Байланыстыра сөйлеу

Жоспар.

І Кіріспе:

      Байланыстыра сөйлеу туралы жалпы түсінік.......................................3-5

ІІ Негізгі бөлім:

1)     Байланыстыра сөйлеудің түрлері.........................................................6-9

2)     Әр жас топ балаларын байланыстыра сөйлеуге үйрету................9-11

3)     Әр жас топ балаларын монолог және

диологты сөйлеуге үйрету.......................................................................12-18

ІІІ Практикалық бөлім.................................................................................19-23

ІV Қорытынды.....................................................................................................24

V Қолданған әдебиеттер.....................................................................................25

І Кіріспе

Байланыстыра сөйлеу туралы жалпы түсінік

Кез келген адамзат баласынөзін қоршаған өзге адамдармен қарым-қатынас жасайды. Ал, қарым-қатынас тіл арқылы, сөз арқылы жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі кішкене балалар сөйлеуді ата-анасының, туған-туыстарының және тәрбиешісінің көмегімен сонымен қатар құрбыларымен тілдесу арқылы үйренеді. Міне, осы кездерде баланы дұрыс дыбыстауға, сөйлемді дұрыс құрастыруға, яғни, дұрыс байланыстырып сөйлеуге үйрету керек. Ал, байланыстырып сөйлеу дегеніміз айтылған сөздерді игеріп – оның компоненттерін – сөйлемдерді, сөздерді бір бірімен дұрыс байланыстырып сөйлеуді айтамыз, яғни, бұл қатесіз дұрыс сөйлей білу. Әңгіме сөйлемдерден тұрады, ал сөйлем сөздерден құралады. Өзден әдемелеп шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас. Үй салуға түрлі зат керек. Ол зат топырақ болса оны біріктіріп илейді, илеген балшықтан кірпіш құяды. Кірпішті қалап, неше түрлі үй қылып шығарады. Ал, сөзден құрастырылып көркем әңгіме шығару үшін жұмасалатын зат – сөздер. Дыбыстан құралып сөз жасалған, сөзден бірігіп түрлі әңгімелер айтылады. Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен әсіресе, қалауынан болатын сияқты, әңгіменің түрлі болып шығатыны тілдің дыбысынан, өзінен, әсіресе, сөздің тізілуінен. Дыбыс жаман болса, дыбыстың немесе сөздердің байланысуы жақсы боламаса, сөз құлаққа жағымды болып шықпайды. Әңгіменің әдемі болып шығуы сөздің тізілуі мен әңгіме айтушының сөздерді дұрыс қолданыла білуінде. Үй салушының қиялы бай болса, үй де сәулетті, әдемі болып шығатыны сияқты, неғұрлым сөйлеуші қиялға бай, пікірге шебер болса, соғұрлым айтылған ой пікірлі, әсерлі, әдемі болып шығады. Балалар, ересектердің байланыстыра айтылған сөздерін түсінуден, естілген дыбыс ағынын ұғудан бұрын жекелеген сөйлемдердіғ сөз тіркестерін, сөздерді, морфермаларды үйренеді, яғни оларды айтылып жатқан әңгіме ағынынан бөліп ұғынады. Байланыстыра айтылған сөздерді игертіп үйрету үшін алдымен жекелеген сөздерді дұрыс түсінуге үйреткен жөн. Содан соң сол сөздерден сөйлемдер құратқызу керек. Бірақ, Морфермаларды сөздер, сөздерден сөз тіркестерінен сөйлем жасаукезіндегі жеке сөздердің мәні, элементтердің мағынасы интеграцияға ұшырауға байланысты кішкене балалар көп шатасады және сөйлем құрау кезінде қосымшаларды дұрыс жалғай алмайды немесе тіпті қосымша жалғамай-ақ құр морфемалардан сөйлем құрап шығарады. Ал осыны болдырмау үшін балаға тілдік белгілердің байланысуының нәтижесінде қолданылатын тілдік белгілердің әрқайсысы өзінің бастапқы мағынасынан  өзгеше жаңа мағынаға ие болатындығын түсіндіре білу керек. Мысалы, балаға қой деген сөзді үйретсек, сол сөзден сөйлем құрастыруда бұл сөз басқа сөздермен байланысқа түсуі үшін бұл түбір моафемаға қосымшалы, -ға, сияқты жұрнақтар жалғанатынын үйретеміз. Мысалы: Қогйға су бердім. Қой-ды қораға қамадым. Сонымен қатар, қазақ тілінде көп мағыналы сөздер көп болғандықтан мектеп жасына дейінгі балалар сол сөздердің қайсысы қандай жағдайда айтылатынын білмейді, соның салдарынан сөздерді бір бірімен дұрыс байланыстыра алмайды. Балаларда сөздің көп мағыналылығын түсіну тек байланысты текстермен жұмыс жүргізу кездерінде дамиды. Көп мағынаны түсіндіру үшін көпмағыналы сөздер кездесетін шағын мәтіндерді оқып сол мәтіндегі көпмағыналы сөздермен түсіндірме сөздігін өткізуге болады. Мысалы «ара» деген сөзді алсақ бұл сөздің кесуге арналған құралдың атауы екендігін, сонымен қатар жинайтын жәндіктің атын білдіретінін және тағы да екі заттың ортасындағы орынды ара деп айтатындығын жекелеп, мысалдар келтіре отырып, түсіндірген жөн. Сәбидің дұрыс сөйлеуін қалыптастыру үшін, ата-ана мен тәрбиеші оған үнемі жаттығулар беріп, онымен әңгіме немесе сұхбат жүргізіп және осы іс-әрекеттер кезінде оның сөздерді дұрыс байланыстырып сөйлеуін қадағалап, оған түзету, ескерту жасап отыруы керек. Егер әңгіме барысында ауыспалы мағыналы сөздер кездесетін болса ата-ана немесе тәрбиеші болсын ерінбей сол сөздің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын балаға түсіндіру керек. Ауыспалы мағыналы сөздер ұқсастыққа байланысты айтылатын болғандықтан сол ұқсастықтарды салыстыра отырып үйреткен жөн. Мысалы, құлақ алсақ, бұл сөз ыдыс-аяқтың ұстайтын жеріне байланысты айтылады, есіктің тұтқасын кей кездері құлақ дейді, сонымен қатар адамның да құлаығы болады, сол себепті осы сөз контексте қолданылуына байланысты, өзімен байланысқа түсіп тұрған сөздердің мағынасына қарай мағынада қолданылып тұрғаны акжыратылатындығы айтылуы керек. Міне, осындай морфема, сөз тіркестерінің жасалуы  мен қолданылуын дұрыс түсініп, еркін меңгерген бала сөздерді дұрыс байланыстырып сөйлеуге тез үйренеді.

