Дене шыныктыру

     2 тарау. Мектепке  дейінгі мекемелерде  дене тәрбиесі  жөніндегі жұмыстарды  ұйымдастыру

    2.1. Дене шынықтырудың міндеттері мен дене жаттығулары

    Мектепке  дейінгі балалардың дене шынықтыру жүйесінің барлық буындарындағы бір мақсат - өмірге, еңбекке, Отанды қорғауға даярлау.

    Дене  шынықтыру ұзақ уақытты қажет ететін, үлкен талаптарға негізделген педагогикалың үрдіс.

    а) денсаулықты нығайту, денені шыныңтыру, дененің даму деңгейін көтеру, дамыту, еңбек ету қабілеттерін күшейту;

    ө) өмірге қажетті қозғалыс дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру, оның ішінде қолданбалы сипаттағы қозғалыстар;

    б) адамның моральдық, ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу;

    в) дененің сапалық қасиеттерін (жылдамдық, күш, икемділік, төзімділік) дамыту;

    д) арнайы спорттық жаттығулардың орындалу техникасын меңгеру.

    Адамдардың  денсаулығын нығайту, өмір сүру қабілеттерін күшейту дене шынықтырудың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

    Әр  түрлі дене шынықтыру құралдарын қолдану, қажетті дене шынықтыру дайындығымен қамтамасыз ете отырып, адам ағзасына жан-жақты әсерін тигізеді, денсау лығын нығайтады.

    Мектепке  дейінгі балалардың дене жаттығулары - дене шынықтырудың негізгі құралы болып табылады. Дене жаттығуларымен жүйелі айналысу адамның дене жағдайын өзгертеді, орталық жүйке жүйесінің қызметін күшейтеді, тыныс алу, қан ай- налым жүйелерінің қызметін, сондай-ақ бұлшық ет топтарының қызметін күшейтеді, дамытады, еңбекке деген қабілетін арттырады.

    Дене  жаттығуларымен айналысудың тағы бір маңыздылығы жаттығулардың тірек-қимыл аппаратын дамытуға және бекітуге әсері: сүйек дұрыс жөне уақтылы бекиді, омыртқа иілістері қалыптасады, байланыс буындық аппараттары күшейеді, адам денесі икемді болады. Бұлшық еттердің барлық топтарын (кеуде, арқа, қарын, аяқ, қол, алақан, саусақ, табан, мойын, ішкі ағзалар,оның ішінде жүрек, қан тамырлары бұлшық еттерін) дамытуға көмектеседі. Дене жаттығулары ішкі ағзалардың ішінде жүрек пен өкпе қызметінің де жұмысын жақсартып отырады.

    Дене  жаттығуларымен айналысу барысында  адамның бүкіл денесі, соның ішінде жүрек бұлшық еттерінің қызметі дамиды және жаттықтырылады.

    Қарапайым жағдайдағы спортшының жүрегінің соғуы 1 минутта 50-60 рет болса, ал ауыр жұмыс орындау барысында жүрек соғуы көтеріледі (1 минутта 240 рет).

    Зерттеу жүмыстарына қарағанда дене жаттығуларын орындау барысында спортшының жұмыс істеу қалпы төмендемейді, қайта жүмыс істеу қабілеті жоғарылап, мықтылық қасиетпен ерекшеленеді.

      Дене жаттығуларының әсерінен  тыныс алу жолдарының жұмыс істеу қабілеті дамиды және нығаяды, кеуде қуысының қозғалғыштығына, тыныс алудың тереңдеуіне, ауаны үздіксіз жұмсауға, өкпенің сыйымдылығын арттыруға себепші болады. Кеуде қуысының тыныс алу жағдайы 4-6 см орнына 10-15 см жетеді.

    Мектепке  дейінгі балалардың жалпы дене шынықтыру дайындығы өмірде, еңбек әрекетінде маңызды орын алады: жылдам жүру, жүгіру іскерлігі, суда жақсы жүзе білу, секіре білу, шаңғымен жүре білу, кедергілерге қарсы тұру, алысқа нақты лақтыра білу, т.б. Осы аталған дағдылар мен іскерліктерді балалық шақтан қалыптастыру дене шыныңтырудың іс-жүзіндегі міндеттерінің бірі болып табылады.

          Дене шынықтыру міндеттерін жүзеге асырудың тиімділігі: негізгі және қосымша (жаратылыстың табиғи күштері, жеке және қоғамдық гигиена) құралдарды дұрыс үйлестірген кезде арта түседі, адамның денсаулығының жақсаруына әсерін тигізеді.

