Халық педагогикасы – тәрбие құралы

Ат қойғанда баланың денсаулығы мықты, қатары-ның алды, жасы узақ, бақытты, керікті, ақылды, дәу-:гтті болсын деген  тілектер айтылады.

Бесікке салар тойы. Оған көрші-қолаң, дос-жарандар, ауыл әйелдері қатысады. Көп балалы ана бесіктің жабдығын тексеріп, шашу шашады. Бесікке салу үшін тары, талқан, жент, кұрт-ірімшік, т. б. заттарды бесіктің тесігінен өткізеді. Бұны бесікке салар дәм деп атайды. Бесіктің астына қолын тосқан әйелдер бұл дәмнен татады. Бесіктің үстіне жеті зат: қамшы, жүген, тон, шапан, кебенек, көрпе, жабу жауып қояды. Оның мынадай мәні бар: жүген мен қамшы — ат устінен туспейтін ер болсын дегені, тон мен шапан — бала халықшыл, көпшіл болсын дегені, кебенек — ер мінезді, өршіл болсын дегені, қыз бала сұлу болсын деп жастығының астына айна-тарақ қойса, бала батыр, батыл болсын, шошымасын деген ниетпен жастығының астына қанжар, пышақ қояды. Бесікке салған әйелдерге үй иесі жүзік, сақина, білезік, сырға, т. б. беріп, сый-сияпат көрсетеді.

Отыру, еңбектеу, қаз тұрудан  соң нәресте аяғын басуға әрекет жасайды, ол кезде тұсау кесу ырымы жасалады. Оған қойдың тоқ ішегі, ала жіп керек. Тұсау кесетін адамды үй иесі қалап алады. Немесе «Мен сияқты жүйрік, шапшаң, сәнді жүретін болсын» деп дос-жоралары өздері ниет білдіріп, баланың түсауын кеседі.

Халқымызда нәрестенің атасы  мен әжесі немересіне арнап жас  төлге ен салу дәстүрі де бар. Бұл  — бәсіре деп аталады. (Ен құлынға, тайға салынады. Ол баланың өз қажетіне жұмсалады.)

Бала 4—5 жасқа келіп, естияр болғанда сүндетке отырғызу дәстүрін еткізіп, арнайы үлкен той жасайды.

Бұдан әрі қарай атқа алғаш міну, балабақшаға, мектепке бару, мектеп бітіру, т. б. жаңа дәстүрлер жарасымын тауып жалғаса береді.

Халық нәресте ойынға жарай  бастағаннан-ақ оны алдарқатып кеңілін  аулау үшін ойын-өлеңдер айтады: «Санамақ», «Қуыр-қуыр, қуырмаш», «Бақа, бақа, балпақ», «Қарға, қарға, қарғалар», «Түйе, түйе, түйелер», «Сауысқан», «Торғай», «Қөбелек», «Сүзеген ешкі», ал сәбилік шақта — ойын әрекеті ерекше орын алғанда олардың ойыны жырмен, әнмен, сөзбен астасады. Ойын өлеңмен басталып, өлеңмен аяқталады: «Ақ серек пен көк серек», «Қозы», «Үйшік», «Ұшты-ұшты», «Жүзім алу», «Жалау тартыс», есейе келе: «Арқан тарту», «Бәйге», «Күрес», «Сайыс», «Көкпар», «Орамал тастамақ», «Хан» (асықпен ойнайды), «Қолбауыш» (жіпті саусақпен іліп ойнайды), «Теңге ілу», «Тақия тастамақ», «Алтыбақан», т. б. ұлттық ойындар баланы тапқырлыққа, ептілікке, шапшаңдыққа, батылдыққа, ой-қиялын ұштауға, зеректікке, шығармашылыққа баулиды. Сөз ойындарына: жаңылтпаш айту, жұмбақ шешу, ұйқас табу, сөзбен қағысу, балалардың атына ұйқастырылған мазақтамалар айту, өтірік өлең құрастыру, өздері ғана түсінетін сөз, сөз тіркестерін жаттап алу, жұмбақ ойлап шығару, түрлі аңның, құстың, жануарлардың дауысын салып ойнауы, соларға еліктеп дыбыс шығару, т. б. жатады. Бұлар баланың тілін ұстартып, сөздік қорын байытады, шешен, тапқыр, бейнелі сөйлеуге, ойшылдыққа баулиды.

Қазақ халқында отбасындағы  бала тәрбиесінде ата мен әженің орны ерекше. Жас жұбайлар тұңғышын атасы мен әжесінің бауырына салады. Олар өмірден түйгенін ұрпағына үйретіп, баулиды.

