Дене тәрбиесі

Жаттығудың қосымша әдістері тобына мына әдістер жатады: а) «қажет көмек арқылы», ә) «екі жақтан», б) «қимылды бейнелеу арқылы», в) «қимылды көрсету арықыл».

Қажет көмек арқылы жаттығулар әдісі  мынандай: оқытушы үйретіп жатқан қимылды орындауда өзі араласады, оқушыларға дене көмегін көрсетеді. Ол қимылды бағыттайды, оқушыны ұстап тұрады, тартады, оның қимылын жылдамдатып, баяулатады, дененің жеке бөліктерінің қалпын дұрыстайды.

«Екі жақтан» жаттығу әдісі  оқушыларға ассиметриялы спорт жаттығуларын екі аяқ-қолмен немесе дененің екі  жағымен орындауды үйренуге мүмкіндік береді.

Қимылды бейнелеу жаттығулар әдісінің мәні мынада: оқушылар спорт жаттығуларының тәсілдері туралы жүйелі ойлайды, спорт  жаттығуларын бүтіндей немесе жекеше бөліктері тәсілдерін, қимылдарын бірізділігін бірнеше  дүркін бейнелейді. Оқушылар өз зейінін қимылдың жеке параметрлеріне (ырғағына, екпініне, қимыл жиілігіне) және қимылды орындау уақытында пайда болатын қимыл сезімдеріне аударуы мүмкін. Бұл әдіс спорт жаттығуларының тәсілін меңгеруге, кейде сәйкес қимыл сапасын дамытуға жәрдем береді. Бұл әдістің жаттығулар түріне белгілі бір дене жаттығуын бірізді орындауды бейнелейтін суреттерді салу болып табылады.

«Қимылды көрсету» жаттығу әдісі  оқушылар айқын спорт жаттығуларын қимыл құрылымдары мен жағдайлары қатынасына қарай бейнелейді (мысалы, гимнастикалық таяқты белтемір).

Дене тәрбиесі мен спорт сабақтарында қолданылатын ақпарат құралдар мен  әдістері (6-сурет) (жаттығу әдістері сияқты) негізгі және көмекші болып  бөлінеді. Негізгілеріне сөз бен  бейнелеп көрсету жатады. Сөздің көмегімен дене тәрбиесі мен спорт сабақтарында а) оқушыларды ұйымдастыру; ә) білімді мәлімдеу; б) орындалған жаттығуларды және олардың нәтижелерін талдау мен бағалау; в) көңіл-күй жағдайын  реттеу; г) тәрбиелеу міндеттерін оындау қамтамасыз етіледі. Бейнелеп көрсету үйренетін қимылдар туралы нақты мәліметті қысқа уақыт ішінде білуге мүмкіндік береді.

 Ақпараттың көмекші құралдары  мен әдістеріне қимыл барысындағы  дыбыстар қимылдан қалған іздер,  бағыт-бағдар, сондай-ақ ақпараттың  техникалық құралдары мен  әдістері жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Дене тәрбиесінің денсаулықты  нығайтудағы ролі

14 Наурыз 2012, 15:58

1120

0

 

Мына мәтел әділ айтылған: «Ақша  жоғалтсаң – ештеңе де жоғалтпағаның, уақыт жоғалтсаң – көп нәрсені  жоғалтқаның, денсаулығыңды жоғалтсаң  – бәрін де жоғалтқаның». Бірақ біз өз денсаулығымызды әрқашан да күтіп, оны жақсартып отырамыз ба?

 

 

 

Тәні саудың – жаны сау!

 Мына мәтел әділ айтылған: «Ақша жоғалтсаң – ештеңе де  жоғалтпағаның, уақыт жоғалтсаң  – көп нәрсені жоғалтқаның,  денсаулығыңды жоғалтсаң – бәрін  де жоғалтқаның». Бірақ біз өз денсаулығымызды әрқашан да күтіп, оны жақсартып отырамыз ба?

 Айқын жасалған күн реттелімі  денсаулықты сақтауға көмектеседі.  Тамақтану, ұйқы, гигиеналық тазалық  және басқаларын белгілі бір  дағдыланған мезгілде орындау  пайдалы. Айқын жасалған күн реттелімінің арқасында ағзаға түсетін ауырлық бірқалыпты болады, жұмсалған күш тезірек, әрі толық қалпына келтіріледі, ағза мезгілінен тез қажымайды.