ІІ Негізгі бөлім

1)     Байланыстыра сөйлеудің түрлері

Байланыстыра сөйлеудің екі типі, яғни екі түрі бар. Оладың бірі – диалог, ал екіншісі – монолог. Бұларды диалогтық сөйлеу және монологтық сөйлеу деп те атайды.

Диалог – екі не оданда көп адамның сөйлесу барысында туындайтын әңгіменің мақсаты, әдетте, бір нәрсе жайында сұрап, оған жауап беруге, белгілі әрекетке түрткі болуға шақыру. Міне, осы себепті де байланыстыра сөйлеуге үйретуде әңгімелесу әдісі көп қолданылады. Диалог сұрау мен баяндау, баяндау мен мәжбүрлеу барысында түзіледі.

Ал, монолог мүлде басқаша. Ол, әдетте, кітаби стилге жатады. Себебі, монолог қоршаған ортаға әдейі әсер ету болып саналатын ойды жеңілдетіп сөздік формаға келтірген жүйе.

Сонымен монолог – бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі. Монологтың мақсаты – белгілі бір факт жөнінде баяндау.

Бір нәрсені суреттеу, баяндау кезінде бір нәрсе жөнінде пікір білдіруде тілдің монологтық формасы пайдаланады. Монолог нақты фактілер жөнінде хабарлайды, ал нақты фактілер бір-бірімен әрқашан мезгілдік немесе себеп-салдарлық байланыста болады. Мезгілдік байланыс немесе кезектесіп келуі мүмкін.

Бір мезгілде болатын фактілер туралы айту суреттеу деп аталады. Ал, бірінің соңынан бірі келетін фактілер туралы айту баяндау деп аталады. Сонымен қатар себеп-салдарлық қатынаста болатын фактілер туралы айту деп аталады.

