Инклюзивті білім беруді дамыту мәселелері

Инклюзивтік білім беру

 

Инклюзивтік оќыту деген не? Жєне де бүгінгі күні дамуында кешеуілдік бар балаларды инклюзивтік оќыту неге өзекті мєселеге айналып отыр?

 

Инклюзивтік білім беру

 

Педагогикалыќ білімді наќты ќайта ќөру көп жаѓдайда гуманитарлыќ әрдістер мен ќазаќстан қоѓамының әлеуметтік-гуманитарлыќ кезеңдеріне байланысты. Жалпы адамдыќ ќұндылыќтарды ќоѓам түсінігінде бекіту, ең алдымен дамуына проблемасы бар балаларѓа деген кµзќараспен, оларды әлеуметтендіру, интеграцияда немесе инклюзивтік білім беру сұраќтарын шешумен байланысты.

 

Инклюзивтік оќыту деген не? Жєне де бүгінгі күні дамуында кешеуілдік бар балаларды инклюзивтік оќыту неге өзекті мєселеге айналып отыр?

 

Инклюзивтік білім беру –  барлыќ балаларды жалпы білім  процестеріне толыќ енгізу жєне єлеуметтік бейімделуге, жасына, жынысына, шыѓу тегіне, дініне, экономикалыќ статусына ќарамай, балаларды айыратын барьерлерді  жоюѓа; отбастарын белсенді ќатыстыру, баланыњ түзетім-педагогикалыќ жєне әлеуметтік ќажеттіліктерін арнайы ќолдау, баланың емес, ортаның балалардың жеке ерекшелігіне жєне білімдік ќажеттіліктеріне бейімделуі, яѓни, жалпы білім беру сапасы сақталѓан тиімді оќытуѓа баѓытталѓан мемлекеттік саясат. Ол проблеманы баладан емес, жүйеден көреді. Барлыќ балалар оќытуѓа жатады және мүгедектіктің әлеуметтік моделін ќабылдайды. Бұл оќыту түрі оќу жоспарын жєне білім беру жүйесінің методологиясын икемді болуѓа, әр баланың ќажеттілігін ескеруді айтады.

 

Б‰гінгі тањда шет елдерін  денсаулыќ жєне т±рмыстыќ жаќтарынан м‰мкіндіктері шектеулі оќушыларды интеграциялыќ оќыту тєжірибесі болѓанына ќарамастан, инклюзивті оќыту  тек теория т‰рінде ѓана жасалѓан. Ќазаќстанда жєне де басќа ТМД  мемлекеттерінде б±л процестіњ  ќ±ќыќтыќ, ѓылыми, оќу-єдістемелік, маманмен ќамтамасыз етуі ќарастырылмаѓан.

 

Дегенмен, жалпы білім  беру ж‰йесінде интеграция проблемасы бар. Б±л академик В.И.Лубовскийдіњ сµзімен айтќанда «ќажеттіліктен»  туындаѓан интеграция. Оныњ себептері  арнаулы мекемелердіњ болмауы немесе ол мекеменіњ бала мен отбасынан  ќашыќ жерде орналасуы, сонымен  ќатар ата-аналардыњ балаларын арнаулы мекемелерде оќытќылары келмеулері болып табылады.

 

Инклюзивтік оќытудыњ базалыќ  ќ±ќыќтыњ ќ±жаты дамуында жетіспеушілік  бар балаларѓа нєтижелі кµмек  ќ±руѓа, оларды оќыту, тєрбиелеу, ењбекке  жєне мамандыќќа даярлау, бала м‰гедектігін сауыќтыруѓа баѓытталѓан Ќазаќстан  Республикасыныњ м‰мкіндіктері  шектеулі балаларды «Єлеуметтік  жєне медициналыќ-педагогикалыќ т‰зетімді  ќолдау» зањы болып отыр.

 

Аќтµбе облыстыќ білім  Департаменті ауылдыќ жалпы білім  беретін мекемелерде инклюзивтік  оќыту шењберінде шешілетін оныњ жањалыќтары, єлеуметтік мањыздылыѓын, проблеманыњ ќиындыѓы мен жинаќтылыѓын ескере ќолдануѓа жєне арнаулы мектептері жоќ жерлерде келесі ±йымдастыру  формаларын: жалпы білім беретін  мектептердегі сыныптарда оќыту, ѓяни толыќ интеграцияны ќолдануѓа кењес  беретін мектептердегі сыныптарда оќыту, яѓни толыќ интеграцияны ќолдануѓа  кењес береді.

