Кәсіпорынның айналым капиталының пайдалану тиімділігі

• Өндірістің маусымдылығы;
• Тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің кепілділігі;
• Қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы.

   Өндірістік  запастардың негізгі элементтері  бойынша, ақша нысанындағы, айналым құралдарының мөлшері мына формуламен есептеледі: 

   Н= Р*Д                                          (1.2) 

   мұнда Р - материалдардың ортакүндік шығыны;

   Д - айналым құралының берілген элементі үшін орташа запас           мөлшері.

   Айналым капиталының орташа запас мөлшері (Д) біртекті немесе әр түрлі материалдар  үшін ағымдағы уақытты (Т), сақтандыру (С), транспорттық (М), технологиялық (Ф) запастар, және жеткізу, түсіру, қоймаға  апару (П): 

   Д=Т+С+М+Ф+П.                                  (1.3) 

   Ағымдағы  запас - запастың негізгі түрі. Оның көлеміне келісімдер бойынша жөнелту, өндірісте пайдалану көлемі әсер етеді.

   Ағымдағы  запастағы айналым құралдар мөлшері жабдықтаудың орташа циклының 50% көлемінде қабылданады.

   Аяқталмаған өндірісте айналым капиталы мөлшері (Н) мына формуламен анықталады: 

   Н= (В/Д)*Т*К,                                    (1.4) 

   мұнда В - IV кварталдың шығындар сметасы бойынша  жалпы өнім көлемі, руб;

   Д – кезеңдегі күндер саны (90);

   Т - өндірістік циклдың ұзақтығы, күндер;

   К - өндірістегі шығындардың өсу  коэффициенті;

   Шығындардың әркелекі өсуіне байланысты коэффициент  мына формуламен есептеледі: 

   K=C/П                                           (1.5) 

   мұндағы, С - аяқталмаған өндірістегі бұйымның орташа құны;

   П - бұйымның өндірістік құны.

   Болашақ кезең шығындарының айналым құралдары мөлшері (Н) мына формуламен анықталады. 

   Н=П+Р-С,                                       (1.6) 

   мұнда П - болжанған кезеңнін басына өтетін болашақ кезең шығынының сомасы;

   Р - келесі жылдың болашақ кезең шығыны;

   С - келесі жылда өнімнің өзіндік құнын жоюға кететін болашақ кезеңдер шығыны.

   Дайын өнімнің қалдықтарына айналым құралдары  мөлшері мына формуламен есептеледі: 

   Н=(B/Д)*Т                                      (1.7) 

   мұнда В - өндірістік өзіндік құнының келесі жылдың IV кварталына тауарлы өнім өндірісі;

   Д - кезеңдегі күн саны (90);

   Т - дайын өнімге айналым құралының  мөлшері.

   Айналым каиталының айналымдылық коэффициенті және бір айналым ұзақтығы - кәсіпорынның айналым капиталдарын қолдануының маңызды көрсеткіштері болып саналады.

   Айналым каиталының айналымдылық коэффициенті (Кайн) зерттеліп жатқан кезеңде (квартал, жартыжылдық, жыл) айналым құралдары  қанша рет айналыс жасағанын  көрсетеді. Ол мына формуламен есептеледі 

   Кайн = Vc/ Qоқ,                                  (1.8) 

   мұнда Vc - есептеу кезеңіндегі сатылған өнім көлемі;

   Qоқ - есептеу кезеңіндегі айналым  капиталының орташа құны.

   Бір айналымның ұзақтығы (К) кәсіпорынға  оның айналым капиталы сатылған өнімнен  түскен түсім болып қайтарылу  мезгілін көрсетеді. Оның формуласы: 

   К= Т/ Кайн,       немесе         К= Т*Qоқ/ Vс,         (1.9) 

   мұнда V - есептеу кезеңіндегі мерзім саны;

   Т - мерзім уақыты.

   Айналым капиталын тиімді пайдаланудың маңызды  көрсеткіші айналымға құралдар енгізу коэффициенті. Ол сатылған  өнімнің 1 теңгеге шаққандағы табысын аванстайтын, айналым құралдарының сомасын көрсетеді. Басқаша айтқанда, ол айналымдылық қор сиымдылығын, с.с. айналым капиталының  өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығынын  көрсетеді. Оны мына формуладан көруге болады: 

   Kе= ( Qоқ / Vс ) * 100,                         (1.10) 

   мұнда Kе - енгізу коэффициенті, тиын. 100 - теңгені тиынға ауыстыру.