          Дене жаттығуларымен жүйелі түрде айналысуда білім беру міндетінің маңызы зор. Дене жаттығуларының ағзаға тигізетін әсерін біле отырып, еркін, ырғақ, дұрыс орындау әдістерін үйренеді.

    Сонымен қатар спортпен айналысушы күнделікті спорт жаттықтырушысынан дене тәрбиесі құралдарын пайдалану жөнінде нүсқаулар алады. Осы жағдайда спортпен айналысушы арнайы білім ала отырып, дене шынықтыру міндеттерін шешеді.

    Дене  жаттығуларын орындау кезде мінездің жақсы қасиеттерін, адамгершілік қасиеттерін (әділеттілік, адалдың, жолдастық сезім, өзара көмек, ұжымда жұмыс істей білу, дене шынықтыру құрал-саймандарын күтіп ұстай білу, т.б.) тәрбиелеу үшін жаңсы жағдайлар жасалады.

    Маңызды ұйымдастырылған топтық жаттығулар, саяхаттар, жарыстар, мерекелер оқушыларды достыққа, жолдастыққа, ұжымды сүюге тәрбиелейді.

    Адамның қозғалыс әрекетінде дененің сапалық қасиеттері - күш-қуат, жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік маңызды орын алады. Дененің сапалық қасиеттері біріккен, байланыстырылып, ұйымдастырылған жаттығулар арқылы іске асады.

    Күш-қуат - ол адамның бұлшық еттері немесе бұлшық ет топтарын ширықтыру арқылы қозғалыс әрекеті барысында қалыптастырылады. Күш-қуат әр түрлі қимылдарда немесе аз күш жұмсалғанда пайда болады. Күштің пайда болуына себепші жаттығуларға – көрмеге тартылу, белгілі ауыр заттарды көтеру, апару не лақтыру, бір орыннан ұзындыққа секіру және т.б. жатады. Дененің сапалық қасиеті - күш-қуатты дамытуға әр түрлі салмақтағы заттарды (үрленген доптар, гантель, құм салынған қаптар, шектеулі салмақты заттар) көтеру, қарсыласының шабуылына қарсы шыға білу жаттығулары, дененің өз салмағы жеңетін жаттығулары (көлбеу және тік қойылған сатының, тақтайдың бойымен өрмелеу, гимнастикалық орындықта тартылу және т.б.), созылмалы заттар, резеңке экспандерлер, күрес элементі бар жаттығулары, допты лақтыру және итеру (соның ішінде алысқа) жаттығулары қолданылады.

      Жылдамдық - бұл жаттығуларды мейлінше аз уақыт ішінде орындау қабілеті. Ол қандай да бір белгіге жауап берудегі әрекет жылдамдығына (қимыл реакциясының жылдамдығы деп аталатын) жекелеген қозғалыстардың жылдамдығына, сонымен қатар қайталанатын қимылдың жиілігіне байланысты болады. Мысалы, қимыл жылдамдығын қысқа арақашықтықта жүгіргенде, ал қимыл реакциясының жылдамдығын кездейсоқ берілген дабыл арқылы жүгіру, жүзу ойындары, т.б. арқылы анықтайды. Дененің жылдамқың қасиеттерін тәрбиелеу үшін әр түрлі екпіндегі кездейсоқ берілген дабыл, қимыл жиілігін тездететін, эстафеталық жүгіру, жүгіріп келіп ұзындыққа секіру, ұзын және қысқа секіртпелермен секіру, жылдам реакция талап ететін, қимылдың әсері бар ойындар, т.б. қолданылады.

    Ептілік - қозғалыс қызметін кездейсоқ жағдайлар барысында пайда болған қызметке орай тез ауыстыру және жаңа қимылдарды меңгеру қабілеті. Ептілік қасиетіне тәрбиелеу қимылдар үйлесімділігін жетілдіру, олардың екпіні мен амплитудасын, бұлшық еттердің қатаю және босаңсу дәрежесін айыра білу, сондай-ақ уақытқа және кеңістікке бағдарлай білудің негізінде жүзеге асады. Ептілік қасиеттерін тәрбиелеу үшін күрделі гимнастикалық жаттығулар (жатып жүгіру, акробатика снарядта орындалатын жаттығулар), суға секіру, шаңғымен жүру, конькимен жүру, биіктікке секіру, лақтыру және т.б. жаттығулар жатады.