 Дене еңбегі денсаулықты  нығайтады. Қазіргі заманғы адам  аз қозғалады. Өнеркәсіп пен  ауылшаруашылығында механикаландырылмаған еңбектің үлесі үнемі кеміп, көлік құралдары жетілген, адамның ойын-сауыққа қажеттілігін теледидар айтарлықтай қанағаттандыруда. Соңғы онжылдықта ғылыми әдебиеттер мен мерзімді баспасөзде гиподинамия деген сөз айтарлықтай кең таралуда. Ол гректің «гипо» - астында, төменде және «динамис» - күш жиынтығы деген сөздерінен шыққан. Демек, гиподинамия – бұл жеткіліксіз дене (күш) жұмысы дегенді білдіреді. Бұл жағдай көптеген адамдардың өміріне тән ерекшелікке айналып отыр. Қазіргі кезде негізінен жүрек-тамыр аурулары дене еңбегін қажет етпейтін жұмыспен айналысатын, аз қимылдайтын адамдар арасында аса көп тараған.

 Гиподинамия кезінде жүрек  қызметі әлсірейді, дене салмағы  артады, бұлшық ет бөліктері әлсірейді.  Бұлшық ет пен психологиялық әрекет арасындағы қалыпты арақатынастың бұзылуы орталық жүйке жүйесінің шамадан тыс қозуына әкеліп соғады, оның ауруларға төзімділігі кеміп, жұмыс қабілеті төмендеп, қартаю кезеңі тездейді. Үнемі шамаға лайықты дене еңбегін атқару - ағзаны қажытпайтынын былай қойғанда, оның ауруларға төзімділігі мен шыдамдылығын арттырады.

 Үнемі табиғат аясында, таза  ауа, су, күн көзінде болу, адамға  денсаулықты нығайтып, дертті жеңуге  көмектеседі. Таза ауада ағзаға  жеткілікті мөлшердегі оттегі  болады және ол ширақ та ойнақы көңіл-күй, жоғары жұмыс қабілеті болуына жәрдемдеседі.

 Қауырт жұмыстан, адамдармен  белсенді қарым-қатынастан соң:  көлге, орманға барып демалу, жидек  теру, шаңғы тебу, шомылу немесе  саяхатқа шығу өте пайдалы.  Демалыстың мұндай әдістері адам  жүйкесіне игі әсер етеді.

 Дене тәрбиесі - денсаулықты  нығайтуға, тіршілік үшін маңызды  дағдылар мен ептіліктерді игеруге,  жоғарғы жұмыс қабілетіне жетуге  бағытталған. Оның еңбекке даярлауда  зор маңызы бар. Мұнда адамның  жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік  секілді дене қасиеттерінен басқа: табандылық, ерік, мақсаттылық, шешімділік, өзін-өзі ұстай білу секілді бағалы психологиялық қасиеттері де дамиды. Алуан түрлі дене жаттығулары, қимылды ойындар, спорт, дене тәрбиесінің құралдары болып табылады. Олармен үйде, мектепте, спорт және туристік үйірмелерде, балалар мен жасөспірімдердің спорт мектептерінде айналысады.

 Әр түрлі бұлшық ет топтарын, буындар мен сіңірлерді ұдайы  жаттықтыру - олардың атқаратын қызметі  мен үйлесімділігін күшті дамытады. Дене еңбегі ағзаның мүшелерін жаттықтырады, қимыл мүшелерінің қалыпты жұмыс істеуін, зат алмасу бөліктерін қамтамасыз етеді. Белгілі мөлшерде әр түрлі жаттығуларды күн сайын орындап отыру, оларды алдын-ала белгіленген көлемде, өзіңді ешбір босаңсытпай, дұрыс істеуге тырысу - белгілі әдетті, одан соң бұлжытпай орындау мұқтаждығын қалыптастырады. Осының арқасында оқушының тәртіптілігі артып, оның еркі нығаяды.

 Әр жастағы дене тәрбиесінің  міндеттері әр түрлі болады. І-ІV  сыныптағы мектеп оқушылары бұлшық  ет сезімін - қимылдың қарқыны мен ауқымын, бұлшық еттің жиырылуы және босаңсу дәрежесін айыра білу қабілетін жетілдіреді. Оқушылар дұрыс қимылдау әдісін игереді, яғни жаттығуларды бұлшық еттің тиісті жиырылуына сәйкес келетін бағытта, ырғақта және қарқынды орындауға үйренеді. Егер мектеп оқушылары негізгі қимыл бөліктерін (секіру, лақтыру, гимнастикалық және акробатикалық жаттығулар және т.б.) дұрыс орындауға үйренбесе, қимылды аяғына дейін жетуге тырыспаса, олар біріншіден - спортта ешқандай нәтижеге жетпейді, екіншіден - оқушыларда тәртіптілік пен өзін-өзі бақылау қабілеті жетілмейді.

