Педагогикалык зерттеудердін әдіснамасы

Зерттеу әдістері өзі – мәліметті(ақпараты) жинау және  оны өңдеу болып екі топқа бөлінеді.

Мәліметті жинау әдістеріне : бақылау, құжаттарды қарастыру,  өңдеу, (оған  контент анализ де кіреді) , әр түрлі сұрау әдістері. (саулнама, интервью) тестілер ( сынақ), оның  ішінде не көп тараған социометірлік тест (әлуметтік өлшем) және де эксперимент (табиғи және лабораториялық). Осы әдістердің көбі социологияда қолданылатындармен  пара-пар. (Ядов, 1993) .Дегенмен  кейбіреуіне әлеуметтік психологияның  ерекшеліктеріне байланысты пайдалану тұрғысынан қысқаша тоқталуға болады.

Бақылау әдісі. Әлеуметтік психологияда  негізгі іздестірілетін  сұрақтардың бірі-қалай бақылау керек?  Бақылаған кезде не нәрсеге қөңіл бөлінеді?

Әлеуметтік- психологиялық зерттеулерде  бақылау бірлігі зерттеу затына байланысты нақты түрде шешіледі. Екінші бір маңызды жағдай-бақыланатын жағдайдың уақыт аралығы, бақылау бірліктерін бөліп алудың (уақыты бойынша) көптеген жолдары болганымен , бұл мәселе аяғына дейін  шешілмеген.  Бұл әдіс оншалықты қарапайым болғандықтан әлеуметтік психологиялық зерттеулерде  табысты түрде пайдаланыла бермеуі мүмкін.

Құжаттарды  қарастыру- өңдеу әдісі үлкен  маңызы бар әдіс, себебі осы әдіс арқылы адамдардың іс-әрекетінің  өнімдерін талдауға болады. Әдістің субьектіленген (зертеушінің дара психикалық қасиеттері) қарастыру үшін ерекше  «контент-анализ» тәсілі («мазмұнды талдау») енгізіледі. Бұл тәсілді текстіде арнаулы «бірліктер» бөлініп алып, солардың пайдалану жиілігі саналады.  Көбінде бұл әдіс әлеуметтік психологияда көпшілік коммуникациялық зерттеулерде қолданылады (теледидар, баспасөз т.б )

Сұрау әдістері (сұрақ-жауап) көптеген әдістердің ішінде әлеуметтік психологияда ең көп  таралғандары. Әсіресе үлкен топтады  зерттеуде анкеталар (сауалдама) және интервью  пайдаланылады. Осы әдісті қолданғанда негізгі әдіснамалық проблема- сұрақтарды дұрыс құрастыра білу өнеріне байланысты. 1 шарт –сұрақтарды құру логикасы (қисыны), ғылыми болжамға қажетті мәліметті алу және оның неғұрлым сенімді болуы.

Әр  бір сұрақты құрастыру, оларды белгілі  ретпен  орналастыру, бөлек блоктарға орналастыру және т.б көптеген ережелер бар. Әдебиетте сауалнаманы құүрастыруда кездесетін типтік қателіктер көрсетілген . Сауалнаманы – құрастыру — өте қиын д маңызды жұмыс, себебі   ол нашар құрылса алынатын да нәтиже де дұрыс болмайды.

Ерекше  үлкен проблема- интерьвюді қолдану, бұл жерде интервью (сұрақ қоюшы) және респондент (жауап беруші)арасында өзара әсерлесу пайда болады, осы  жағдайдың өзі де әлеуметік- психлогиялық құбылыс. Интервью кезінде  кезінде әлеуметтік психологияда сипаталатын бір адамның екінші адамға әсері, адамның бір-бірін қабылдау заңдылықтары, қарым-қатынас нормалары- бәрі де көрініс береді. Осы айтылған сипатамалардың қайсысы болса да  алынатын мәліметтер сапасына әсерін тигізуі мүмкін.Ондай проблемаларды шешудің шолдары әлеуметтік психологияда қарастырылған, тек сол әдістерді игеруге байыппен қарау қажет.

Әлеуметтік  психологияда көбінесе топтық сынақтардан (тест) көрі, жеке тұлғалық сынақтар қолданылады. Психологияның бұл саласында  пайдаланылатын  тестілер , көмекші әдістерге жатады. Сондықтанда  олардың  нәтижелері басқа алынған  бесқа алынған  деректермен сәйкестенуі керек, және де бұл әдіс (тест) көбінде жеке тұлға  проблемасымен  зерттеуде көрінеді. Топтарға арналған тест ішінен кең тарағаны әлуметтік өлшем , ол шағын топтарды зертеуде қолданылады.