Монологтық тілде сөзді байланыстырып әдеби тілге жай ғана және күрделі синтаксистік құрылымдардың балық түрлері пайдаланылады: біріңғай мүшелі сөйлемдер, салалас құрмалас және сабақтас құрмалас сөйлемдер. Бала жайылма сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдер құрастыра білмейінше, оның тілі байланысты түрдегі тіл бола алмайды. Ендеше монологтық тілдің әртүрлі типін үйрету тәрбиеші үшін үлкен міндет.

Балаларды байланыстыра сөйлеуге үйретудің мақсаты мен міндеті оларды дұрыс быдыстауға, сөздерден сөйлем құрастыра білуге, сөз тіркестері мен сөйлемдерді мағынасына сай дұрыс байланыстырып әңгіме айта білуге үйрету болып табылады. Мектепке дейінгі кішкене балаларды байланыстыра сөйлеуге үйретуді ерте жастан бастап қолға алған жөн. «Қына тасқа бітеді, ақыл жасқа бітеді» деп дана халқымыз айтқандай әлі мектеп жасына толмаған балаларды есі толық жетілмеген, толыспаған деп салғырт қарамай, сол кезден бастап дұрыс, мағыналы, ең бастысы жүйелі сөйлеудің қаруымен жарақтандырған жөн болады. Ал, олардың байланыстыра сөйлеу дағдысын жітілдіру тікелей ата-ана мен балабақша тәрбиесінің қолында. Ата-ана баламен көбінесе диалог түрінде сөйлеседі. Осылайша олардың сұрақ пен жауап арасын байланыстыра сөйлеу дағдысын жетілдіру тәрбиешінің жемісі.

Монологты мектепте оқыта бастау кеш: монологтық тіл дағдыларын алдын ала мектепке дейін жетілдіру керек. Сонымен, балалр бақшасы тәрбиешісінің жауапты міндеті – балаларға монологты, сереттеуді, баяндауды, пікір айтуды үйрету үшін, мақсатқа сәйкес дидактикалық материалдар табуға күш салу, яғни, тәрбиеші баланың байланыстыра сөйлеуін дамыту үшін көптеген әдіс-тәсілдерді қолданған жөн. Ал, әдіс-тәсілдері дұрыс, тиімді пайдалану үшін тәрбиеші шебер, сонымен қатар, ізденгіш болуы керек.

Көп ізденген тәрбиеші көптеген жаңа әдіс-тәсілдер ойлап табу арқылы оқушы тілін жетілдіреді, олардың байланыстыра сөйлеу дағдыларын биікке көтере алады. Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстыра сөйлеуге үйрету барысында олардың да психологиясы әр түрлі болып келеді. Сәби өмірінің алғашқұы жылында тез ширайды. Оның организміндегі өзгерістерді тіпті апта сайын байқауға болады. Денесінің өсуімен бірге баланың миы да толыса түседі, яғни «өзін қоршаған ортаға бейімделу органы» туғаннан 2,5-3 айдан 1 жасқа дейін. Міне осы кездерде баланың тілі шыға бастайды.

Сәби 1 жасқа дейін осы кезеңдерде өзін қоршаған ересектерден сөйлеудің компоненттерін үйрене бастайды.

Сәби тілді игере отырып, тіл арқылы қоршаған ортаны танып біледі. Осы 1 жасқа дейінгі бала тілінің дамуына ерекше ықпал ететін ата-ана мен жанұя адамдары. Себебі, бұл кездері ана баланы тамақтандыру, шомылдыру, құндықтау, ұйықтауға жатқызу барысында бөбекпен үнемі сөйлесіп отыруы керек. Ата-ана күніне 1-2 минут баламен арнайы әңгімелесумен шұғылданғаны жөн, сонымен қатар, ойнату кезінде де баланың тілі даму үшін онымен үнемі шүйіркелесіп отыру керек. Бұл кездерде ата-ананың қолданылатын тиімді әдісі заттардың атын атап, көрсетіп, өздерінен сұрап түсіндіру және сұрақ қою арқылы баламен диалог түрінде сөйлесу. Бала сөздерді, олардың дыбысталуын, граматикалық формаларын ересектермен арадағы қарым-қатынастағы қолданылған тілден үйренеді. Бір жасқа дейінгі балалардыңтілі жетілу үшін оларға үнемі сұрақтар қойып отырамыз.

Ал, бала осы қойылған сұрақтарға жауап береді. Міне, осы екі жақты жүретін процесстің негізінде бала мен ересек адамның диалогы құралады.