V-IX сыныптың оқушылары бұрынғы  үйренгендерін бекітумен бірге,  күрделенуіне қарай әр түрлі  жағдайларда орындалатын негізгі  қимыл түрлерін және спорттық  әдістерді (шаңғы, коньки тебу, суда жүзу, жеңіл атлетика, спорттық ойындар) игереді. Бұл жаста үнемі дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдану әдеті қалыптасып, нығая түседі. Тұтас алғанда, бастауыш сынып оқушыларына қарағанда, жасөспірім шақтағы мектеп оқушылары дене еңбегін көп атқарады, бірақ денеге күш түсіретін жаттығулар шектелуге тиіс, өйткені бұл жаста денеге көп күш түсіретін жұмыс атқару - ағзаның қалыпты дамуына кедергі келтіруі мүмкін. Мысалы: бастапқы спорттық дайындық топтарында спорттық гимнастика, суда жүзу, мәнерлеп сырғанау, теннис сабақтарына балалар - 7 жастан, футбол, хоккей, күреске -10 жастан, боксқа -12 жастан кірісетіні кездейсоқ емес. Негізгі сынып оқушылары өздерінің дене мүмкіндіктерін асыра бағалауға бейім келеді. Міне, осындай жағдайдағы сәтсіздіктер, кемшіліктер, дене шынықтыру жаттығуларының алуан түрінде төмен нәтижеге жету - олардың өздеріне сенімсіздігін жойып, осымен қоса, дене шынықтыру жаттығулары сабақтарына теріс көзқарас туғызуы мүмкін.

 Дене тәрбиесі ағзаға дамытушы, жетілдіруші және оңдаушы түрінде  әсер етеді. Ол омыртқа жотасының қисаюы, бүкірлік секілді мүсін кемшіліктерін жоюға мүмкіндік береді, дене шынықтыру жаттығуларының жәрдемімен көкірек қабысыңқылығы, иық қушықтығын, бұлшық ет әлсіздігін оңдауға болады. Сонымен қатар, дене шынықтыру жаттығулары адамның психикалық күйін, сыртқы көрінісі мен көңіл-күйін жақсартып, жалпы тіршілік әрекетін арттырады.

 «Денсаулық белгісі – толық  болу» деп білетін адамдар  «бала көп қозғалып, арықтап кетеді»  деп қарсы болады. Ал, шындығында  адамға, әсіресе мектеп оқушысына  артық семіздік емес, күшті, қатты созылғыш, мықты бұлшық еттері қажет. Бала неғұрлым көп қозғалса, оның бұлшық еттері соғұрлым қызу жұмыс істейді де, қан оларға оттегі мен қоректік заттарды соншалықты мол жеткізеді. Бұлшық еттермен бірге оларда бекітілген сүйектер өсіп қатаяды. Сондай-ақ бүкіл дененің бұлшық еттері неғұрлым көп, әрі жақсы жұмыс істесе, жүрек бұлшық еттері соғұрлым күшті жиырылады, қанды көп шығарады. Бұл өкпенің көлемін ұлғайтып, оны шынықтырады, әрі жүректің өзін күштірек, төзімді етеді.

 Дененің жетіліп, мүсіннің дұрыс қалыптасуы үшін күнделікті жаттығуларды неден бастап, қалай аяқтау керек екендігін білгені абзал. Ұйқыдан оянғаннан кейін, тіршіліктің бастамасы – таңертеңгі бой жазу жаттығуларын орындау. Ертемен алғашқы рет бой жазғанда: демді ішке алу, демді сыртқа шығару кезінде-ақ өкпе кеңейіп, оттегімен толады да, көмір қышқылы сыртқа шығарылады. Жүрек соғуы жиілеп, барлық мүшелерге, олардың ішінде дене шынықтыру кезінде біртіндеп қызу жұмысқа араласа бастаған бұлшық еттерге де қан жүгіре бастайды. Кеудеге, аяққа, қолға, мойынға арналған әр түрлі дене жаттығулары барлық бұлшық еттерді созылғыш, буындарды икемді етеді. Міне, сондықтан да ертеңгі дене шынықтыру жаттығуларынан кейін, бүкіл дене икемді, қозғалғыш келеді. Ертеңгі дене шынықтыру - міндетті түрде салқын суға жуынумен аяқталуы керек.

 Демек, дене тәрбиесі, дене  шынықтыру жаттығулары баланың  ағзасын тұтас қатайтады. Тек  қана олар баланың жасына, күш-қуатының  шамасына, денсаулығына сәйкес болуы  және демалыспен алмасып отыруы  жөн.

