Құқықтық мемлекет

Адам қоғамының  барлық дәуірінде құқықтық мемлекет кұру мәселесі толастап көрген емес. Әсіресе  елді басқаруда абсолютизм, деспотизм, тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату деген дауыс, талап күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте күшті концепция феодализмге қарсы, буржуазияның күресі кезінде қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары: «Бостандық!» «Тендік!» «Әділеттік!» халыққа едәуір жақсылықтар әкелді.

Бірақ көп  елде реакцияшыл буржуазияның кертартпа  саясаты демократиялық реформаны  толық аяқтауға мүмкшшілік бермеді.

Ірі буржуазия  саяси билікке қолы жеткеннен  кейін құқықтық мемлекет орнату бағытынан  алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның үстемдігін қорғайтын мемлекет пен  құқық орнап көп уақыт өмір сүрді.

XX ғ. қоғамды  басқару тәжірибесін шынықтырып  капиталистік елдер жаңа экономикалық  саясатқа көшіп халықтың әлеуметтік  жағдайын жақсартып, бостандықтың  шеңберін кеңітіп, демократиялық  мемлекетті дамытуда. Бұл саясаттың  мазмұны:

1)  Қазіргі  заманда халықтың рухани сана-сезімі  қоғамдық басқаруға, қоғамдық  меншік орнатуға жетілген жоқ.  Сондықтан меншіктің түрлерін  шектемей нарықтық экономикаға  толық бостандық беру. Осы жерде  «Өзімдікі дегенде өгіздей күшім  бар...» деген мақал дұрыс келеді.

2)  Нарықтық  экономика арқылы халықтың еңбекке  деген ынтасын көтеріп, шаруашылықтың,  өндірістің барлық саласында  бизнесмендердің бәсекесін дамыту.

3)  Халыққа  өздерінің әлеуметтік экономикалық  мүддесін-мақсатын орындаудағы іс-әрекетіне  толық бостандық беріп, мемлекет  тек көмек көрсетуге тиіс. Мемлекет  нарықтық экономика туралы заңды,  құжаттарды дер кезінде қабылдап  олардың орындалуын қатаң түрде  бақылап отыруы керек. Әсіресе  жеке меншікті қорғауды, адамдардың  бостандығын   сақтауды бірінші  бағытқа алу керек.

Осы жаңа экономикалық саясат капталистік елдердің соңғы 40-50 жыл ішінде экономикасын дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартып  демократиялық қоғам құруына  мүмкіншілік беріп отыр.

2.3. Конституциядағы  көрсетілген ҚР азаматтарының  міндеттері мен құқықтары 

Республика  азаматының негізгі құқықтарымен қатар  міндеттері де 1995 жылдың 30 тамызындағы  бүкілхалықтық талқылаудан өтіп қабылданған Конституцияда анық тұжырымдалған.

Адам тумасынан  өзіне қажетті құқықтар мен бостандықтарға ие. Ал ол өз мемлекетінің азаматтығын  алғаннан кейін азаматтық құқықтарға ие болып, тиісті міндеттерді қоса атқаруға тиіс. Конституцияда адамды қастерлеу, құрметтеу, адамгершілік сезімдеріне  үлкен маңыз берілген. Әркімнің өзінің жеке басының бостандығы заң жүзінде  қорғалған. Заң бойынша адамның  жеке басының қадір-қасиетіне қол  сұғылмайды.

Конституцияның 19-бабында “Әркімнің өзінің қай  ұлтқа, қай партияға және қай дінге  жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы”  деп жазылған. Адамдардың ар-ождан  бостандығына заң жүзінде толық  кепілдік берілген.

Республика  азаматтарының заңды түрде алған  қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстауында, оны мұраға қалдыруына конституциялық кепілдік жасалған.

Конституцияның 39–бабында адамдардың құқықтары мен  бостандықтарына қоғамдық тәртіпті, адамның құқығы мен бостандығын, халықтың денсаулығын қорғау мақсатында ғана шектеу қойылуы мүмкін екендігі көрсетілген.