Бұл балабақша жасына дейінгі кезеңде жүргізілетін жұмыс түрі. Ал балабақша жасына толған сәбилермен тірбиешілер арнайы жұмыс жүргізеді. Балабақша жасындағы балалар өздерінің жас мәнеріне сай топқа бөлінеді.

Олар:

1.      І Сәбилер тобы 1,5-3 жасқа дейінгілер,

2.      ІІ Сәбилер тобы 3-4 жасқа дейінгілер,

3.      Естияр топ 4-5 жас аралығындағылар,

4.      Ересек топ 5-6 жас аралығындағылар,

5.      Мектепке даярлық топ 6-7 жас аралығындағылар.

Байланыстыра сөйлеуге үйретуде жиі қолданылатын диалог осы әр топтағы балаларға әр түрлі әдістермен жүргізіледі. Бұл топтағы балалармен жүргізілетін диалог ойын оынату кезінде, арнайы жаттығулар жүргізу барысында сұрақ қою арқылы, заттардың атауын айтқызу арқылы жүзеге асады. Мысалы, тәрбиеші қандай да бір ойыншықты балалрға көрсетіп оның атауын сұрайды:

-         Балалар мынау не?

Балалар жауап береді, егер ойыншық аң болса, онда тәрбиеші:

-         Ол қайда өмір сүреді? – деп жетекші сұрақ қояды.

Мұнан соң ол аңның немен қоректенетінін сұралады. Міне, осылайша сұрақтар қою арқылы тәрбиеші бала тілінің дамуына, оның байланыстыра сөйлесу дағдысының жетілуіне өз үлесін тигізеді. Сонымен қатар, қай топтың балалары болмасын өзара, яғни бір-бірімен тілдеседі.

Тәрбиеші балалардың тілдесуіне көп көңіл бөлуі керек. Себебі, балалардың өзара тілдесуі олардың байланыстыра сөйлеу дағдысының дамуында ерекше орын алады. Олардың ойын барысында, тамақтану кезінде тілдесуін тәрбиеші бақылап отырып, тілдесу барысындағы қателіктеріне түзету енгізіп отыруы керек.

2)     Әр жас топ балаларын байланыстыра сөйлеуге үйрету

Байланыстыра сөйлеу кезіндегі әр топқа байланысты өздерінің талаптары болады соған байланысты үйретеміз І-ші сәбилер тобында 2 жасқа келгенде балалар толығымен заттардың қасиеттерін және заттардың не үшін керек екенін біле бастайды. Осы кезеңде оларда қарым-қатынастың сөздер пайда бола бастайды. Біртіндеп 2-3 сөздерден айтады. 2 жастың соңында балардың сөздік қоры дамысада оларда грамматикалық қателіктер кездесіп тұрады. Және тағы бұл топта балалар тәрбиесінің қарапайым сұрақтарына жауап беру керек. Олардың тақырыбы картина жайлы және керуенде көргендері жайлы болады. Мысалы: картинада «Ана мен қызы» бар сурет. Балалар соған қарап әңгіме құрастырады. Серуен кезінде олар тоғай көрсе, онда олар ата-аналарына «мен бүгін торғай көрдім» деп әңгіме айтып береді. Балалар жылдық аяғына дейін мыналарды игеру қажет: 1.Асықпай және түсінікті сөйлеу білу керек. 2.Тәрбиешінің қарапайым сұрақтарына жауап қайтара білу керек. 3. 3-4 сөзден өзінің көргені жайлы әңгімелеп беру керек.

Бұл топта қиындықтар кездеседі, тәрбиеші сол қиындықтардан өтіп, өсіп келе жетқан сәбиге өз білімін беріп оны толығымен, мына айтылған әңгімелерді толығымен үйрету керек. Балаларға 2-3 сөздерден құралған әңгімесін мән мағынасы болу керек екенін және балалар соны түсініп айту керек екенін тәрбиеші өзі қадағалап отырады.

ІІ сәбилер тобына 3 жасқа толғанда балаларда сөзді түсіну активті сөйлеу тез дамиды. Ойлау жағы түсіну толық қалыптасады. Диалогты яғни бір бірімен сөздік қарым-қатынасты пайдалана бастайды. Сетуациялық әңгіселер айтып, мәтінге, мимика, қолдана бастады. Тәрбиені балаларға заттар картина көрсету арқылы оларға сұрақ қойып, жауабын талап етеді. Бала тәрбиешінің қойған сұрағын толық естіп,соған анығымен жауап беру керек. Тәрбиеші балаларға 3-4 сөйлемнен құралған тақырыбы өзінің соңынан қайталауға үйретеді және сол ойыншық жайлы болуы тиіс. Жылдың аяғына дейін балалар мыналарды игеруі, яғни білуі керек, ол тәрбиешіге байланысты болады: 1.Сұрақтарға жауап беру. 2.Тәрбиешінің соңынан белгілі бір тақырып жайлы қайталап отыру.