Эксперимент әдісі әлеуметтік психологияда негізгі  зертеу әдістерінің бірі. Экспериментің  негізгі екі түрі бар: табиғи және лабораториялық. Екеуіне де ортақ  жалпы ережелер:

1) Эксперименттатордың тәуелсіз  айнымалы шараларды енгізуі мен  оны бақылауы және тәуелді шаралардыдың өзгеруін байқауы.

2)    Эксперементік және бақылау топтарын  бөліп қарастыру шарты жатады.

Барлық  аталған әдістердің  әлеуметтік психологиялық зертеулерде қолданылуындағы өзіндік ерекшелігі- зерттеленуші мен  зерттеушінің  өзара әсері. Бұл әсер интерьвюде айқынырақ көрінгенменен, шын мәнінде барлық әдістердеде орын алып отыр. Оны есепке алып жүруі әр қашан айтылып жүрсе де , бұл проблеманы шешу      түпкілікті әлі алда сияқты.

Әдістеменің екінші тобы-материалды  өңдеу әдістеріне  барлық статистикалық  тәсілдер ( коррекциялық анализ, факторлық анализ), логикалық және теориялық өңдеулер (типологиялар тұрғызу, түсіндірулерді тұрғызудың әр түрлі тәсілдері т.б) жатады. Құндылықтар проблемасы осындай әдістерді пайдаланғанда аса маңызды  мәселелерге айналады.

Аталған проблема сапалы зерттеу  әдістері мәселесімен  астарлас, әлеуметтік психологияда  социологияда кең талқылануда

Әлеуметтік- психологиялық зерттеу жүргізу  үшін , алдымен бағдарлама құру дұрыс. Әр бір нақты зерттеуде шешілетін  міндеттер, зерттеу обьектісі, зертеу проблемасын тұжырымдау, қолданылатын  ұғымдарды нақтылау және  де пайдаланылатын  барлық әдістерді анықтап алу қажет. Дұрыс құрылған бағдарлама негізінде ғана шын мәніндегі нәтиже алуға болады.

Пысықтау  сұрақтары:

1.Методология  мәселесі

2.методология  денгейлері

3.әлеуметтік  психология зерттеу әдістері.

Қазіргі Қазақстан  қоғамында әлеуметтік-лингвистикалық жүйені реттеу мен жетілдіру жүріп  жатыр. Адам өз бейімділігіне лайықты жұмыс істегенде, барын сала кіріскенде ғана еңбегінің жемісін көреді. Ғалым Қ.Жарықбаевтың айтуынша: “Адам үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен белгілі бір нәтиже шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады”. Сондықтан ересектердің мемлекеттік қазақ тілін үйренуге бейімділіктері мен белсенділіктерін айқындау мәселесінің зор әлеуметтік мәні бар. Өйткені қоғамымыздың болашақ даму деңгейі осы мәселенің қай дәрежеде шешілуіне тікелей байланысты.