 

Толыќ интеграция жас ерекшеліктері  сай келетін жєне дендері сау  ќ±былыстарымен оќуѓа психологиялыќ  дайын балалар ‰шін нєтижелі болуы  м‰мкін.

 

М±ндай балалар (1-3 адам) жєй  сыныптарѓа ќосылады. Мектептер (балабаќшадаѓы  топтар) жергілікті оќыту бµлімдерінде (тілдерінде м‰кістік бар балалар-логопунктерде) арнаулы балабаќша мен мектептердегі  ќысќа мерзімдегі топтарда немесе аудандыќ (ќалалыќ) психологиялќ-педагогикалыќ  т‰зетім кабинеттерінде немесе денсаулыќ  саќтау ж‰йесіндегі ќ±рылымдарда (есту ќабілеті б±зылѓан балалар емханалардаѓы  сурдологиялыќ бµлмелерге) жєне т.б. міндетті т‰рде т‰зетім кµмектерін алулары тиіс.

 

Инклюзивтік оќыту сыныптары  мектеп директорыныњ б±йрыѓымен єр балаѓа оќытудыњ сай т‰рлерініњ ќажеттілігі  туралы психологиялыќ-медициналыќ-педагогикалыќ  кењестерімен ашылды. Аќыл жєне дене дамуыныњ кемшілігініњ байќалу дєрежесіне байланысты єр балаѓа µз екпінінде даму ќ±ќыѓы берілуі керек. Ерекше ќажеттіліктегі балалар жалпы білім мектептерініњ  баѓдарламасын толыќ немесе толыќ  емес ауќымды алулары керек.

 

М‰мкіндіктері шектелген  барлыќ балалар проблемаларына сай  мамандармен жеке сабаќтарда ќосымша  кµмек алулары ќажет. Ол ‰шін м‰мкіндіктері  шектеулі балаларѓа т‰зетім ќолданудыњ ќосымша ќ±рылымдары жасаќталу  керек.

 

Ø      ќалалыќ  жєне аудандыќ психологиялыќ-педагогикалыќ  жєне т‰зетім орталыќтары (кабинеттер);

 

Ø      мектеп аралыќ логопедиялыќ бµлімше;

 

Ø      арнаулы (т‰зетім) білім мекемелерін оќу-єдістемелік  н±сќау беру бµлімшелері;

 

Жалпы білім беретін мектептер  м‰мкіндіктері шектелген балалар  ‰шін «µмірлік орнын толтырудыњ»  тєрбие институты болуы керек. Оны  оќуѓа, жазуѓа, есепке, ењбектенуге  оќыта отырып, бірлестік ќарым-ќатынасын, мєдени тєртіп ережелерін ‰йренуін, єрт‰рлі  єрекетте икемдерін ќалыптастыру мањызды  болып табылады.

 

Сонымен ќатар баланыњ  жеке бас дамуы мен психикасыныњ дамуыныњ бµлімдерін, жастан жасќа  µтуде байќалатын психикалыќ жања ќ±рылымдарды,   бала ‰шін «µзекті аймаќтан» жаќын  даму аймаѓына µту ‰шін ±йымдастырылѓан  арнайы оќыту ролін ескеру ќажет.

 

Баламен жєне оныњ ата-аналарымен бірлестік, білім алу орталарын  ±йымдастыруда психологиялыќ жайлылыќќа жаѓдай жасау инклюзивтік оќытудыњ ењ басты шарты.

 

М‰мкіндіктері шектеулі балалар  ‰шін білім мазм±ны дидактикалыќ талаптардан белгілі бостандыќ  алулары, яѓни, оќыту дифференциональды, балаѓа т‰сінікті, психологиялыќ-педагогикалыќ  ќ±ралдар ќолданылѓан жєне баланыњ  жеке дамуыныњ єлеуметтік-мєдениетін ере дамытатын болуы керек.

 

Теориялыќ білім мен негізгі  пєндер бойынша оќу жоспарыныњ міндетті компоненті олардыњ практикалыќ  даѓдылары мен икемдері, сонымен  ќатар осылардыњ білім стандарттарымен  жєне оќушылардыњњ шынайы м‰мкіндіктерімен сай келулерін, Ќазаќстан Республикасына білім жєне ѓылым министрлігініњ 02.3.04 №166 «Білім алушыларды аттестаттау єдістемесініњ ережелеріне» сай іске асыруѓа кењес беріледі.