 

 Болат Бадашев,

 Подстепный ЖББҚОМ

 

 

 

 

Денешынықтыру тәрбиесінің физиологиялық-гигиеналық негіздері

 

Еліміздегі балалар мен жасөспірімдер  гигиенасында, денешынықтыру тәрбиесінің  мақсаты - қандай да бір спорттық нәтижелерге  жету емес, жоғары деңгейдегі денсаулық көрсеткішіне жету. болып табылады. Бұл мақсат жеке адамдармен қатар, жалпы қоғамның мүддесіне де сәйкес келеді. Көпшілік қауым баланың чемпион титулына талаптануына тиым сала алмайды, бірақ оны денсаулығына әсер ететін қауіптен қорғауға міндетті.

 

Көрсетілген мақсатқа жету үшін, денешынықтыру тәрбиесінің міндеттері оның жетістіктеріне байланысты біршама өзгертілді және әлі де өзгертілуде. Жастардың әлеуметтік іс-әрекеттерге жарамдылығы негізінде жүргізілген есептеулер бойынша бұл өзгертулердің тиімділігі өте көптеген факторларға байланысты.

 

Денешынықтыру тәрбиесінің негізгі  міндеттеріне: денсаулықты нығайту, функционалдық мүмкіндіктер мен  дене бітімі дамуының үйлесімділігін жетілдіру; қимыл-қозғалыс дағдыларын, бұлшық ет күшін дамыту; жылдамдық, төзімділік, ептіліктің негіздерін құрып, жетілдіру; еркіндік пен тәртіп саласын дамыту; гигиеналық дағдыларға тәрбиелеу; т.с.с. жатады.

 

Денешынықтыру тәрбиесін салауттандырудың тиімділігін төмендегі жағдайлардан көруге болады: организмнің қоршаған ортаның әсеріне төзімділігі артады; өсу мен даму процесстерінің жақсаруына жағдай жасайды; жылуреттеуші механизмдер жетіледі; организмнің салқын тигеннен пайда болатын ауруларға қарсы төзімділігі жоғарылайды т.б.;

 

Адам эволюциясы қимыл-қозғалыс белсенділігімен  үзбей байланыста болады. Қимыл-қозғалыс тіршіліктің белгісі және организмнің биологиялық қажеттілігін қамтамасыз етудің, әлемді танып, білудің құралы. Қимыл-қозғалыс белсенділігі дегеніміз - белгілі уақыт аралығындағы дене қозғалыстарының жиынтығы.

 

Қимыл-қозғалысқа биологиялық қажеттілік, баланың өмірге алғаш келген күнінен бастап пайда болады, бірақ, ол әлеуметтік факторларға байланысты өзгеріп отырады. Тіршілік жағдайы мен тәрбие жүйесі тәуліктік қимыл-қозғалыс белсенділігін шұғыл төмендетіп, не болмаса, жоғарылатып жіберуі мүмкін. Ол ерте жаста биологиялық (генетикалық) механизммен ал одан кейінірек, ересек жастарда әлеуметтік механизм бойынша реттеледі.

 

Бірақ казіргі кезде денешынықтыру  тәрбиесінің өсіп келе жатқан жастардың  тілегі мен мүмкіндіктерін ескеретін, көптеген жаңа түрлері пайда болып жатыр. Бұлар, спорт-тық билер, ырғақты гимнастикалар "аэробика", қытай гимнастикасы "ушу" және т.б. Олардың көбі, өзінің жаңалығымен, қолайлылығымен арнаулы бөлмелер мен арнаулы құралдарды қажет етпейді. Сондықтан денешынықтыру тәрбиесінің қосымша түріне қатал регламентация сақталмаса да болатын сияқты. Олардың негізі еркін таңдау, қолайлылық және формалды түрде болмауы керек.

 

Балалар мен жасөспірімдердің денешынықтыру  тәрбиесінде оқытудың үш тәсілі кеңінен  қолданылып жүр: қатал регламентация тәсілі, ойындар және жарыстар өткізу.

 

Балалар мен жасөспірімдердің денешынықтыру  тәрбиесінің әрбір жас топтарына  және мекемелердің типтеріне қарай  бөлінген мемлекеттік бағдарламасы бар. Бағдарламалар балалар мен  жасөспірімдер мекемелерінің төменде көрсетілген типтеріне арнап өңделген: балалар бақшасы; жалпы білім беретін мектеп; кәсіпттік - техникалық білім беретін мекеме; балалар мен жасөспірімдердің спорттық мектебі.

 

Санитарлық дәрігер мектеп жасына дейінгі балалардың денешынықтыру тәрбиесіне баға беру үшін төмендегі үлгі бойынша тексеру жүргізеді:

Балалардың жасына, денсаулығына және дайындығына байланысты денешынықтыру  тәрбиесінің құралдары мен түрлері;

Денешынықтыру сабағының бүтіндей және жеке бөлімдерінің ұзақтығы, моторлы  тығыздығы, сабақ жүргізу жағдайы, құралдары);

Таңертеңгілік гимнастика (реттілігі, орны, жағдайы, киімдері);