    Дененің ептілік қасиетін дамытуға арналған жаттығулардың әр түрі қиындықты жеңу және жаттығуларды сәйкестендіріп үйлесімді қозғалыс жасау үшін қолданылады.

    Шыдамдылық  қозғалыс әрекеті барысында алған қарқын мен шаршауға қарсылық қабілеттілігі. Шыдамдылық жалпы және арнаулы шыдамдылық болып бөлінеді.

    Жалпы шыдамдылық - ол адамның бүлшық еттері топтарының жұмыс жасап тұрған кезіндегі ұзақ уақыт жүмыс істеу, шаршауға қарсылық білдіру қабілеті (мысалы: ұзақ жүру, жүгіру, шаңғымен жылжу, суда жүзу).

    Арнаулы шыдамдылық - ол адамның (спортшының) өр түрлі жағдайда жөне жүмыс ерекшелігі жағдайында, сондай-ақ, спортта жоғары жетістікке жету үшін денеге ауыртпалық түсіру кезінде шаршауға қарсылық білдіру

    қабілеті. Мысалы, спортта шыдамдылық жылдамдығы болуы мүмкін, бүл жерде жүгіру жылдамдығының сапасы төзімділік қасиетімен үйлеседі. Шыдамдылық (мысалы, ңысқа қашыңтықңа жүгіргенде) күштілігі дегеніміз - күш- қуат шыдамдылық ңасиетімен үйлеседі (бірнеше рет оты- рып-түру жаттығуы, затты көтеру, т.б.).

    Шыдамдылық  қасиетін дамытудың қүралы - үдемелі  салмақ түсірудегі уақыт сәйкестігі бар өр түрлі жатты- ғулар (жүру, жүруді жүгіру мен алмастыру, жүгіру шаң- ғымен  жылжу, коньки тебу, жүзу, секіртпелермен секі- ру, қимыл-қозғалыс жөне спорттық ойындар) болып табылады.

    Икемділік - ол адамның қажетті тербеліс шегінде  қи- мыл жасау қабілеті, бүлшық еттер  жүйесі мен буындар, тірек қимыл  аппаратының қызметімен сипатталады.

    Қимыл амплитудасы икемділік қасиетінің көрсеткі- шінің бірі болып табылады.

    Дененің сапалық қасиеттері жылдамдық, шыдамдылық, ептілік, тағы басқа қасиеттерді қалыптастыруда қимыл амплитудасының әсері зор. Икемділік қасиетін қалыптастырудың негізгі жолдары сіңір созғыш жаттығулар мен тербелісі кең аумақты жаттыгуларды орындау болып табылады. Бүл жаттығулар қол, аяқ, дене, бас қимылдары, аяқты алшақтап жүгіру, адымдап секіру, бір орында секіру, аяқты кеудеге бүгу, табанмен толық отыру, гимнастикалық қабырғада жаттығулар (еденде тұру) қабырғаға бетімен не арқасымен алға, артқа, жан- жаққа түру.

    Дененің сапалық қасиеттері қозғалыс іскерлігі  дағды- сымен тығыз байланыста, сондай-ақ, ерік-жігер қасиеттері: жылдамдық, күш-қуат, ептілік, шыдамдылықтың пайда болуы адамның бойындағы табандылық, батыл- дық, үстамдылық қасиеттерінің пайда болуын талап етеді.

    Дене  шынықтырудың негізгі міндеттерінің  бірі - адамның бойында дененің сапалық қасиеттерін төрбиелеу.

    Спорт адамға жан-жақты эсер етеді: денсаулығын  ны- ғайтады, дене жүмысын дамытады, іс-жүзінде қажетті іскерліктерді  меңгереді, сондай-ақ, жоғары көңіл-күй жагдайын тугызумен ерекшеленеді.

    Біздің  еліміздің спортшылары дене шыныңтыру  және спорттың дамуын өздерінің жоғары жетістіктері нөтиже- сімен көрсетіп келеді. Дене тәрбиесі міндеттерінің бірі - жоғары спорт жетістіктері нөтижесін көру, спорттың тех- никаны оқып-үйрену, меңгеру жөне іске асыру.

    Дене  шыныңтыру процесінде адамгершілік аңыл-ой, эстетика және политехникалың оқу еңбек төрбиесін жүзеге асыруға  үлкен мүмкіндіктер бар.