 

Инклюзивті оќыту жалпы  мектептіњ педагогынан басќаша  дайындыќты, жоѓары мамандандырылуды, шыѓармашылыќты жєне тєжірибені талап  етеді. ¤йткені баланыњ психикалыќ даму мєселесіне сауатсыздыќпен ќарау  оныњ жеке басына ќосымша кемістіктер  пайда болуына себепкер болуы  м‰мкін.

 

Сондыќтан инклюзивтік оќыту  тек жалпы мектептердегі педагог  мамандардыњ арнайы дайындыќтары мен  ќайта даярлыќтары бар болѓан жаѓдайда ѓана нєтижелі болмаќ.

 

М±ндай дайындыќтардыњ маќсаты  жалпы мектеп, балабаќша педагогыныњ  дене жєне аќыл-есініњ дамуында кемшілігі  бар балаларды толыќ біліммен ќамтамасыз ететін оќыту мен тєрбиелеудіњ негізгі єдістерін игеруі болып  табылады.

 

Инклюзивтік оќыту жаѓдайындаѓы арнайы т‰зетім кµмектерін беретін  педагог-дефектологтар жалпы білім  беретін мектептердіњ тєрбиешілері мен м±ѓалімдеріне н±сќаушылар  болулары керек.

 

М‰гедек жєне дамуларында  шектеушілік бар балаларды инклюзивтік  оќыту практикаѓа мамандандырылѓан мамандарды даярлау, оларды жалпы т‰рдегі  мекемелерде оќыту ‰шін жаѓдайлар  жасау жєне ќоѓамныњ м‰гедек балаларѓа  деген кµзќарастарын µзгертумен бірте-бірте енгізілуі керек.

 

Ќазіргі кезде мектептерде  кемтар балаларды ќамќорлыќќа алып, олардыњ ќалыптасуына жєне айыѓуына м‰мкіндік жасап, µз бетімен µмір с‰руіне баѓыт-баѓдар беруге арнайы дайындыќ ж‰ргізілуде. Кемтар балалардыњ білім дењгейін кµтеріп, µмірге ќажетті  білім білім даѓдысын тєртібін ќалыптастыруѓа байланысты т‰рлі шаралар жасалуда. Б±л балаларды оќытатын м±ѓалімдердіњ  алдына екі т‰рлі міндет ќойылады:

 

1.      Баланыњ  мектепке дайындыѓын аныќтау

 

2.      Тєрбиесіндегі  кемістігін жою.

 

3.      Сабаќты  ж‰йелі жоспарлау.

 

Баланыњ мектепке дайындыѓын аныќтау ‰шін оларды жазу, сызу, оќуѓа  ‰йретпес б±рын олардыњ ќабілеті бойынша жеке ерекшелігін, психологиялыќ  дайындыќ байќау керек. Белгілі психологтар  Д.В.Эльконин, В.В.Давыдов, Р.С.Немов  зерттеулері бойынша баланы ж‰йелі оќыту ‰шін психологиялыќ дайындыѓына  ерекше назар аудару керек дегенді  атап айтады. Ќазір мектептерде коррекциялыќ сабаќтар ж‰ргізіле бастады. Коррекция  дегенніњ µзі «т‰зету» деген маѓына береді. Б±ныњ басты маќсаты –  бала бойындаѓы, тєртібіндегі кемшіліктерді  т‰зету. Ол баланыњ µзіне 1) сенім; 2) кµз жеткізу; 3) кењес беру; 4) психоанализ; 5) логотерапия; 6) аутотренинг сияќты методикаларды ќабылдау арќылы ж‰зеге асырады. ‡йден оќитын балаѓа сабаќ  беретін м±ѓалім алдымен баланыњ  даму ерекшелігін аныќтайтын тесттер  арќылы ойынныњ, ќиялыныњ, зейінініњ  т±раќтылыѓын аныќтап алу керек. Ол ‰шін «Дµњгелек ќию», «Лабиринт», «Танграм», «Кµру єдісі», «Есту єдісі» тєрізді тесттерді ќолданып, баланыњ  шама-шарќын аныќтап алады. Сабаќ  барысында баланыњ тіл м‰кісін, ќолыныњ буындарыныњ ќимылын, саусаќтарыныњ  моторикасын дамытуѓа ерекше кµњіл  бµліп отыру ќажет. Осы баѓытта  ќазаќтыњ халыќ педагогикасыныњ  алатын орны ерекше. Ќазаќ халќы  санамаќ, ж±мбаќ, жањылтпаштар арќылы баланыњ сµйлеуге деген ынтасын  ашып, ќабілетін арттырып отырѓан. Баланыњ  байланыстырып сµйлеуіне жануарлар, олардыњ тµлдері туралы µлењ, таќпаќ ертегілерді кµп ќолданѓан.

