Тәрбие әдістері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ  ИНСТИТУТЫ

«МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР» КОЛЛЕДЖІ

 

 

 

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ТӘРБИЕ ӘДІСТЕРІ

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған: У. Жақсыбаева

Қабылдаған: М.Нурабаева

 

 

 

 

 

 

 

 

Тараз 2013

 

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.........................................................................................................3

ТӘРБИЕ  ӘДІСТЕРІ.

1.1ТӘРБИЕ  ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ ЖӨНІНДЕ ТҮСІНІК.....................................................................................................4-6

1.2.ТӘРБИЕ  ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ. .......................6-14

2. ТӘРБИЕ ӘДІСІНІҢ МӘНІ  МЕН БӨЛІНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1.КОЛЕКТИВТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ  ЖӘНЕ  ӨЗІН-ӨЗІ БАЙКАУ , БАҚЫЛАУ  ӘДІСТЕРІ.......................................................................... 15-17

2.2.СЕНДІРУ ӘДІСТЕРІ........................................................................17-19

2.3.ЫНТАЛАНДЫРУ ӘДІСІ................................................................19-25

2.4.ЖЕКЕ АДАМНЫҢ САНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ................................................................................................25-32

3. ҚОРТЫНДЫ............................................................................................33

4. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.........................................................34

 

 

 

.

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Тәрбие әдісі (гректің "методос" — жол деген сөз) — бұл мектеп тәжірибесінде тәрбиеге қойылған мақсаттарға  қол жеткізу үшін пайдаланылатын жол, тәсілдер - тәрбиелеу саласына, еркіне, сезіміне, іс-әрекетіне әсер ету шаралары.Тәрбие әдістері — ересектер мен балалар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастардан туындаған тәрбиелік әрекеттестік тәсілдерінің жиынтығы. Ол балалардың тіршілік, әрекет, қарым-қатынастарын ұйымдастырып, белсенділігін арттырып, тәртіпке келтіруді көздейді. Тәрбие әдістерінде тәрбиешінің тұлғалық ерекшелігі, кәсіптік  құзыр деңгейі айқындалады.

Қазіргі педагогикалық теорияда «Тәрбие әдісі» ұғымы әлі де жете зсрттелмеген мәселелердің бірі.Өйткені  бұл жөнінде әр түрлі көзқарастардың бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады. Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша  — бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету. И.С.Марьенконың  анықтамасы бойынша, тәрбие әдісі —  бұл жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин  тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-әрекетінің өзара байланыс тәсілдері  деп тұжырымдайды.

Сонымен, әр түрлі авторлардың  анықтамаларына сүйеніп, мынадай қортынды жасауға болады. Тәрбие әдісі –  тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байлайыс іс-әрекеттерінде  оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің  қалыптасуына бағытталған педагогикалық  жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық  педагогика талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық  педагогика мұғалім мен балалардың, бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді,табысқа жеткізеді.

 

1. ТӘРБИЕ  ӘДІСТЕРІ .

1.1ТӘРБИЕ  ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ ЖӨНІНДЕ ТҮСІНІК.

Тəрбие əдістері –бұл тəрбие көздеген мақсатқа жетудің жолдары, тəсілдері. Мектеп тəжірибесіне орай əдістердің жəне бір анықтамасы – қажетті  сапаларды қалыптастыру мақсатымен тəрбиеленушілердің санасына, еркіне, сезіміне жəне қылық-əрекетіне ықпал  жасау тəсілдері.

Əдістер түрі сан-алуан да шексіз көп. Ал оның нақты көрінуі  өз шəкірттерінің білімдік күш-қуаты  мен жалпы мүмкіндіктерін жете танып, оларды өтілетін материал сипатына байланыстырып  жəне басқа да көп оқу жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог  əрекетіне тəуелді. Қай тұлға, қанша  тұлға араласса, əдіс формасы да сондай əрі сонша – бұл заңдылық. Əлбетте, əдістердің бəрі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол əдістің  түзілу, қолдану жағдайларын білу қажет. Нақты мақсатқа байланысты дайындалған  көп əдістердің ішінен біреуі ғана тиімді болуы мүмкін. Тəрбие тəжірибесі алдымен ежелден келе жатқан дəстүрлі əдістерге арқа сүйегенді тəуір  көреді. Алайда, көптеген жағдайларда  олардың да тиімсіз болып қалатыны бар, сондықтан да тəрбиеші əрдайым  тəрбиенің нақты шарттарына сай  келер көздеген мақсатқа үлкен үнем жəне мол табыспен , жылдам жеткізетін жаңа əдістерді іздестіруге мəжбүр. Тəрбие əдістерін құрастыру, таңдау жəне дұрыс қолдану – педагогикалық  шеберлік шыңы.

