Педагогикалық қарым- қатынастың формасы, коммуникативтік іс- әрекет

Педагогикалық қарым- қатынастың формасы, коммуникативтік іс- әрекет.

Жоспары:

1. Педагогтың оқушыларға, олардың ата – аналарына, әріптестеріне сөз арқылы көмек көрсету.
2. Педагогикалық өзара іс-әрекет, коммуникативтік қабілеті. Сенім түрлері және оның жіктелуі.
3. Сенімнің сөздік формалары: Бұйрық, тәртіп, талқылау, әзіл-қалжың арқылы белгі беру.
4. Сенім мен көз жеткізудің бір-бірімен байланысы.

Негізгі ұғымдар: педагогикалық  өзара  іс-әрекет, сенім, бұйрық, тәртіп.

      Қарым-қатынас мәселесі  бұл әлеуметтік психологияның негізгі проблемалары. Бұл мәселелермен тек психологтар, педагогтар ғана айналысып қоймайды, оны философтар , социологтар,политологтарда жан-жақты зерттеуде. Мектеп оқушылары мен жұмыс істейтін мұғалімдер вербальды (сөз) және вербальды емес (ым не ишара) қарым-қатынастың түрін пайдаланады. Қарым-қатынастың қай түрі болмасын ол мұғалімнің шеберлігіне, тәжірибесіне байланысты дейміз. Психологтар педагогикалық қарым-қатынастың нәтижесі мұғалімнің баланы  біліп- тануына және әр баламен диалогқа түсуіне байланысты деген. Әрине,қанша тәжірибелі мұғалім болсада балалармен  қарым-қатынас жасау, әр баланы білу, оларды тану, әр баланы іс-әрекетке кірістіру, оларды сөйлеттіру мұғалімдерге оңай жұмыс емес. Тәжірибеге сүйенсек , жалпы оқушылармен қарым-қатынасқа түсіп жүрген мектеп мұғалімдерін екі топқа (балалармен қарым-қатынас жасауы оңай және балалармен қарым-қатынас орнатуы қиын) бөлуге болады. Бірінші топтағы мұғалімдер қай жастағы оқушылармен болмасын қарым-қатынасқа оңай түседі.

Оның себептері:

• Өз сыныбындағы әр баланың психологиясын өте жақсы білуінде;
• Баланың ішкі жан-дүниесін оятатындай жылы сөздер айтуында;
• Мұғалімнің этикасымен психолгиясының дұрыс қалыптасуында;
• Мұғалім сөзінің тәртіптілігінде, жүйелігінде, анықтығында, нақтылығында:
• Оқу-тәрбие үрдісінде мүғалімнің бірнеше қарым-қатынас түрлерін пайдалана білуінде.                                                                                                                                              

Екінші топ  мұғалімдерінің оқушылармен қарым- қатынасқа түсуі қиын. Дегенмен, біздің пікірімізше, кейбір мұғалімдердің әр жастағы оқушылармен қарым- қатынасқа түсе алмауының  және оқушымен қарым- қатынастарының өте қиын болу себептері:

• Авторитарлық  стильді пайдалануында;
• Балаларға салқындық танытуы;
• Балаларды әлеуметтік жағынан бөлуі;
• Балалардың іс- әрекетін, ойын, сөзін әділ бағаламауы;
• Бала бойынан үнемі кемшіліктер іздеуі,оны жариялауы дер едік. 

Әлеуметтік  психология ғылымында «Мұғалім - оқушы», «Оқушы – мұғалім» және « Балалардың өзара қарым – қатынасы» және қарым – қатынас барысында болатын қиындықтар біршама зерттелінген. Қарым – қатынас қиындықтары эмоциональдық бағытта жиі кездеседі. Оқушылармен дұрыс қарым – қатынас жасауда кедергі келтіретін аталмыш қиындықтардың пайда болуының өзінлік себептері бар:

1. Қазіргі балалардың көпшілігі акселераттар. Психикасы тез дамыған балалар сұрақ қойғыш, тез қозғалғыш, бәрін білгісікеліп, қарым – қатынасқа тез түскісі келіп отырады. Бұндай топтың балаларын кейбір мұғалімдер тежейтіні жасырын емес. Мысалы, «тыныш отыр», «немене, бәрін білесің бе?», «әуелі өзіңді түзетіп ал, сосын айтасың» және т.с.с. педагогикаға жатпайтын сөздер айтылады.
2. Оқу үрдісінде кейбір мұғалімдер тек өздері сөйлеуді ұнататындығы жасырын емес. Өйткені уақытты пайдаланам деп тек мұғалім өзі сөйлеп, баланың айтатын сөзіне кедергі келтіріп, оның ойымен, пікірмен санаспайды. Яғни оқу үрдісінде кейде диалогтың жоқ екенін де жасырын емес.
3. Оқушылардың іс – әрекеттерін әділ бағаламау жиі кездесетін құбылыс. Осының негізінде қарым – қатынас барысында мұғалім мен оқушы арасында дау – жанжал болып жатады. Қарым – қатынас барысында кездесетін осы және өзге қиындықтарды жоюдың бірден - бір жолы:

• Әр жастағы оқушылардың өзіне тән психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, қарым – қатынас орнату;

• Мұғалім өзінің жағымсыз көңіл – күйінің болмауын қадағалау;
• Қарым – қатынаста педагогикаға жат сөздер айтпау;
• Бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым – қатынас жасау;
• Қарым – қатынаста дау – жанжалға жол бермеу;
• Сұхбаттасуда жеке оқушының пікірін сыйлау;
• Қиын, қыңыр, қырсық оқушылармен жеке дара қарым – қатынас орнатып, олармен тіл табысу;
• Қарым – қатынаста мұғалімнің оқушыға, оқушының мұғалімге сенуі;
• Сезімдік, әсерлік қарым – қатынаста болу.

Кәсіби педагогикалық  қызмет үнемі жетілдіріп отыруды, мұғалімнен өз білімін дамытуды әрі шеберлігін шындауды, білімнің жаңалықтарын тез меңгеріп, оны өз қызметінде іске асыруды қажет етеді. Кәсіби шеберлігін дамыту ақпараттық қамтамасыз етілумен байланысты, яғни, жеке тұлғаның ақпараттық мәдениеттілігімен анықталады. Яғни, мұғалім сөзі – ақпарат таратушы құралы ретінде жүзеге асады. Бір сөзбен айтқанда ,оқушыға да, ата – анаға да мұғалім сөзі – екі жақты ортақ тәрбие мәселесінде негізгі әсер етуші құрал. Мұғалімнің сөзі өткір, жалынды, бейнелі, жарқын интонациялы, көркем, эмоциялы, дауыс (дикция) ырғағы жағымды, стилистикалық, грамматикалық, фонетикалық ақаулардан таза болуы шарт. Мұғалімнің өз ойын, оқыған, материалын дауыс ырғағы анық, дәл сөзбен айта алу, жарқын мимика мен пантомимикамен, ұнамды эмоциямен бере білу қабілеті – сөйлеу қабілеті. Мұғалімдік шеберліктің маңызды элементі – сөйлеу қабілеті. Өйткені мұғалім мағлұматтардың барлығын оқушыларға жеткізу, жүйелі білім беру үшін негізінен екінші сигнальды ( сөйлеу сипатында ) қолданады. Мұғалімнің сөзі өзінің нанымдылығымен, әсерлігімен ерекше мәнді болуға тиіс. Мұғалім өз шешендігімен оқушыларды баурап алуы керек. Ол, сөйлемді қиындатпай, өз ойын оқушыларға, ұзын фразалардан гөрі қарапайым тілмен түсінікті бере білуі керек. Юмор, әзіл, көңілге тимейтін ирония (сықақ ) болса, сөйлеу ажарын кіргізеді, мақал –мәтелдерді қолдану ойды ажарлайды. « Мақал - сөздің мәйегі »- деген қазақ даналығы.                                             В. А. Сухомлинский: « Сөз – ең маңызды педагогикалық құрал, оны еш нәрсемен ауыстыра алмайсың...» - деп оның маңызына ерекше назар аударады.                                                                                                Мұғалімнің сөзі әсерлі, тартымды, сенімді, сондай – ақ дауыс ырғағы мен мимикасы мәнерлі және бай болғаны қажет. Бұл ойымыз дәлелді болу үшін Ы. Алтынсаринның пікірін келтірейік: « Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәләмай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзін – өзі кінәләуі керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлылықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіруі керек ».