39 баптың 3 пунктінде  азаматтардың құқықтарын, яғни азаматтық  құқығы, өмір сүру құқығы, жеке  өміріне, өзінің және жанұясының  құпиясына қол сұғылмауына, мемлекет  органдары мен лауазым иелерінің  кінәсінен шеккен зиянды қайтарып  алуына т.б құқықтарын тіпті  ең төтенше жағдайлардың өзінде  де шектеуге рұқсат бермейтіні  айтылған.

Конституцияда жеке, азаматтық және саяси құқықтарға, осы құқықтардың кепілдігіне  айтарлықтай көңіл бөлінеді.

Жеке меншік құқығы заңмен қорғалады (6 бап.). Жерді  меншіктеу құқығы бекітіледі (21,25 бап.), сонымен қоса өзінің мүмкіндіктерін және мүліктерін кәсіпкерлік қызметте және заңмен тыйым салынбаған экономикалық қызметте еркін пайдалануына құқықтары  бар. Бұл нарықтық экономиканың тұрақты  дамуы, экономикалық реформаның алға жылжуы үшін сенімді конституциялық негіз  жасауды қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының  Конституциясының 13 бабында әр адамның  өзінің бостандығы мен құқығын сот  арқылы қорғай алатыны көрсетілген. Әр адамның заң мамандарынан көмек  алуға, үкімді Жоғары сотқа қайта  қаратуға, жазаны жеңілдетуді сұрауға  құқығы бар.

Азаматтардың  медициналық көмек алуына, мемлекеттік  оқу орындарында тегін орта білім  алуына кепілдік беріледі. Ал орта білім  алу Конституция бойынша міндетті деп табылған.

Республика  азаматтарының құқығы мен міндеттерін  сөз еткенде, екі мәселені ерекше атап өтуге болады. Бірі – заңды  түрде белгіленген салықтарды, алымдарды  және өзге де міндетті төлемдерді төлеу  әркімнің борышы әрі міндеті болып  табылады, екіншісі – Отан қорғау әрбір  азаматтың қасиетті парызы және міндеті. Азаматтардың құқығы мен міндетін сөз  еткенде бұл талаптардың адамдардың өз құқықтарын көбірек біліп, міндеттерін  орындауға келгенде ұмытшақтық танытатыны жиі кездеседі.

3. Құқықтық  мемлекеттің түсінігі мен мазмұны

Қазіргі заманда  дүние жүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа экономикалық саясатын қабылдап нарықтық экономиканы дамытып  жатыр. Кеңес Одағы ыдырағаннан  кейін бұрынғы кеңестік республикадар  да осы жолға бет бұрып отыр.

Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып, нарықтық экономиканы дамытты. Кеңестік жүйенің  жақсылығы да аз болған жоқ: 20-60 жж. Экономиканың, мәдениеттің, қорғаныстың жетістіктері дүние жүзіне белгілі болды. Бірақ  Кеңес Одағының жетістіктерінен  гөрі кемшіліктері басым болды. Сондықтан  Одақ ыдырады...

Енді капиталистік елдердің XX ғ. 30-50 жж. либералдық-демократияға бет бұрып, дамуының себептеріне  қысқаша түсінік берейік.

Бірінші себебі - капиталистік елдер 1929-1938 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан Кеңес  Одағының бір орталықтан жоспарлау  тәжірибесінің жақсы жағын пайдаланып экономиканың жақсы дамуына мүмкіншілік  жасады. Жеке меншіктегі шаруашылықтарға  мемлекет тиіспеді. Міне осы тәсілді  капиталистік мемлекеттер үздіксіз пайдаланып келеді.

Екінші себебі - Ресейде, Қытайда тағы басқа Европа - Азия елдерінде социалистік мемлекеттер  орнап, қалың бұқараның мүдде-мақсатын орындаймыз-қорғаймыз деген желдірме «ұрандарынан» ірі буржуазия  сескеніп халықтың, саяси-әлеуметтік жағдайына  көңіл бөлуге мәжбүр болды. Бұл саясатты дұрыс, жақсы дамытуға ғылыми-техникалық революция экономикалық жағдай жасады.