Тəрбие тəсілі – жалпы  əдіс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін жеке əрекет. Көркемдеп айтатын болсақ, тəсіл- тəрбиешінің өз шəкірттерімен бірге мақсатқа тезірек жету үшін таптап өткен соқпағы. Егер осы тəсілмен басқа да тəрбиешілер пайдалана бастаса, тəсілдер уақыт озуымен даңғыл жолға - əдістерге айналады. Əдістер мен тəсілдер байланысының тығыз екені осыдан көрінеді.

Тəрбие құрал-жабдықтары. Тəрбие жеке ықпалдарды байқатса, құрал-жабдықтар  тəсілдердің жиынтығынан құралады. Мысалы, еңбек –тəрбие құралы, ал көрсету, еңбекті бағалау, жұмыс қателігін білдіру –тəсілдер. Сөз (кең мағынада) – тəрбие жабдығы, ал ілікпе сөз, əзіл ескертпе, ескертпе теңеу – осы жабдық құрамындағы тəсіл. Бұл тұрғыдан кейде тəрбие əдісін көзделген мақсат үшін қолданылатын тəсілдер мен құрал-жабдықтар жүйесі деп те атайды.

Əдіс баламалары өте көп. Олар арасынан мақсаттар мен нақты  жағдайларға сай келетіндерін таңдап алу үшін оларды қандай да бір ретке  келтіріп, топтастыру, яғни классификациялау қажет. Əдістер классификациясы  дегеніміз қандай да белгісі бойынша  бір топқа келтірілген əдістер  жүйесі. Осы классификацияға арқа сүйеп, педагог барша жүйені анық білуімен бірге оның қажеті мен өзіне  тəн сипаттарын тереңірек түсінеді. 
Тəрбие əдісі- көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз болар белгілер сан-алуан. Солар арасында аса танымал болғандарын атап өтейік. Сипаты бойынша əдістер – сендіру, жаттықтыру, мадақтау жəне жазалау. Мұндағы «сипат» мəні – əдістің бағыт-бағдарын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін жəне т.б. білдіреді.

Қарым-қатынас тәсілі (коммуникативтік  тәсіл) - балалар мен ересектердің іс-қызмет кезіндегі қатынасына негізделіп, оқушылардың қоғамдық мінез-құлық  нормаларын игеруіне көмектеседі. Оқушылар тәртіп ережелері жөніндегі ақпаратты  топта, сыныпта, мектепте құрастырып, оны  төменгі және жоғары сынып оқушылары, мұғалімдер, ата-аналар, ересек адамдар  арасында жетілдіреді.

Бағалау тәсілі көмегімен  мектеп оқушылары адамдардық кимыл-әрекеттерін, көзқарастарын, сенімдерін, тәртіп бағыттарын айқындауға, негіздеуге, өз іс-қызметін, оқу мен еңбектегі жетістіктерін, адамгершілік сапаларын өздері бағалауға  үйренеді. Оқушы іс-қызметтің адамгершілік жақтарын бағалауға жаттығады. Мұғалім  бағалауды, өзіне-өзі баға беруді қалыптастырып қамқорлық жасайды. Баға беру алынған білімді жеке тәжірибемен байланыстырып, оған жаңа қасиет береді.

 

1.2.ТӘРБИЕ  ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ.

Тәрбие құралдары дегеніміз - оқушының адамдық қасиеттерін қалыптастыратын, мұғалім мен баланың санасына тәуелсіз материалдар.

Мектеп пен жанұяның педагогикалық  процесінде оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру жүзеге асады. Педагогикалық  процесті сауатты ұйымдастыру үшін мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін, мазмұнын, құралдары, формалары жэне әдістерін, тәсілдерін ажырата білуі  керек. Құралдары формалар мен әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекетінің қозғаушы күші болып табылады, соның арқасында жеке тұлғаның қалыптасуы жүзеге асады (Н. Д.Хмель).