Бүгінгі таңдағы ата-әжелер оқып білім алған, «көзі ашық, көкірегі ояу» жандар. Отбасында қалыптасқан осы ұлттық дәстүрді құптап, жалғастырған абзал. Бала тәрбиесінде жас жұбайлардың білімін, өмірге жаңашыл көзқарасын аға ұрпақтың өмірден түйгенімен, тәжірибесімен байланыстыра отырып іске асырған тиімді. Бұл мәселеде ата мен әже жастардың өміршең жаңа серпілісін құптап, оларға жақындай түссе, ал жастар өз тарапынан олардың мол тәжірибесіне, өмірден алған даналығына құлақ асып, үлгі алып, бала тәрбиесін бірлесіп іске асырса, нұр үстіне нұр болары сөзсіз.

Халқымыздың ежелден берік ұстаған әдеп-салтының бірі — адамдар арасындағы ілтипатты қарым-қатынастар, екі жақты сыйластық. Сол себепті жасы үлкенді сыйлап, атын атамай, оларды ата, әже, апа, аға, тәте, жеңге, көке, әпке десе, жасы кішілерді үлкендер өз тарапынан інішек, қарындас, қызым, балам, келін, қалқам, шырағым, бауырым, т. б. деп, құрметпен атайды. Жасы үлкен адамның атын атау әбестік, өрескелдік, тәрбиесіздік болып есептеледі. Осыдан келіп туындайтын әдет — келін қайын атасының, қайын енесінің, қайнағасының, абысындарының аттарын атамай, апа, ата, әже, аға, жеңге дейді, қайын сіңілісі мен қайындарына жанама ат қояды. Егде, жасы үлкен адамдарды Сәке, Мәке, Ереке, Айеке деп атау, үлкенді құрмет тұтып, сыйлау — халқымыздың әдеп-салтындағы дәстүрге айналған жақсы ерекшеліктер. Бұл адамдар арасындағы сыйластыққа негізделіп, күнделікті қарым-қатынаста едәуір жеңілдіктер тудырады. Ұрпақтан-ұрпаққа ауысқан бұл өнегелі әдепті біз қазақтың мақал-мәтелдері мен нақыл сөздерінен, ауыз әдебиеті үлгілерінен және бүгінгі таңдағы шығармалардан көптеп кездестіреміз. Мысалы, «Үлкенге құрмет, кішіге ізет», «Аға әдепті болса, іні әдепті», «Әдепті бала өсірсең, ауылдың абыройы», т. б. осы сияқты сөздердің бәрі халқымыздың әрқашан да әдептілікті сақтағанын, сыпайы, кішіпейіл адамды үлгі, өнеге тұтқанын, жас ұрпақтың тәлімді, тәрбиелі болып өсуіне ерекше назар аударып, көңіл бөліп отырғанын айқын көрсетеді.

Біздің дәстүрімізде жастар үлкендердің алдына адуындап кіріп, тасырлата жүріп, шаңқылдап дауыс көтеріп, асқақтай сөйлеуі сөкеттік деп саналады. Сондай-ақ сырттан жасы үлкен адам кірген кезде, тұрып сәлем беру, сөйлесу, әңгімелесу, орнынан тұруға көмектесу, шығарып салу - жас адамға тән әдеп-салттар. Қазақтың атадан балаға ұласқан үлгілі дәстүрлерінің бірі — қонақ күтудегі жайсаңдығы, жомарттығы, дарқандығы, көл-көсір меймандостық пейілі. Қонаққа сый-қурмет көрсету — үлкен парыз, бұлжымас міндет.

Міне, жас ұрпақты бала жастан осы дәстүрлер рухында баулу, құлағына сіңіріп, әдет-дағдысына айналдыру — парыз іс.

Қазақ — сөз өнерін қатты  құрметтеген халық: «Сөз сүйектен өтеді», «Жақсы сөз — жарым ырыс», «Жаксы сөз жан семіртер». Сондықтан балаға сіз, рақмет, кешіріңіз, өтінемін деген сияқты сыпайылықты білдіретін сөздерді үлкендерге айтып жүруге үйрету, соған дағдыландыру — ата-аналар мен тәрбиеші-педагогтардың міндеті.

Қазақ халқы ұзақ сәлемдеседі. Оның мәні — текі амандасқан адамның  ғана халін білу емес, оның үрім-бұтағының, ел-жұртының, тіршілік тірегі болған мал-жанның бүтіндігіне де тілектес екенін білдіру.