 

М‰мкіндігі шектеулі балалардыњ ата-анасы кµмекші не арнайы мектептер  мен мектеп интернаттарѓа, психологиялыќ-педагогикалыќ  т‰зу кабинеттері мен сыныптарѓа балаларын бергісі келмесе, жалпы  балалар оќитын мектептерге ПМПК-њ  ±сынысы бойынша жењілдетілген  баѓдарламамен оќытуѓа толыќ  ќ±ќылары бар. Ол ‰шін жалпы мектептер  ПМПК-њ ќорытындысы бойынша кµрсетілген, яѓни баланыњ дењгейіне ќарай  жењілдетілген баѓдарламамен кемтар балаларды тєрбиелеуге жєне инклюзивті оќытуѓа жалпы мектептерде арнайы м±ѓалімдер болмаѓан жаѓдайда м±ѓалімдерді м‰мкіндігі шектелген, кемтар, м‰гедек  балаларды инклюзивті оќыту –  ерекше м±ќтаждыќтары бар балалардыњ жалпы білім беретін мектептердегі  оќыту ‰рдісін сипаттауда ќолданылады. Инклюзивті оќыту негізінде сипаттауда ќолданылады. Инклюзивті оќыту негізінде  балалар ќ±ќыѓын кемсітпеу, барлыќ адамдарѓа деген тењдік ќатынасты  ќамтамасыз ету, сонымен бірге ерекше оќыту ќажеттілігі бар балаларѓа  арнайы жаѓдай ќалыптастыру идеологиясы  жатыр.

 

Инклюзивті оќыту –  адамдермен ќарым-ќатынасына ќажетті  ќабілеттілікті дамытуѓа м‰мкіндік  береді.

 

Инклюзивті оќыту –  барлыќ балалардыњ м±ќтаждыќтарын ескеретін, ерекше ќажеттіліктері бар балалардыњ білім алуын ќамтамасыз ететін жалпы  білім ‰рдісініњ дамуы. Инклюзивті оќыту балалардыњ оќу ‰рдісіндегі  ќажеттіліктерін ќанаѓаттандырып, оќыту мен сабаќ берудіњ жања баѓытын µњдеуге талпынады.

 

Инклюзивтік білім беру – барлыќ балаларды жалпы білім үрдісіне толыќ енгізу жєне әлеуметтік бейімделуге, жыныста, шыѓу тегіне, дініне, жаѓдайына ќарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюѓа, ата-аналарын белсенділікке шаќыруѓа, баланың түзету-педагогикалыќ және әлеуметтік ќажеттіліктерін арнайы ќолдау, ќоршаѓан ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне және білімдік ќажеттіліктеріне бейімделуіне жаѓдай ќалыптастыру, яѓни жалпы білім беру сапасы саќталѓан тиімді оќытуѓа баѓытталѓан мемлекеттік саясат.

 

Инклюзивті оқыту негізінде  балалар құқығын кемсітпеу, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты  қамтамасыз ету, сонымен бірге ерекше оқу қажеттілігі бар балаларға  арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы  жатыр.

Тәжірибе көрсеткеніндей, бүгінгі қатаң білім беру жүйесінен  балалардың бұл  бөлігі шығып қалады, өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Ал,инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін  қалыптастырады.

 

