Жаңаша  оқыту – жетістік көзі

К содержанию номера журнала: Вестник КАСУ №1 - 2006

 
Авторы: Ракышова Г.А., Игибаева А.К.

Білім беру- оқытудың тәрбие мен дамытудың үздіксіз процесі. Белгілі балалар психологы Д.Б. Эльконин дәлелдегендей 3-10 жас аралығындагы балалар біріккен мәдени – білім  беру саласында ортақ өмірмен  дами отырып, ортақ тәрбиеленіп, ортақ оқып үйреніп өмір сүруі керек. Яғни бұдан шығатын қортынды бұл (сабақтастықтың) яғни бастауыш сатыда мазалайтын сұрақтар проблемалары біреу ғана. Ол баланың тілін ой-өрісін, қиялы мен шығармашылығын дамыту болып, жаңа заман талабына сай жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде оқытып тәрбиелеу. Көрнекті психолог Л.С. Выготскийдің негізі бойынша «Бала дамуының ең шарықтау шегі - бұл тіл мен ойдың шығармашылығы деген екен.

Оқу-тәрбиесінде  мынандай өзекті яғни (актуальды) жерлерінде проблемалар бар: 1) Оқушылардың өз бетінше ойланып, әрекет етулері жеткіліксіз. Бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп, шеше білу қабілеттері, сонымен қатар алынған білім-білік дағдыларын қазіргі өмір мен ғылым, техника жаңалықтарымен байланыстырып, салыстырып, зерттеп өз болжамдарын жасау қабілеттері әлі де төмен деңгейде.

Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды  шешу үшін, білім үрдісінде инновациялық технологияларды оқып үйреніп өз іс-әрекетімде енгізу қажет деп ойлаймын. Білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар.

Сондықтан әртүрлі  оқыту технологияларын оқу мазмұны  мен оқушылардың жас және психологиялық  ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қарауда мұғалім іс-әрекетінің маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру мұғалімнің интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық және де басқа көптеген келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі,-деп көрсетеді С.В. Селевко.

Бүгінгі таңда  білім беру саласында әртүрлі  сипаттағы және бағыттағы инновациялар енгізілуде. Азды-көпті мемлекеттік  жүргізіліп, мазмұнға, ұйымдастыруға  оқыту әдістері мен технологияларына жаңалыктар кіруде. Білім беру саласына енген жаңалыктарға мына өзгерістерді жатқызамыз:

- оқу тәрбие  мекемелерінің жаңашыл басқарылуы;

- білімнің қоғамдағы  орны және сол жүйені қаржыландыру  деңгейін;

- тәрбие және  білім жүйесі құрылымын.

Білім беру мазмұнын, яғни оқу жоспарларындағы және бағдарламалардағы өзгерістерін:

- мектептің ішкі  ұйымдастырушылық әрекеттерін;

- мұғалім мен  оқушы қарым-қатынастарына, ұстаз  бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас;

- оқыту әдістемелеріндегі  өзгерісін;

- білім беру  мекемелерінің құрал - жабдықтарындағы және ақпараттық технологияларды қолданудағы өзгерістер;

- оқыту мекемелерінің  құрылысындағы өзгерістерді жатқызамыз.

Мұғалімнің инновациялық іс-әрекеті – өз қызметіне жаңа технологияларды енгізу. Білім беру жүйесінде қазір технологиялардың сан алуан түрлері бар. Білім беру технологиясы ұсынылуда:

Соның бірі дәстүрлі педагогикалық технология.

Дәстүрлі сынып  сабақтық технологиясының басқа  технологиялардан айырмашылықтары  бар:

- оқушылардың  таным кабілеттері және жас  мөлшері шамамен бір деңгейді құрайды;

- сыныптағы оқушылар  құрамының әр кез тұрақты болуы;

- сыныптағы сабақ  ортақ жылдық жоспармен оқу  бағдарламаларына, оқулыктарға негізделген,  құрастырылған кестемен жүргізіледі.

Оқушылар мектепке жылдың бір мезгілінде, белгілі бір  сағатта барады:

- оқытудың негізгі  бірлігі-сабақ. Сабақ бір пәнге  негізделеді;

- сабақ барысында  жоспарланған тақырып кеңінен  түсіндіріледі;

- оқушылар сол  тақырып бойынша білім, білік,  дағдыларын игеру мақсатында  жұмыс істейді;

- оқытуды ұйымдастыру  тек мұғалімнің басшылығымен жүргізіледі.

Мұғалім өз пәні бойынша жалпы әр оқушының оқу  сапасын қорытындылап, бағалайды. Дәстүрлі оқыту технологиясының тиімсіз  жақтары: Дайын білімді хабарлайды, оқушы орындаушы, мұғалім басқарушы  болады.