Қазақстан Республикасының  Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет қалыптастырудың негізгі  бағыттары демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру (1-бөлім).

Демократиялық мемлекет — Қазақстанды алдымен  Конституция қабылдап, тікелей басшысын және Парламент сайлауға, өкілетті мерзімі біткен соң, оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық билігі бар  республикалық құрылыстағы мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың  жоғарғы органдары арқылы көпшілік қазақстандықтардың еркін шынайы анықтауға  және мүддесін барынша жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық  мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына  қарамастан, азшылық пен жекелеген  азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндіктер береді, мемлекеттік қызметке араласып, қатысуға тең құқықтар беріледі. Демократиялық  мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі — «Қоғамдық татулық пен  саяси тұрақтылық» (1-6. 2-т.).

Зайырлы мемлекет - Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен дін ұстау мемлекеттен  бөлістігін білдіреді және бұл Қазақстандағы  ислам мен православиелік тағы басқа  нанымдық ағымдарға бірдей қатысты. Діни негізде партия құруға жол берілмейді. Наным немесе атеизм мәселесі-әркімнің жеке басының шаруасы. Елдегі дін  ұстау бостандығы мен діни бірлестіктердің  жұмысы жөніндегі заңдылықтарды  мемлекет белгілеп, бақылайды.

Құқықтық  мемлекет - Қазақстанның барлық органдары  мен лауазымды адамдарының қызметі  құқық нормаларына байланысты, соған  бағынышты және соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматгар үшін - «заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі», мемлекеттік органдар мен лауазым иелері үшін — «Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұксат». Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы керек екенін түсінуі қажет.

Сонымен Қазақстанда  реформаторлық процесс арқылы қоғамның саяси-экономикалық құрылысында көп  өзгерістер болды. Қоғамдық ғылымдарда жаңаша ғылыми зерттеулер басталады. Мемлекет пен құқықты дүниежүзілік заң  ғылымдар туралы концепциямен бірлестіріп  дамытуға мүмкіншілік туды. Отандық  кұқықтану, философиялық, экономикалық, саяси ой, сана, пікір құқықтық демократиялық  мемлекет туралы ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды.

Құқықтық  мемлекет негіздері

1. Құқықтық  мемлекеттің бастаулары мен белгілері

Билікті құқықпен, заңмен шектеу идеялары — барынша  ескі идеялар, оның негізін салушылар  деп заңды түрде ежелгі грек философтары  Платон, Аристотельдер есептелінеді. Дегенмен заңсыздық және бассыздықпен күрес проблемасы айрықша маңызға  феодализм және авторитарлық және тоталитарлық режимдегі буржуазиялық полицейлік мемлекеттер кезеңінде ие болды. Құқықтық мемлекет идеяларын дамытуға И.Кант, В.Гегель сияқты ойшыл-философтар барынша үлес қосты. Олар құқықтық мемлекеттің  философиялық негізін қалады. Канттың  ойы бойынша, «мемлекет — құқықтық заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлестігі». Жан-Жак Руссо, оның ой-толғамдары да құқықтық мемлекет негіздеріне жатады, мемлекет «қоғамдық келісім» нәтижесінде  пайда болады деген идеяны негіздеп шығарды, өйткені халық ортақ  істерді және әрбір тұлғаның алдында  тұрған істерді шешетін саяси (билік) күштің пайда болуының объективті қа-жеттілігін түсінеді.