Халқымыздың   дәстүрінде қол алысып  амандасуға ерекше көңіл бөлінген, жас баланы сәби кезінен үлкендермен қол алысып амандаса білу дағдысына тәрбиелейді. «Көкеңе қолыңды беріп амандас», «Ағаңның қолын ал», «Атаңа екі қолыңды бер» деп үйретеді ата-анасы. Ондай кездерде үлкендер «Ой, азамат   болыптығой!», «Таудай бол!», «Үлкен жігіт болып өс!» деп баланың қолын алып, сәлем беруге ынтасын арттырып, мерейін өсіреді. Бұл — сәлемдескенде   кішілер жасы үлкендерге орнынан тұрып ізеттілік, сыпайылық көрсетсін, қысылмасын, өзін еркін ұстап, еркін сөйлеуге үйренсін дегендік. Баланы жастайынан осындай инабаттылыққа баулу, ол есейгенде сыпайы адам болып қалыптасуына негіз болады.

Халқымыз қыз баланы ерекше құрметтейді. Қыз — ел мен елді, бір ұлт пен екінші бір ұлттың арасын жалғастырушы, достастырушы, табыстырушы дәнекер, жаңа ұрпақты дуниеге әкелетін және оны тәрбиелеп өсіретін болашақ ана. Сондықтан қызды гүлге, нұрға теңейді, сөйтіп оны сәби шағынан нәзіктікке, биязылыққа, сұлулықты, әдемілікті сезіне білуге, сыпайы мінезділікке, тапқырлыққа    тәрбиелейді.  Ал  ұл   баланы   халықтың қамын ойлаушы  ер-азамат, отағасы, қыздардың, әйел-ананың намысын қорғаушы, тірегі болғандықтан батыл, батыр, өткір, еңбекқор, адамгершілігі мол азамат етіп баулиды, 4—5 жасынан бастап атқа мінуді, күреске түсуді үйретеді.

Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде төрт түлік мал молынан қамтылған. Мысалы, «Ер Төстік» ертегісіндегі «ерге лайық ат — Шалқуйрық» ердің серігі, қолқанаты ретінде бағаланса, «Керқұла атты Кендебай» ертегісіндегі қуса, жетіп, қашса, құтылатын, аузымен құс тістеген ерен жүйрік Керқұла ат Кендебайды мұратына жеткізген.

«Алтын сақа» жинағындағы  «Қотыр тай» ертегісінде «...Бала жылқыдан бетіне қараған қотыр тайды ұстайды да, жүгендейді. Жүгендегенде, тайдың қотыры жазылады. Үстіне   тоқым салғанда құнан,   ер салғанда дөнен, айылын тартқанда   «бесті   ат» болады.    Бала қуанып үстіне қарғып мінгенде тұлпар болып, көзді ашып-жұмғанша жұртқа жетіп келеді.... сөйтіп, қотыр тайдың арқасында бала жалмауыз кемпірден құтылады.

Байқап отырғанымыздай, қазақ   ертегілерінде,   тек ертегіде ғана емес, жалпы    балалар әдебиетінде төрт түлік мал тақырыбы жақсы жырланған. Өйткені мал шаруашылығы — біздің халқымыздың егіншіліктен бұрын шұғылданған негізгі кәсібі. Сан ғасырлардан бері ата-бабаларымыз кәсіп еткен мал шаруашылығы қазак халқы үшін өмір сүрудің негізгі көзі болып келеді. Сол себепті халқымыз төрт түлік малдың өзіндік ерекшеліктерін, түр-түсін, қадір-касиетін жақсы біледі. Мал атаулары да біздің  тілімізде  ертерек   пайда болып,   сөздік қорымыз бен сөздік құрамымыздан негізгі орын алған. Мал атаулары    тұрмыстың   қажетіне,   түлік тектеріне, төлдеріне,  өмір   тіршілігінің    керегіне,  малдың өнімді, өнімсіздігіне, ен таңбаларына, сымбаттылығына, мінез-құлық    ерекшелігіне,    еті    мен    сүтіне,    жүрісі    мен шабысына, жүні мен майына, міністігі мен күш-көліктігіне байланысты беріліп отырған. Олай болса, жас ұрпақты халқымыздың өмір сүруінің негізгі бастауы болып келген төрт   түлік   малмен,   олардың    атауларымен,   мал шаруашылығымен,     онда     еңбек   ететін    адамдармен, ецбектерінің      нәтижесімен   бала    жастан   таныстыру парыз іс.

Жас ұрпаққа малдың адам өміріне пайдасын, қажеттілігін, олардың атауларын ататып, жастайынан құлағына сіңіру, түсіндіру балалардың жалпы малға, мал шаруашылығына дұрыс қатынасын орнықтырады.

Мал шаруашылығының мән-маңызын, қадір-қасиетін таныту балаларды бұл шаруашылықпен айналысатын адамдардың еңбегіне ілтипатпен қарап, бағалауға үйретеді. Халқымыздың ата кәсібі болып есептелетін мал шаруашылығын әрі қарай дамыту, жетілдіру – болашақтың міндеті.