Тәрбиеші ертегі немесе әңгіме оқу барысында балалар оның айтқанын анық және толық қайталап отыру керек. Балалар сетуациялық тақырыпта әңгіме айту барысында байланыстыра мөйлеу мәнеріне үйренеді.

Естияр тобында балалардың 4-5 жастағы кезінде олар сетуациялық әңгімелерден, мәтіндік әңгіме көшеді. Бұл жастағы балаларға ертегі немесе әңгімені әңгімелеп айтуға үйрету керек. Айтылатын әңгіме балаларға таныс болуы керек. Балаларға заттық немесе сюжеттік картина жайлы өз ойларынан шағын әңгімелер ойластырып шығаруға үйретеміз. Ол тәрбиешінің көмегінсіз-ақ жұмысты атқаруы қажет. Тәрбиеші балаларға үнемі сұрақ қойып, оның жауабының дұрыс болуын қадағалау қажет. Сол үшін тәрбиеші әр балаға жеке сұрақ қойып жауап алу керек. Өйткені балалар ұжым болып отырғанда кейбіреулері жауап берсе, кей балалар үндемей отырады, жылдың аяғына дейін балалар мынаны білуі керек: 1.Балалар өз туған тілінің дыбысын дұрыс мағыналы етіп шығаруға дағдылану қажет. 2.Тақырыбы шағын әңгімені. 3.Сюжеттік картина бойынша ойыншық жайлы әңгімелеп және ертегі құра білу керек.

Бұл тапта балалар құрдастарымен ойын ойнау барысында өз тілін жетіп меңгереді және оны тәрбиеші бақылауға алады. Тәрбиеші оларға үлгі көрсете отырып тәрбиелейді.

Ересек тобында бұл балаларда сетуациялық әңгімелер мәтіндік әңгімелерді толық меңгеріп, оларда практтикалық тәрбиелер қалыптасады. Ойын барысында олар монологты сөйлеуге үйренеді, балалар өз істеріне жауап бере бастайды. Тәрбиеші балаларға сұрақтар қойып, оған дұрыс жауап беруді қадағалап, егер бала жауап берген кезде қателесіп кетсе, тәрбиеші оған көмек береді. Тәрбиеші немесе отбасында ата-анасы балалармен үнемі байланыста болып отыруы керек. Балалар белгілі бір тақырыпта әңгіме құрастыру барысында түсінікті байланыстыра білу керек, және бұл жұмыс тәрбиешінің көмегінсіз жүргізіледі. Балалар өз беттерімен әңгімелер ертегілер құрастыра білу керек. Жылдың аяғында олар мынаны білу керек: 1.Барлық дыбыстарды дұрыс анық, асықпай, түсінікті етіп айта білу. 2.Балалар сөйлемдерінде күрделі және оңай сөздерді қолдана білу керек. 3.Тәрбиеші балалардың өзіндік әңгімелесулерін қадағалап отырулары керек. 4.Жоспар бойынша әр түрлі тақырыптардан ертегі, әңгімелер құрастыра білу керек.

Мектепке даярлық тобында мектепке дейінгі жаста байланыстыра сөйлеу олардың тәжірибелеріне байланысты болады. Олар қысқа немесе сөйлемдерді пайдаланды. Сөз тіркестерінің толығымен игереді, бала өзінің дауыс апараттарын қалыпқа келтіріп, айналасындағы адамның сөздерін түсінуге қабілеті болады. Балалардың диалогты және монологты сөйлеулерін одан әрі қалыптастырамыз. Бұл топта балалар, қойған сұрақтарға әрқашанда қиналмай жауап бере білу керек. Өздерін айналадағылармен бірге мәдениетті түрде қарым-қатынаста ұстай білу керек. Жылдың соңына келгенде балалар барлық берілген білімджерді игеру керек: 1.Бұрынға алған білімдерін нақтылап бекіту. 2.Әр түрлі картиналар жайлы әңгімелер құрастыру. 3.Бұрынғадан қиынырақ тақырыптарға әңгіме, ертегілер құрастыру.