Қазақстан Республикасындағы  әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі жаңғыру  үдерісі жағдайында бүгінгі таңдағы  түбегейлі мәселе – адамды іс жүзінде  қоғамдық дамудың басты тұлғасы  ету заңды құбылыс. Ересек тіл  үйренушінің әлеуметтену үдерісі  де заман талабына сай болып отыр. Адамдардың тұлғалық қарым-қатынасы негізінде  ой-пікірлердің тоғысуы жүзеге асады. Адамды тұтастықта тұлға деп тану қоғамды жаңаша құруға мүмкіндік  береді. Өзін-өзі үздіксіз дамытып, өз әрекетін өзі дұрыс бағалай  алатын тұлғалар ғана бәсекелестікке қабілетті қоғамда өз тиесілі  орнын таба алады. «Тұлға - өз-өзіне  тұтас дүниемен өзара қатынастарын үнемі баяндайтын және ойдағы әңгімелесушімен  ішкі полемика барысында өзін-өзі  анықтайтын, кіналайтын, қорғайтын, өзін-өзі  жетілдіріп, өзгертетін адам. Тұлға  – дербес әрекет ететін субъект  ретіндегі нақты жеке адам болмысының қайталанбас ерекше әдісі, адамның  қоғамдық өмірінің дара нысаны. Тұлға  әлеуметтік тіршілік ету әдісі жағынан  дара болады, оның өзіндік дүниесі  ерекше өмір жолын белгілейді және ол мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады». Бұған қатысты Д.В.Ольшанский: “Тұлға дегеніміз – қарым-қатынастың, сонымен бірге адамдармен байланысудың толып жатқан басқа да түрлерінің нәтижесі”, - деген пікір білдірген. Б.Г.Ананьев тұлғаның дамуының әлеуметтік мәселелеріне тоқтала келіп: “Тұлға – тарихи дамудың белгілі бір  кезеңінде, белгілі бір қоғамдық-экономиялық  формацияда, белгілі бір ұлттық құрамы бар елде қоғамның жеке адамға көптеген экономикалық, саяси, құқықтық, адамгершілік және т.б. әсерлерінің нысанасы”, - деген анықтама береді. Демек, ХХІ ғасырдың бастапқы кезеңін басынан кешіріп отырған 120 ұлттан құралған тәуелсіз Қазақстан қоғамы да тіл үйренуші мемлекеттік қызметшілерге жан-жақты әсер етеді. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту үдерісіне тіл үйренушінің тұлғалық дербестігіне баса көңіл бөлу, оқыту мен тәрбиелеуде оның өзіндік дамуын жеке тұлғаға бағдарланған тәсіл арқылы жүзеге асыру тән. Осыған байланысты қазіргі білім мен біліктілікті арттырудың дамуында жаңа тенденциялар байқалады. Негізгі күш тіл үйренушінің тілдік тұлғасын дамытуға, оның қалыптасуы мен жетілуіне жұмсалады. Қазақ тілін жеделдете оқытудың мақсаты - тілдік тұлғаның өзін дамытуы мен өзін жетілдіруіне мүмкіндік жасау. Оқытудағы бағдар материалдың құрылымы мен нақты жағдайларды логикалық тұрғыдан түсініп, талдау және өнімді қатысымдық әрекет нәтижесінде жаңа білім алудың тәсілдерін ашу, қоғам алдындағы нақты мәселелерді шеше білуге бағытталады. Қазіргі уақытта біліктілікті арттыру жүйесінде мемлекеттік тілді оқытуда жеке тұлғаның өмірі, құқығы мен бостандығы жоғары құндылық болып саналатын Қазақстан Республикасының Конституциясы басшылыққа алынады, білім беруді ізгілендіру мен демократияландыру ұстанымдары анықтайды. Ол «білгір адам» парадигмасын ауыстыратын «білікті тұлға», «қатысымдық тұлға», «құзыретті тұлға» парадигмасы болып табылады.

Әлемдік практикада өткен ғасырдың 40-жылдарында қолданысқа ене бастаған «үздіксіз білім  беру» термині ересек адамдарға  білім беру жүйесі ретінде қарастырылады. Дәстүрлі өмірлік білім беру идеясының  орнына өмір бойы білім алу идеясын  басшылыққа алудың дұрыстығы заман  талабынан туындап отыр. Жеделдете  оқыту жүйесі педагогикалық жүйелердің бөлігі бола отырып, адамның белгілі  бір деңгейдегі еркіндік дәрежесін  жүзеге асырады, яғни оны сол мезетте  қажет болатын белгілі бір  іс-әрекетке бағыттайды. Өз кезегінде  жеке тұлға өз қатысымдық құзыреттілігін дамытуға ұмтыла отырып, тілдік тұлға  деңгейіне көтеріледі. Өз бетімен  білімін жетілдіру жеке тұлғаның барлық ішкі жүйелерін біртұтастыққа  жұмылдыруға мәжбүр етіп, оған жаңа қырынан танылуға, құндылықтары мен  қызығушылықтарын жаңадан бағыттауға және өзін жетілдіріп, қайта құрылуға мүмкіндік береді. Өзін-өзі дамыту кезінде тілдік тұлға ұйымдастырудың жаңа деңгейіне көтеріледі де, ол одан сайын дамып, күрделілене түседі. Талап, ынта, жаңашыл бастамалар, шығармашылық белсенділік, ізденушілік - тілдік тұлғаның даму үдерісінің көрсеткіштері болып  табылады. Үздіксіз білім беру жүйесінің  ұстанымдары жеке тұлғаның жан-жақты  жалпы мәдени дамуы, тұлғаның бос  уақытын дұрыс ұйымдастыру, әлеуметтік тұрақтылық және әлеуметтік даму және т.б. функцияларды жүзеге асырумен тікелей  байланысты.