    Ақыл-ой және дене шыныңтыру өзара тығыз  байла- ныста. Дене жаттығуларымен жөне дене төрбиесінің ңүралдарының басңа түрлерін ңолдану денсаулыңты нығайтуға, жүйке жүйесінің және ағзаның барлың жүйе- лерінің ңалыпты ңызметі үшін ңолайлы жағдай туғыза- ды, мүның өзі ңабылдауға жөне есте саңтауға көмекте- седі, сондай-аң нөтижелі аңыл-ой іс-өрекеті тууына жағдай жасайды. Дене шыныңтыруды аңыл-ой іс-өрекеті- мен алмастыру жүмыс істеу ңабілеті мен жаңсы ңабылдау, білімді тиянаңты меңгеру ңабілетін ңалыптастырады.

    Дене  шыныңтыру мен аңыл-ой төрбиесінің  байланы- сы спортпен шүғылданушының дене шыныңтыру ңүрал- дарының (дене жаттығулары, жаратылыстың табиғи күштері, еңбек, түрмыс гигиенасы) эр түрлілігін, есте саңтау ңабілетінің жан-жаңты дамуын ңалыптастырады.

    Дене  шыныңтыру адамгершілік тәрбиесімен  тығыз байланысты.

    Жүйелі  үйымдастырылған дене төрбиесі адамгершілік төрбиесін ңалыптастырады. Топпен үйымдастырылған сабаңтар, секция л ар, айналысушылар арасындағы өзара дүрыс ңарым-ңатынас, үжымның нөтижелі бір маңсатңа жетуіне, жеке басының ңызығушылығын ңоғамдың ңы- зығушылыңңа айналдыруға көмектеседі. Мүндай өрекет- терге ерікті түрде спорт алаңдарын үйымдастыру, спорттың ңүралдарды реттеу, дайындау, ңоғамдың мүлікке жауапкершілікпен ңарау сияңты жүмыстар жатады.

    Дене  шыныңтыру үрдісінде оңудағы, түрмыстағы, жүмыс орнындағы төртіп көрсеткіші бекемдене түседі. Оңушылардың ерік-жігер, мінез-ңүлық, төртібін тербиелеуде спорттың жарыстардың алатын орны бөлек. Спорттық жарыстарда ңатысушылардың моральдық, дененің сапалық ңасиеті, шыдамдылық, ережені, спорт- тың этиканы сақтай білу талаптары іске асырылады.

    Еліміздегі  дене шынықтыру мен спорт жөніндегі  жүмыстарды үйымдастыру жене дамытуда орындалып жатңан іс-шаралар, Қазаңстан  Республикасы спортшы- ларының халықаралық  жарыстар мен Олимпиада ойын- дарындағы  жоғары жетістіктері Отанға деген патриоттың сезімін тербиелейді.

    Дене  шыныңтыру эстетикалың төрбиемен  тығыз бай- ланысты. Дене шынықтыру  арңылы ңимыл-қозғалыс үйлесімділігі, дене түлғасының сүлулығы, өсемдігі, мө- нерлігі, киімі, дене шыныңтыру жабдыңтарын, айнала- да ңоршаған бүкіл ортаның  өдемілігін қабылдау, сезіну, түсіну, дүрыс бағалау қабілеті дамиды. Дене жаттығула- ры өсерінен адамның денесі қалыпты дамып, қимылы үйлесімді, жеңіл, сенімді болады.

    Мерекелерде дене шынықтыру шерулерінде, көпшілік би жаттығулары мен гимнастикалық  ңойылымдар эстетикалың сезімге бөлейді. Бүл жаттығулар көркем гимнастика, коньки тебу арңылы өр түрлі фигуралар жасау болып табылады. Аталған жаттығулар эстетикалың төр- биенің негізгі талаптарының орындалуына сөйкес келеді.

    Дене  шынықтыру сабақтары көбінесе табиғи жағдай- да өткізіледі. Мүндай сабақтар кең-байтаң Отанымыздың табиғат сүлулығынтанып-білуге көмектеседі.

    Дене  шынықтыру политехникалық оқу жөне еңбек төрбиесіне өсерін тигізеді.

    Дене  шыныңтыру қүралдарын еңбек процесінде пай- далану денсаулықты жақсарту, дененің сапалың қасиет- тері күш-ңуат, ептілік, жылдамдық, шыдамдылық, т.б. қасиеттерге тербиелейді.

    Дененің дамуына, политехникалың оқытуға дене төрбиесіне қажетті ңүрал-жабдықтар дайындау, жөндеуден өткізу, сабақ өткіэөтін орынды өзірлеу жатады.