Инклюзивті оқыту –  барлық балаларға мектепке дейінгі  оқу орындарында, мектепте және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік  береді. Инклюзивті оқыту –оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік  береді. Инклюзивті оқыту-адамдармен қарым-қатынасқа  қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік  береді. Инклюзивті білім беру - бұл  тәсіл, оның ортасында әртүрлі білімділік қажеттіліктері бар бала орналасады.Ендеше, инклюзивті білім беру барлық балалардың дамуындағы ауытқуларға қарамастан шынайы ортада бірдей бағдарламамен  оқып, білім алуын қамтамасыз ететін тәсіл. Негізгі идеясы – барлық балалар  бірдей қарым – қатынасқа мұқтаж.Олай болса, төменгі жастағы балаларды  инклюзивті оқыту идеясының қандай артықшылықтары бар? Кімге пайда  әкеледі Артықшылықтың сипаттамасы  Дамуында ауытқуы бар балалар  1.Олар сегрегация(қалыпты балалардан бөлек ұстау) салдарынан құтылады, оның ішінде «ақыл-есі аз» деген «мөр» тағылудан және қалыпты балалармен шектеулі байланыс әсерінен жағымсыз қарым –қатынастың қалыптасуынан құтылады 2.Олар басқа балаларға еліктеу арқылы бейімделудің жаңа дағдыларын, сәйкес үлгілерді меңгереді. 3.Олар өз қатарластарының қалыпты ортасына түседі, олармен қарым –қатынасқа түседі, жаңа әлеуметтік дағдылар, коммуникативті дағдылар және әлеуметтік қолдау шеңберін игереді. 4.Шынайы өмір тәжірибесіне ие бола отырып, олар ересек өмір сүру жағдайына қажетті дағдыларды алу мүмкіндігіне ие болады. 5.Оларға дамуы қалыпты балалармен достасу мүмкіндігі беріледі. Дамуы қалыпты балалар Оларға мынадай мүмкіндіктер беріледі: 1.өзі қатарлас-мүгедек балалар жөнінде неғұрлы толық және шынайы түсінік алу, оларды және айырмашылығын қабылдау 2.олардан ерекшеленетін адамдарға жағымды қатынас қалыптастыру. 3.бөгет болатын кедергілерге қарамастан олардың табысқа жетуін көру.

 

Қоғамдастық 1.Дамуында ауытқуы  бар балаларды оқытудың арнайы бағдарламаларын  жүзеге асыруға бөлінген қаржыны  үнемдеу мүмкіндігіне ие болады.

 

Дамуында ауытқуы бар  балалар отбасы 1.Олар қалыпты даму үстіндегі балалар өмірімен таныс  болады. 2.Мүмкін олар олар өздерін қоғамның басқа мүшелерінен тым көп  оқшауланбағанын сезінер. 3.Оларда дамуы  қалыпты балалар отбасымен достық қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін.Ол отбасы қажетті көмек көрсетуі мүмкін.

 

 

 Дамуы қалыпты балалар  отбасы 1.Оларда дамуы мүмкіндігі  шектеулі балалар отбасымен достық  қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін.Ол  отбасына қажетті көмек көрсетуі  мүмкін. 2.Өз балаларын олардан  ерекшеленетін балаларды сол  қалпында өз қатарына қабылдауды  үйрету мүмкіндігі туады. 

Аталған артықшылықтардың көпшілігі  жүзеге аспай жатады. Оны жүзеге асыру үшін мақсатты және сақтық шаралары қажет.Көп жағдайда ол инклюзивті білім  беру бағдарламасының практика жүзінде  іске асуымен тығыз байланысты.

 

2. Қазақстан Республикасында  инклюзивті білім беруді дамыту  қажеттілігін негіздеу. Өткен жылдың  желтоқсан айында бекітілген  Қазақстан Республикасында білім  беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға  арналған бағдарламасында, орта білім жүйесінің ағымдағы жай-күйіне жасалған талдау бойынша «соңғы жылдары мүмкіндіктері шектеулі балалар санының өскен, 2005 жылы олардың саны 124 мыңды құраса, 2010 жылы 149 мыңнан асты. Олардың 41,4 %-ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылғандығын көрсетті. Аталған категория балаларын оқыту 35 арнайы балабақшада, мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының 228 арнайы топтарында, республика бойынша 101 корркециялық мектепте және жалпы білім беретін мектептердің 1096 арнайы сыныптарында жүзеге асады». Жасыратыны жоқ, жалпы білім беретін мектептердегі үдеріске мүмкіндігі шектеулі балаларды енгізу еріксіз, шарасыздықпен, жүйесіз түрде іске асуда, оның факторлары мыналар: • Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы білім беру мекемелер санының аздығы (әсіресе, кіші қалалар мен ауылдық жерлерде); • Ата-аналар өз балаларын арнайы білім беру мекемелеріне беруден бас тартады: олар арнайы мектептің алыстығын, балаларды тасымалдаудың қиындығын алға тартады, баласын интернат жағдайында тәрбиелегісі келмейді; Әрбір ата-ана өз баласын дамуы қалыпты балалар қатарынан көргісі келеді. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпыға білім беру ортасына қарай бейімдеу 2002 жылдан басталды. Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғаш рет «Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медика-педагогикалық тұрғыдан қолдау» туралы заңды қабылдады. Осы заң аясында жарымжан балаларға ерте бастан білім беру мәселесіне мән берілген. Оларды білім беру, әлеуметтік, медициналық тұрғыда қамтамасыз ету қарастырылған. Ең бастысы, аталмыш заңда инклюзивті білім берудің негізгі принциптері айқындалды.