Адамзат дамуының тарихи және әлеуметтік тәжірибесі дүниетаным, шығармашылық, терең білімділіктің  негізі – тіл екендігін көрсетті. Тіл жеке тұлғаның даму ұстанымдарын, сенімін жүзеге асырады, дүниеге  деген қайталанбас көзқарасын білдіреді, болып жатқан жағдайға әсерлену қабілеттілігін көрсетеді. Мемлекетіміз жүргізіп отырған  тіл саясаты бойынша қоғамымыздағы  әрбір азаматтың мемлекеттік  қазақ тілін тегін үйренуіне  толық құқығы бар. Бүгінгі тіл  үйренуге мұқтаж ересек қауым мемлекеттік  тілді меңгеру арқылы өздерінің  экономикалық жағдайларын жақсарту мүмкіндіктерінің кеңейетініне толық  көзі жетіп отыр. Сонымен қатар, өздері мекендеп отырған елдің, отандас  болып отырған ұлттың тілін меңгеру  арқылы қазақ топырағының, қазақ  ұлтының алдында адамгершілік борыштарын ақтап шығатындарын сезінуде. Ерназарова бұған қатысты: “Оқытудың мазмұны  тілді үйренушінің мақсатынан туындайды. Ал мақсат экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен қалыптасатын қоғам мүшесінің  қажеттілігінен туындайды. Қажеттілік мазмұны тілді үйренушінің қарым-қатынас  жасайтын ортасының әлеуметтік сипатына тәуелді болып келеді”, - деп жазады. Ал білім беру мазмұнында тілді оқытудың маңызы ерекше, адам тіл арқылы қоршаған ортаны таниды, басқалармен тілдік қарым-қатынасқа түседі, логикалық  ойлау қабілеті дамиды, ақпараттар қабылдайды, өз ойын ауызша да жазбаша  да жатық жеткізе алу мүмкіндігіне ие болады.

Үздіксіз білім  беру мазмұнын жаңарту қоғамды ақпараттандыру үрдісінің дамуына байланысты өзгеріске  ұшырап отырады, ал мемлекеттік тілді  оқытуды ақпараттандыру оқыту мақсаттарына терең деңгейде әсер етеді. Соған  сәйкес қазақ тілін жеделдете  оқытудың міндеті - адами қарым-қатынасқа  дайын, әлеуметтік-лингвистикалық ахуалды  дұрыс бағалайтын, мемлекеттік тілді  білудің қажеттілігі мен әлеуметтік маңызын терең сезінетін, қазақ  тілінде сөйлесім әрекетін жағдаятқа  сәйкес үйлесімді қолдана білетін, жоғары азаматтық жауапкершілік  пен әлемдік көзқарасының, сана-сезімінің  дамуы күнделікті өмір қажеттілігі  болып табылатын болашақ ақпараттық қоғам мүшелерінің сапалы жаңа моделін  жасақтау болып табылады.

ХХI ғасырда әлемдік  өркениет төрінен орын алуы үшін, Қазақстанның жан-жақты дамуының бірден-бір жолы ғылымды әр қырынан меңгеру қажет  болып отырғаны белгілі. Елбасымыз  Қазақстан халқына «Бәсекеге  қабілетті халық үшін», «бәсекеге  қабілетті экономика үшін» - деген  жолдауында: «Білім беру реформасы  – Қазақстанның бәсекеге нақтылы  қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік  беретін аса маңызды құралдың бірі» -деген. Қазіргі заман талабына сай, Елбасының халыққа Жолдауы  білім беру ісінде де жыл сайын  өзгерістер енгізіп отыр. «Жаңа технологиялық  құзірет» бағдарлай білу өз бетінше  білім беруде стратегиялық міндеттерін  табысты шешуге мүмкіндік береді: таңдай білу, талдай білу, өзгерте білу, сақтай білу, жеткізе білу, жүзеге асыра  білу», -деп атап көрсеткен. Осыны  жүзеге асыруда жаңа формацияның  педагогы қажет. Мұғалімдердің жаңа ұрпағы, білім деңгейі жөнінен  әрдайым саналып келгендей, біршама  емес, әлдеқайда жоғары болуы тиіс.

Бұл-уақыттың талабы. Білім берудегі ескі мазмұнның орнына жаңасы келуде. Ол - балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде жүзеге асырылуы орынды. Жаңа тұлға оқушыны дамыту жолдары: өзін-өзі өзектендіру, өзін-өзі  тану, өзін-өзі дамушы тұлға ретінде  қалыптастыруға бағытталған. Демек, мектеп оқушыларының ғылым, білімнің қоғамдық қажетті деңгейі мен қамтамасыз ету, оларды Отандық, ұлттық және әлемнің  мәдениет арналарына сусындату қажет.

Ыбырай Алтынсарин сөзімен айтқанда мектептің жұмыскер жүрегі – ұстаз. Яғни, негізгі білім  қазығы –бастауыш сынып мұғалімдерінен үлкен үміт күтері сөзсіз. Осы міндеттерді  жүзеге асыруда әр сыныптың ерекшелігі білім деңгейіне сай болуы  қажет. Қазіргі заман талабына бейімделген  шәкіртті тәрбиелеп, білім беруде өз тәжірибемде басты өзекті тақырыбымызды: «Жеке тұлғаға бағытталған оқытуды  ұйымдастыру арқылы оқушылардың  шығармашылық қабілетін арттыру», - деп атадық.