамуына ықпал ету, қалайда оның шығармашылық мүмкіншілігін ашу, ізгілік тұрғыдан қалыптастыру, оның жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, қабілеті мен мүмкіншілігіне сәйкес оңтайлы жағдай жасауды қамтамасыз ету.

Адамның өзін-өзі дамуына, өз дүниесін өлшеп білуіне, азаматтық  тұғырын сезінуіне, еңбекке, өмірге даярлығын, демократиялық қоғамда  өзін-өзі басқара отырып, араласуына көмек беріп, бағыттау, елжандылық борышын жауапкершілікпен атқаруына бейімдеу.

Әр этнос өзінің ұлттық тәрбие жүйесіне сүйене отырып, жалпы  адамзатқа тән құндылықтарды  дұрыс игеру, әрине оларды қоғам  мен тұлға алдында тұрған жаңа мақсаттармен үйлестіру.

Жоғарыда келтірілген мақсаттардан туындайтын міндеттер:

- биік парасатты, ар-ожданы  мол азамат тәрбиелеу;

- әр бір жеке адамды  әлеуметтендіру;

- рухани және өндірістік  кеңістікте іс-тәжірибе жинақтауға  мүмкіндік туғызу;

- нарықтық жағдайда  жалпы адамзаттық құндылықтарды тәрбиелеу;

- озық тәжірибелерге,  тәрбие теорияларына сүйене отырып, әр этностың ұлттық, экономикалық  ерекшеліктерін діліне сәйкес  тәрбиелеу;

- ҚР әлеуметтік-экономикалық  және саяси өміріне белсенді  қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті  жеке тұлғаны дайындау.

«ҚР Білім беру ұйымдарындағы  Тәрбиенің кешенді бағдарламасында» тәрбиенің басты мақсаты –  полимәдениетті жеке адамды қалыптастыру делінген.

     Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде тәрбиені дамыту соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің, субъектілерге білім беретін басқару органдарының, білім беру мекемелерінің барлық типтері мен түрлерінің   заңды басым бағыттарының бірі болып отыр.

      Курстық жұмыстың мақсаты:  Оқушылардың жеке сапалық қасиеттерінің қалыптастыру әдістерін анықтау.

      Курстық жұмыстың міндеттері: Тәрбиенің тұлға дамуындағы рөлі, тұлғаның дамуына әсер ететін факторлар. жеке тұлғаның қалыптасу кезендерін талқылау.

      Курстық жұмыстың құрылымы: Менің курстық жұмысым 2 тараудан тұрады. І-ші  тарау 5 бөліктен, 2—ші 4 бөліктен тұрады .

     І-ші  тарау «Оқушылардың жеке сапалық қасиеттерін қалыптастыру» деп аталады. Бұл тарауда:

1.1 «Жеке адамның дамуы»

1.2 «Жеке тұлғаның дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні».

       1.3 «Тәрбиенің тұлға дамуындағы рөлі».

         1.4 «Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні».

1.5 «Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі» тақырыптар қарастырылған.

      ІІ тарау  «Жеке тұлғаның қалыптасуының  кезендеріндегі тәрбие үдерісі».  Бұл тарауда:

2.1 «Жеке тұлғаның қалыптасу кезендері»

2.2 «Төменгі сынып оқушысын дамыту және тәрбиелеудің ерекшелігі».

2.3 «Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі».

2.4 «Жасөспірім шақ тәрбиесі» тақырыпшалар талқыланған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. Оқушылардың жеке сапалық қасиеттерін қалыптастыру

                               1.1 Жеке адамның дамуы

Тұлға -   бұл   қоғамдық-тарихи   дамудың   өнімі.   Адамның   қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті -бұл   оның   тұлғасының   қалыптасуын   анықтайтын   жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады, яғни оның мінез-кұлык пен іс-әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін құрайды.

Нәтижесінде адамның  кез келген реакциялары және ішкі аффективті өмірінің құрылымы оның әлеуметтік   тәжірибе   барысында     жинақталған  тұлғаның ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және әлеуметтік факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның дамуында негізгі болып - нақтылы тарихи орта саналады.   Оқушылардың      тұлғасының   дамуы   -   механизмді құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы факторларға тәуелді болып келеді.

       Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты. Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері, мүдделері, мақсаттары.

Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс.

Өмір бойы даму мен  тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның  орнығып, жетілуін қалыптасу деп  атайды.

Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс.

Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек  және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу  кезеңіне жетеді.

Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.

Даму ұғымына ағзаның  өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды. Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде болатын сапалық өзгерістер процесі.

Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек қарастырған жөн.

Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика" (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы" (1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері жарық көрді.

Адам баласы материалдық  және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.

Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән  мінез-құлғындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.

Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың  болуына қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.

Адамдарды қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.

Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан  бір-біріне ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады. 
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу - миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.

Жеке тұлғаның еске сақтауы  өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-сезімін байытады.

Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.

Тұлға — жеке адамның  мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің  іске асуы, өзі жөніндегі ойын, еркін  іске асыруға дайындығы және оны  іске асыруының нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып, оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.

Өмірде кейбір адамдар  бір іс-әрекетті іске асырарда өте  байыппен қарап, осының нәтижесі қалай  болар екен деп "мың ойланып, жүз  толғанып" іске кіріседі, ал кейбіреулер  бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға жинақталған көрінісі.

Алайда, әр тұлғаның эмоциялық  сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе, екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты құбылыс.

Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.

Тұқым қуалаушылық теориясын  қолданушы және уағыздаушылардың бірі - преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.

 

1.2 Оқушылардың жеке қасиеттері қалыптасуына әсер ететін факторлар және оның мәні.

Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық  процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.

Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн. 
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. 
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.