В.Ф. Шаталовтың оқу материалдарын тірек және сызба белгілері арқылы табысты оқыту.

Материал ірі  мөлшерде енгізілді және блоктарға  бөлінген. Оқу материалы тірек  схема-конспектілер түрінде беріледі. Тірек белгілері арқылы оқыту  технологиясы төмендегідей мақсатты көздейді:

- білім, білік дағдыны қалыптастырады;

- барлық баланы  оқыту;

- оқытуды жеделдету.

Тірек белгілері  арқылы оқыту технологиясының ерекшеліктері:

- үнемі қайталау, міндетті кезеңдік бақылау, жоғары  деңгейдегі қиыншылық, блокпен  оқыту, тіректі қолдану;

- жеке бағдарлы қарым-қатынас, ықпал;

- ізгілендіру,  ерікті оқыту;

- әр оқушының  жобасының жариялылығы, түзетуге, өсуге, табысқа жетуге жағдай  жасау;

- оқыту мен  тәрбиенің бірлігі.

С.Н. Лысенкова  «Оза оқыту технологиясы».

Оза оқыту –  бұл қарапайым кәдімгі тақырыптық бағдарлама тізбегіне көмекші құрал. Мұнда жаңа тақырып оқу бағдарламасында берілген уақытынан бұрын әр сабақта қысқаша түсіндіріліп отырады. Бұл толықтыру уақытты үнемдеу және оқушыларды үнемі жаттықтыру арқылы жаңа материалды тез игеруге жол ашады.

Түсіндіре басқару - әрбір оқушыны іске жұмылдыратын сабақтың қозғаушы күші. Мәселен, жақсы оқитын оқушы түсіндіріп тұрады, ал қалғандары өздерінің күш-жігерін жұмсап, оған ілесіп отыруға тырысады. Ал егер әлсіздеу оқушы түсіндірсе, ол да жауапкершілікті сезінеді, өйткені ол бүкіл сыныпты жетелеп жолдастарын соңынан ертіп отыруы керек. Түсіндіре басқару үш түрлі әрекетті ойлаймын, айтамын, жазамын қатыстыра отырып, оқу еңбегін ойлы етуге мүмкіндік береді және сонымен бірге кері байланысты қамтамасыз етеді.

Мұғалімнің оқушылардың білім дәрежесін қадағалап, артта қалушылықты дер кезінде байқауына, білім мен білікті меңгеруде ілгері болуын қамтамасыз етеді.

Тірек үлгілері, немесе жай ғана сүйеніштер дегеніміз  сабақты түсіндіру сәтінде оқушылардың  көз алдында туындап, кестелер, карточкалар, әшекейлік полотно, сызбалар, сурет түрінде көрінетін тұжырымдар. Үлгілермен жұмыс істеудегі маңызды шарт – сабақта ілініп тұрмай, үнемі іс-әрекетке қосылуы тиіс. Сонда ғана олар мұғалімнің жақсы оқытуына, оқушылардың оңай оқуына көмектеседі.

Н.П. Гузик «Сынып ішілік деңгейлік саралау»

Бұл технологияны автор «деңгейге қарап сыныпішілік  саралап оқыту» және дамытушы сабақтар циклы бар «қиыстырылған оқыту  жүйесі» - деп атаған.

Әрбір тақырып  бойынша өткізілетін сабақтар бес  типтен құралады:

- тақырыпты жалпы  талдау сабақтары (дәрістер);

- қиыстырылған  семинар сабақтар (оқушылардың оқу  үрдісінде оқу материалдарын  тереңдей талдауы);

- қорытындылау  және білімді жүйелеу сабақтары  (тақырыптық сынықтар);

- материалды  пәнаралық қортындылау сабақтары;

- тақырыпты тапсырмаларды  қорғау сабақтары, практикум сабақтар.

Балалардың даму деңгейінің бірыңғай болмауына, жеке қабілеттеріндегі айырмашылықтар мен басқа да себептерге байланысты сыныпта оқу үздіктері  мен үлгермеушілер пайда болатыны белгілі. Сондықтан да мұғалім сабақтың барлық кезеңдерінде: жаңа материалды беру, бекіту, қайталау, білім, білік, дағдыны бағалау кезінде деңгейлепсаралап оқытуды ұйымдастырады. Онда әртүрлі қиындық дәрежесіндегі үш типті «А», «В», «С» деңгейлеу бағдарламасы алынады.