Материалистік диалектика адам табиғатын биологиялык пен әлеуметтіктің (тұқымқалаушылық мүмкіндіктер мен  әлеуметтік ортаның) бірлігі деп  түсіндіреді. Адам, басқа да тіршілік иесі сияқты, табиғат және қоғаммен өзара әрекеттестікте болады, оларды өзінше қабылдайды, яғни осы әрекеттестіктің  белсенді қатысушысы. Қоршаған дүниені өзгерте отырып, адам өзін де өзгертеді (К. Маркс). Бұл ретте әр түрлі іс-әрекеттің орны ерекше. Адамның психикасы мен санасы қоршаған ортамен әрекеттестігі арқасында және нақты бір іс-әрекет барысында дамиды. Бұл ретте индивидумның іс-әрекеті жеке дара емес, басқа адамдардың (ата-ана, мұғалімдер, оқушылар т.б.) іс-әрекетімен тығыз байланыста жүзеге асады. Сондықтан жалпы адамзаттық мәдениетті игеру үшін бала қоршаған ортамен басқа адамдар арқылы әрекеттестікте болуы керек, яғни олармен қарым-қатынас жасауы қажет. Осылайша, іс-әрекет пен қарым-қатынас жеке тұлғаның қалыптасуының ең маңызды шарты болып табылады. Педагогикалық ықпал етудің амалдары да осылар. Педагогикалық ықпал ету тәсілдері дегеніміз жеке тұлғанын қоршаған ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан педагогикалық құралға жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи, әлеуметтік, материалдызқ, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-әрекеттің түрлері (қарым-қатынас, таным, ойын, еңбек, т.б.) жатады. 
Педагогикалық құралға қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің субъектілері-әрекеттестігінің формалары мен әдіс-тәсілдер арқылы шешілетін белгілі бір мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық тұрғыдан аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалық процесс.Ұйымдастыру формалары тұтас педагогикалық процеске қатысушылардың қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де қарастырылады.

Педагогикалық процестің  ұйымдастыру формаларын былай жіктеуге болады:

- қатысушылар құрамы (жеке  даралық, шағын топтық, топтық, ұжымдық,  жаппай);

- тұтас педагогикалық  процестің оқу жұмысында қолданылуы (сабақ, семинар, факультатив, экскурсия);

- таным іс-әрекетінің  сыныпта және сыныптан тыс  уақыттағы байланысы (бірлесіп  жасайтын жұмыс, аз топпен жұмыс,  білімді тексеру, оқу жағдайындағы кездесу т.б.)

- оқушылардың сыныптан  тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара  әрекеттестігі (ертеңгілік, пәндік  кеш, конференция, олимпиада т.б.).

Тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыру формалары әдістер  мен әдістемелік тәсілдер арқылы жүзеге асады. Тәрбие әдістері дегеніміз  тәрбие мақсат-міндеттерін шешуге бағытталған  тәрбиеші мен оқушының өзара байланысты іс-әрекеті. Педагогикалық процеске қатысушылардың тәсілдері мен нақты әрекеттері, оқушылардың белсенді іс-әрекетінің ынталануы тәрбие мақсатына бағытталуы керек. Тәсіл деген де ұғым бар. Әдістемелік тәсіл дегеніміз әдістің жеке көрінісі. Әдіске қарағанда ол бағыныңқы сипатта болады. 
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалық процесте өзара тығыз байланыста болады. Біріншіден, олар бір-біріне тәуелді (формалар мен әдістер, әдістемелік тәсілдер құралдар арқылы жүзеге асады); екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір айырмашылық жоқ. Тәрбие әдістері мен тәсілдері әрқашан бірін-бірі алмастырып отырады: кей жағдайларда әдіс тәсілге айналады.

Сабақ – оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Соңғы жылдардағы педагогикалық технологиялардың дамуы  оқыту формаларын айтарлықтай байытуда: конференциялар, ғылыми айтыстар, оқуға  байланысты кездесулер, пікірталастар  көңінен қолданылуда.