         Педагогикалық өзара іс – әрекет – тәрбиеші мен тәрбиеленушінің олардың мінезін, іс – әрекетін, қатынасын өзара өзгерте алатын кездейсоқ немесе ойластырылған, жеке немесе жолпы, ұзақ немесе қысқа мерзімдік, сөздік немесе сөздік емес жеке байланысы.        Екі жақтан да бірлескен іс – әрекеттің мақсаттарын және оған жетудің жолын түсінген, өзара келісім мен ынтымақтастыққа қол жеткізілген кезде ынтымақтастық түрінде және де бірлескен іс – әрекетке қатысушылардың бірінің жетістігі басқа қатысушылардың  аса өнімді және мақсатты іс – әрекетін ынталандыратын немесе тежейтін бәсекелестік түрінде көрінуі мүмкін. Гуманистік – бағытталған педагогикалық үдеріс тәрбиеші мен тәрбиеленушінің, екі қатысушы да өз білімдері мен мүмкіндіктеріне сай бірдейлік, тең құқылы серіктес ретінде көрінетін өзара іс – әрекетінде ғана үдеріс бола алады.          Педагогикалық өзара іс – әрекет стратегиясы – мұғалім іс – әрекетіндегі жалпы басшылық жолы, тұлға қалыптастыру үдерісіне перспективалық мақсаттарға жетуге арналып, бағытталған нұсқаулар;      Педагог стратегияны жеке тұлғамен және тұтастай білім беру ұжымымен де дайындау қажет.Бұл бәрінен бұрын педагог дайындайтын әр  түрлі жоспарлар: күнтізбелік – тақырыптық, тәрбие жұмысы жоспары және т.б. жүйесінде іске асырылады.        Әрбір оқушының бір – бірімен әңгімелесіп, сөйлеу үшін, өздері бір – біріне немесе мұғалімге және т.б. сұрақ қоя білу әдісін меңгеруі аса қажет. Осы орайда ойын жағдайларын пайдаланудың маңызы зор. Сабақты ойын түрлерін пайдалана отырып жүргізу  - оқыту  әдістемесінің белсенділігін арттырып, қосымша мүмкіндік тудыратын тәсіл деуге болады. Рөлдік ойын барысында оқушылар әлеуметтік тұлғаларды әлеуметтік қарым – қатынас көлемінде  меңгеріп ойнайды. Білік негіздерін қалыптастырып дамытуда рөлдік ойындардың берер көмегі өте көп. Жұппен жұмыс істеу, пікір алысу, логика – синтаксистік схемаларды пайдалану және т.б. әдістерді арқылы оқушылардың коммуникативтік қабілеттерін дамыту үшін сабақ барысында көп пайдаланамын. Мысалы, оқушылардың коммуникативтік қабілетін дамыту мақсатында берілген тақырыптар бойынша сыныптан тыс жоба жұмысын жүргізу арқылы олардың біліктілігін арттыруға болады. Жоба жұмысын қорғау барысында оқушылардың қарым – қатынас мүмкіндіктерін арттыруға мынадай жұмыс шаралар мысал бола алады:

1. Белгілі тақырып бойынша сұрақ – жауап түрінде пікір алысу.
2. Қосалқы әдеби материалдарға сүйене отырып, сөздік қорын байыту.
3. Жаңа сөздерді қолдана отырып, оқушының жеке сөйлеу тілін дамыту.
4. Топ ішіндегі қарым – қатынас мәдениетіне тәрбиелеу.

Коммуникативтік оқытуда білім беру – оқушы  өзін ауызша (тыңдап түсіну, сөйлеу) және коммуникацияға (оқу және жазбаша) тарту, яғни, оқылып жатқан тілде бүкіл курс бойынша қарым – қатынасын қалыптастыру деген сөз.            Қарым – қатынас әлеуметтік – психологиялық құбылыс ол адамдардың өзара әрекетінің үрдісі, оған қатысатын адамдар бір – бірінің ұмтылысына, ойларына, күйлеріне әр түрлі дәрежедегі күштермен әсер етеді.   Коммуникативті құзыреттілік – адамдармен өзара әрекет пен қарым – қатынас тәсілдерін білуді, түрлі әлеуметтік топтарда жұмыс істеу дағдыларын, қоғамдағы түрлі әлеуметтік рөлдерді орындауды, өмірдегі нақты жағдайларды шешім қабылдау үшін байланыстың түрлі объектілерін қолдана алу білігін, мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінде, халықаралық қатынас шетел тілінде қатынас дағдылары болуын қарастырады.                 Қарым – қатынастың негізгі функциялары:

1. Ақпараттық – коммуникативтілік (ақпаратты қабылдау және беру (жеткізу);
2. Қарым – қатынасты реттеу (бірігіп әрекет істеу барысында өзара әрекетті өңдеу)
3. Афорективтік – коммуникативті (элюцоналдық өатынасты беру (жеткізу)

Кәсіби  педагогикалық қарым – қатынас

• Ақпараттық функция – қарым – қатынас арқылы әр түрлі тұрмыстық, оқу – әдістемелік, ізденушілік, ғылыми – зерттеу және т.б. ақпарат беру.
• Тәрбиелік функция – адамдарды қоғамдағы мәдени және адамгершілік құндылықтарға қатынастыру;
• Адамдардың бірі – бірін тану;
• Әр түрлі әрекет барысында – оқу, өндіріс, ғылыми танымдық және т.б. – қызмет көрсету;
• Адамдардың қажеттілігін септеу – (достық, қарым – қатынас, достармен, бірге оқыған оқушылармен кездестіру).
• Бастамшылардың іс – тәжірибесімен таныстыру;
• Қарым – қатынасқа жол ашу;

Педагогикалық қарым – қатынастың кезеңдері:

• Оқытушының модельдеуі – болашақ қызметін бейнелеу.
• Сыныппен ( студенттермен ) қарым – қатынасты ұйымдастыру.
• Педагогикалық процестегі қарым – қатынасты басқару.
• Қарым – қатынас жүйесін, модельдеу жүйесін талдау.

Қарым – қатынас  құрылымында 3 аспектіні қарастыруға  болады: коммуникативтік, интерактивтік  және перцективтік.

1. Коммуникативтік қатынас аспектісі ақпарат алмасу тәжірибесімен байланысты.
2. Интерактивтік қатынас аспектісі тұлғаның қарым – қатынас процесінде өзара әрекеттесуіне байланысты.
3. Перцективтік қатынас аспектісі басқа адамды қабылдауы және түсінуі.

Коммуникативтік қабілеттер:

1. Әріптестердің өз бетінше білім алу қызметі тәжірибесін жинақтау және пайдалану қабілеті.
2. Кәсіби педагогикалық өздігінен білім алуда ынтымақтастыққа және өзара көмек көрсетуге қабілеті.
3. Басқалардың ( негізінен оқушылардың ) өз бетінше білім алу қызметін ұйымдастыру қабілеті.
4. Өз көзқарасында қалу және талқылау процесінде басқаларды сендіре білу қабілеті.
5. Бірлескен қызметте жанжалдан бойын аулақ ұстай білуі.

Сенім – бұл:

1. Тәрбиеленушінің санасына,сезіміне,еркіне парасат – сезімдік әсер ету арқылы оларда өзіндік көзқарас пен адамгершілік өлшемдер қалыптастыру мақсатында, логика мен дәлелдерге негізделген тәрбие әдісі.          Иландырудан айырмашылығы, тәрбиеленушіге ұсынылған қандай да бір ақпараттар немесе ойлар, оларды тарату және бағалау арқылы саналы қабылдауға негізделеді. Бұл жерде қорытынды өз бетінше де, сонымен бірге сендірушіден соң да жасалынуы мүмкін, бірақ қандай жағдайда да ол дайын күйінде қабылданбайды. Көп уақытты, алуан түрлі мәліметтерді және шешендік өнер тәсілдерін пайдалануды  қажет етеді, ал иландыру болса іс жүзінде лезде өтуі мүмкін. Бұл әдіс ғылыми пікірталаста, тәрбиеде де негізгі болып саналады.
2. Өзінің құндылық бағдарына, көзқарасына сәйкес соны іс – әрекетке итермелейтін тұлғаның саналы қажеттілігі.
3. Адамның өзіне сәйкес деректер мен айғақтарға сүйене отырып қабылдаған жеке пікірлері мен қорытындыларының дұрыстығына деген сенімге ие болу процесі мен нәтижесі.

Пайдаланылатын  әдебиеттер тізімі

1.   Оқушылардың 4 жыл сайынғы ғылыми – әдістемелік конференциясының материалдары 2 – 4 сәуір 2008 ж. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі, Семей мем.пед. институты, 2008. – 190 б.
2.   Рысқұлова  М. Коммуникативті мәтіндерді үйретудің әдістері. Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1999. – N97 – Б.1.
3.   Оразбаева Ф. Коммуникативтік әдіске тән принциптер: Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту процесіне қолданатын  коммуникативтік әдістер. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – 1998. – N20. – Б.3 – 6 .