2. Қазақстанда  құқықтық мемлекет құру

Демократиялық мемлекет құру және дамыту туралы ой-толғамдар, идеяларды қазақ ойшылдарының шығармашылық мұраларынан да көптеп кездестіруге болады. Солардың бірі Абай Құнанбаев  болып табылады. Ол құқықтық мемлекеттің  қағидаттарын құру мәселесі бойынша  бірқатар салмақты ой-пікірлер білдірді, олардың біразы күні бүгінге дейін  өз мән-маңызын жойған жоқ. Ақын мемлекеттік  егемендік позициясын жақтады, адамдарды  ұйымдастыру мен қорғаудың жоғарғы  формасы заң деп таныды. Заңның рөлі туралы Абай былай деп жазды: «бізге ата-бабаларымыздан мұра боп  қалған заңдардың жиынтығын - Қасым салған қасқа жолды, Есім салған ескі жолды, Тәуке ханның «Жеті жарғысын» білу қажет». Демократияның маңызды бір буыны, Абайдың пікірі бойынша, заңның салтанат құруы болып табылады. Соттық биліктің тәуелсіздігі туралы Абай идеялары Қазақстан Республикасы және дамыған елдер Конституцияларының сот туралы ережелерімен астасып жатыр. Ол соттарды шектеусіз мерзімге сайлауды жақтайды, олардың ауыстырылмауын қалайды: «білімді және білікті адамдарды, осы орында отыру мерзімін анықтамай-ақ, сайлау қажет, тек өз істерін адал атқармағандарды ауыстыру керек».

Құқықтық  мемлекеттің қалыптасуы өте созылмалы  және күрделі процесс. Қазақстанның қазіргі кезеңі мемлекетіміздің  жалпыға ортақ өркениетті даму жолына қайта түсуімен сипатталады. Тұңғыш рет 1993 жылғы Конституция Қазақстан  Республикасының ең қымбат қазынасы — адам, оның өмірі, құқықтары мен  бостандықтары деп жариялады. Бұл  ережені бүгінгі күні қолданыста жүрген 1995 жылғы Конституция да, 1-баппен бекітті.

Құқықтық  мемлекеттің бір белгісі мемлекеттік  билікті ұйымдастыруда биліктерді бөлу қағидаттарын жүзеге асыру болып  табылады. Тұңғыш рет ол жүйе құрушы қағидат ретінде 1990 жылдың 25 қазанында  қабылданған «Қазақ КСР-інің мемлекеттік  егемендігі туралы» декларацияның 7-бабында айшықталды. Соған сәйкес, мемлекеттік биліктің барлық жүйесін  реформалау жүргізілді. Қазақстан Республикасы Конституциясы 3-бабының 4-тармақшасында  Республикада мемлекеттік билік  заң шығарушы, атқарушы және сот  билігіне бөліну қағидатына сәйкес жүзеге асырылады деп атап көрсетілген. Заң шығарушы билікті Қазақстан  Республикасының Парламенті, атқарушыны — Үкімет, сот билігін — Жоғарғы  сот және Қазақстан Республикасының  төмен тұрған соттары жүзеге асырады. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің  болуы - жаңа Конституцияның өзіндік ерекшеліктерінің бірі. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі элементтеріне парламенттік импичмент, Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіру, Президенттің парламентті таратып жіберу құқығы, Үкіметті және оның мүшелерін орнынан босатуы жатады.

Қазіргі кезде  конституциялық бақылау механизмі  құрылуда. Республикада конституциялық бақылаудың қалыптасуы құқықтық мемлекет құру туралы пайда болған конституциялық бағыт-бағдарлармен тығыз байланысты. Басқа нормативтік актілерден Конституцияның сөзсіз басым болуы құқықтық мемлекеттің  белгілерінің бірі болып табылады. Құқықтық мемлекеттің тағы бір негізгі  қағидаты мемлекеттің өзінің және оның органдарының Қазақстан Республикасы Конституциясына міндетті түрде  бағынышты болуынан көрінетін құқықтық үстемдігі болып табылады.

Конституциялық  кеңес заңдар және басқа да нормативтік  актілерді, егер олар Конституцияға  қайшы келетін болса, Конституцияға  сәйкес келмейді деп тануға құқылы.

Қазақстан Республикасының  Конституциясы адам, оның құқықтары  мен бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары  мен бостандықтарын, ар-ожданы мен  қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік  биліктің басты міндеті болып  табылады деген тұжырымды алдыға тартады. Конституция саяси, заңдық және басқа да кепілдіктердің нақтылы жүйесін құру үшін негіз қалады. Ол өз кезегінде баршаның заң мен сот алдындағы теңдігін, мемлекет пен түлғаның екіжақты жауапкершілігін қамтамасыз етеді.