Оқушылардың сыныптан тыс  іс-әрекетін ұйымдастыруда оқыту  мен тәрбиенің барлық амалдары, формалары  мен әдістері қолданьшуда. Алайда, бұл  ретте іс-әрекеттің барлық түрлері  кеңінен қолданылады.Іс-әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл іс-әрекеттер барысында мұғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер ететін тәрбие әдістерін қолданады. Тәрбие әдістері, әсіресе ынталандыру әдістері, сыныптан тыс жұмыспен қоса оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруда да кеңінен қолданылады. Олар оқушылардың танымдық тілек-қалаулары мен қажеттіліктерінің дамуына әсер етеді. Оқыту әдістері ақпаратты игеруге, жалпы оқу және арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды қалыптастыруға бағытталған.Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің арнайы қызметтері бола тұра, тұтас педагогикалық процесте бірлікте қолданылады.Қазіргі педагогикалық теорияда «Тәрбие әдісі» ұғымы әлі де жете зсрттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені бұл жөнінде әр түрлі көзқарастардың бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады. Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша — бұл педагогикалық жұмыстың тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету. И.С.Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие әдісі — бұл жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау. В.А.Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілердің іс-әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды.

Тәрбие әдіс ұғымы туралы мұнан басқа да бірсыпыра анықтамалар  бар. Осы анықтамаларға қарағанда  шамасы әрбір автор тәрбие әдісі  туралы ұғымды өзінің зерттеу жұмысының  нәтижссіне сүйеніп түсіндіретін сияқты. Бірақ, біздің байқауымызша, әр түрлі  анықтамалар бір мақсатты көздейді, демек, бұл сананың дамуына, баланың  мінез-құлық тәжірибесінің қалыптасуына әдістің тәрбиеелік ықпал жасауы. 
Сонымен, әр түрлі авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қортынды жасауға болады. Тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байлайыс іс-әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық педагогика талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика мұғалім мен балалардың, бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді, табысқа жеткізеді.Тәрбие жұмыстарының әдістері тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және мазмұнына, балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, олардың тәрбиелік дәрежесіне байланысты. Тәрбие әдістері тәрбие жұмысының мақсаттары және мазмұны анықталады, ал мақсат әдістің бас критерийі.Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушыларды мінез-құлықтың қоғамдық нормасына үйретуге, адамдармен қарым-қатынас жасауға және олардың іс-әрекеттерінінде құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.

Әдістерді іске асыру барысында  тәрбиеші оқушыларға педагогикалық  ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын да қолданады.  
Тәсіл әдістің құрамды бөліктері, әрбір әдістің тәсілдері болады. Мысалы, үйрету мен жаттықтыру әдістерінің тәсілді нұсқау, көрсету, машықтандыру, тапсырма т.б. Нақты тәрбие барысында әдістер мен тәсілдер арасында нақты шекара жоқ, ол құбылмалы, жылжымалы болады.  
Тәрбие құралдарына іс-әрекеттерінің түрлері, көрнекі құралдар, көптеген коммуникация құралдары, педагогикалық ықпал жасау құралдары жатады. Тәрбие мақсаты жемісті болу үшін осы құралдарды тиімді пайдалану қажет.  
Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету — тәрбиенің негізі құралдарын толық және тиімді пайдална білу. А.С.Макаренко өз тәжірибесінде тәрбиедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар емес, керісінші олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен еді. Адам еңбектің, танымның, қарым-қатынастың субъектісі ретінді іс-әрекет барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері құралдары болып табылады.Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әр түрлі көзқарас тұрғысынан қарау.

Белгілі орыс педагогтары  тәрбие әдістерін жасау үшін 40- жылдардың  соңында 50-жылдардың басында көп  күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын  шешуде зор үлес қосқан педагогтар Н.К.Гончаров, Т.Е.Конникова, И.Т.Огородинков, Н.И.Болдырев, И.С.Марьенко, Г.И.Щукина, В.А.Сластенин т. б. 60-жылдардың екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде «Советская педагогика» журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келді. Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің ІІ-ден астам түрлері бар. Солардың ішінде Т.Е. Конникова, Г.И.Щукина және С.В.Сластенин жасаған тәрбие әдістері жіктеуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде қолданылып келеді.Герцен атындағы Санкт-Петербург мемлекеттік педагогикалық институтының ғалымдары (Т.Е.Конникова, Г.И.Щукина) жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3 топқа бөлінеді.