Деңгейлік бағдарламалары (деңгейлік тапсырмалар емес, тек бағдарламалар ғана) маңызды екі тұсты қарастырады:

а) белгілі деңгейдегі білім, білік, дағдының меңгерілуін  қамтамасыз етеді (репродуктивті деңгейден  шығармашылыққа дейін);

б) балалардың белгілі  деңгейді өз бетімен оқуына, білім алуына жағдай жасалады (мұғалім тарапынан көрсетілетін тұрақты көмек, үлгі бойынша жұмыс, кеңес беруден бастап, өз бетінше толық жұмыс істеуге дейін).

Компьютерлік  оқыту

Әрбір оқушының өздігінен білім алуының меншікті траекториясын қамтамасыз ететін білім берудің ашық жүйесін құрайды, ақпаратпен жұмыс істей алу білілігін қалыптастырады және қатынас жасау қабілетін дамытады, таным процесін ұйымдастыруды оны жүйелі ойлау жағына жылжыту жолымен түбегейлі өзгертеді. Оқу процесінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін қолайлы ұйымдастыруға мүмкіндік туғызады, жаңа таным құралдарын пайдалануға және ұйымдастыруға жағдай жасайды, білім беруді ақпараттық-әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етеді.

Дамыта оқыту

Дамыта оқыту  оқушылардың ізденгіштік-зерттеушілік іс-әрекетіне тән. Оған тән сипаттар:

- оқушының алдына  ізденуді жүзеге асыру қажеттілігін  тудыру керек,

- іс-әрекеттің  бастапқы кезеңі – оқушылардың  алдына олардың әрекет жағдайын  жаңаша талдап, оны жаңаша түсінуді  талап ететін оқу міндеттерін  қою,

- осы міндеттерді  шешуді, яғни іздену іс-әркетін  ұйымдастыру, мұнда үлгі көрсетуге  болмайды, сондықтан мұғалім оқушыларды  іздену іс-әрекетіне таратуы қажет  ол үшін екі шартты орындау  керек.

1) Мұғалім өзара  ізденуге басқарушы болмай, шын  мәнінде қатынасушы болу керек.

2) Ол оқушылар  жүргізіліп жатқан ізденуді шын  мәнінде жүзеге асыру керек,  оларға дұрыс шешім көрсету  керек.

3) Оқу міндеті  шешілгеннен кейін мұғалім табылған  шешімнің бағасын ұйымдастырып  оның басқа міндеттрді шешу  үшін қаншалықта пайдалануға болатынын түсіндіреді.

Проблемалық оқытудың мақсаты - ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге  жету жолының өзін де, процессінде меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Проблемалық оқыту-ойлау  операциялары логикасы (талдау, қорытындылау және тағы басқа) мен оқушылардың  ізденіс әрекетінің заңдылықтарын (проблемалық ситуация, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және тағы басқа) ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да көбінесе мектеп оқушыларының ойлау кабілеттерін дамытады және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Проблемалық оқытудың негізі ерекшелігі – оқушының білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылықтар  пайда болады және проблемалары міндетті шешуге дайын тәсіл болмағандықтан, проблемалық ситуация пайда болады, осыған орай оқушының ізденушілік әрекетімен ынтасы күшейе түседі.

Оқыту технологиялары оқушының тұрақты жоғары нәтижелерге  қарай біртіндеп сатылай жылжуын, жаңа оқу ақпарлары мен біліктіліктерді меңгеру мақсатына жақындау деңгейлерін әр қырынан.

бағалау және өзін-өзі  бағалау мүмкіндіктерінің туындауын  қамтамасыз етеді. Білім стандартында белгіленген, білім беру бағдарламаларында  айқындалған талаптарды нақты жағдайларда  жүзеге асыруға мүмкіндік беретін педагогикалық технологиялардың бірі деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы.

Даралап-саралап  оқыту технологиясының мақсаттылық  принципі - әр сабақты өткізуге арналған жоспарда, ең бірінші сол сабақтың мақсаты көрсетіледі. Сондай-ақ деңгейлік тапсырмаларда оқушылар ерекшеліктерін ескере отырып белгілі бір мақсатта берілуі қажет.

Деңгейлік тапсырмалар  беру әдістемесінің негізгі ұстанымы – оқу материалдарын оқушының жас ерекшелігі мен психологиялық  ерекшеліктеріне байланысты ойлау  әрекеттеріне ойластырып, саналы меңгерту. Оқушылардың білім сапасын көп жағдайларда төмен болуы осындай түрлі жағдайларды ескермеудің салдары деп айтуға болады. Деңгейлік тапсырмалар мен жұмыс жасау оқушылардың іскерліктерін жүзеге асырады.