   Айналымға құралдар енгізу коэффициенті (Kе) - айналым  капиталының айналыс коэффициентіне (Кайн) қарсы бірлік. Енгізу коэффициенті азайған сайын, кәсіпорынның айналым  капиталы тиімді қолданылады және оның қаржылық жағдайы жақсарады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   2 «ШУБАРКОЛЬ КОМИР» АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН  

                                    ТАЛДАУ

      2.1 Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-әдістемелік мазмұны

 

    Көрсететін  қызметіне байланысты фирманың аты  «Шубарколь көмір» АҚ деп аталды. Бұл акционерлік қоғам 25 жыл аралығында көптеген салаларда кешенді жобалау аясында қызмет еткен. Оның ішінде Көмір өніріумен жане оны тутыныушылараға жеткізу бойынша елдегі алдынғы қатарадағы өнеркәсіптердін бірі болып саналады.

    «Шубарколь көмір» АҚ акционерлік қоғамы кәсіпорын ұжымымен объектілерді жобалау бойынша өте кең тәжірибе жиналған. Және қызмет көрсету мерзімі, іс әрекеттердің келісімділігі, тиімді шешімдерді табу бойынша да жақсы көрсеткіштерге жеткен. Кәсіпорын институтында 147 адам, 25 мамандықтар жұмыс істейді. Онымен қоса кәсіпорын ИСО сериясының 9001-2000 сапасымен жобаны өнімнің көп көлемін сапалы өндірумен орындай алады. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы Қосымша Б көрсетілген.

    Кәсіпорында барлық қажетті лицензиялар мен бизнес-жоспары бар, көмірді сатып алушылға жетізу жолдары қарастырылған әдіс-тәсілдемелері бар.

    «Шубарколь көмір» АҚ облысымыздың әр түрлі бағдарламаларын орындауға үлес қосады, оның ішінде, мысалы, «Қаланың әлеуметтік дамуы 2010 жыл», және «өнеркәсіптің дамуы 2009-2010».

    Тауар мен қызмет көрсетуге сұраныс  әртүрлі болып келеді. Бір тұтынушыға бір мазмұнды, екіншіге одан басқа  өнім қажет. Неді сұрақ шығады: қандай тауарды көбірек, қандайын азырақ өндіру керек?

    Нарықтың  жалпы осы уақыттағы экономика  сапасына сұраныс шоғырланады, сәйкесінше тауар құны да. Бұл заңдылық ірі  виолент фирмалар үшін базалық болып  табылады. Яғни төлеуге қажетті сұранысты қанағаттандыру үшін әйгіліге, жақын тауар ассортиментін көлемді өндіру қажет.

    Ірі салалы фирмалардың пайда болуы  және олардың олигаполиялық жағдайда болуы өнімділіктің қатты ұлғаюымен  алып жүреді. Осындай үдеудің негізінде  бірнеше факторлар жатыр. Соның  бірі - өндіріс масштабындағы үнемдеу. Оған кәсіпорындар шығындаркөлемінің  өсуі мен өнім өндіру бірлігі түсуі  дәлел. Оған келесілер себеп:

    Технологиялық себептер. Тәжірибелерде саланың  қайта құрылуы мен ірі кәсіпорындардың  пайда болуы болашақта арзан, бәсекеге қабілетті өнімді көп көлемде  өндіруге мүмкіндік беретін жаңа технология мен өнімді шығару негізімен  байланысты.сонымен қоса бағалық  фактор маңызды: өнімділікті арттыратын құрал қымбатырақ, сол үшін оны  тек ірі кәсіпорындар ғана сатып  ала алады.

    Мамандандырудан түскен пайда. Тауар мен қызмет көрсетудің өнімділігінің үлкен көлемі мамандану деңгейін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Көбінесе жоғарылайды:

    А) құрал-жабдықтың мамандануы – шағын  фирмалар өндірісі көлемі үлкен болмаса, көптеген операциялар қолмен немесе әр салалы құралмен жасалады. Ал ірі  кәсіпорында, өндіріс көлемі үлкен, өнім бірлігін есептеуге кеткен шығынды  төмендетуге мүмкіндік беретін  операцияларды механизациялау қажеттілігі  туады.

    Ә) пенсоналдың мамандануы – ірі  кәсіпорында қысан мамандар болуы  тиіс, олар өз тапсырмаларын кәсіпқой орындайды.

          Бірнеше тауарларды бірігіп өндірудің пайдалылығы.

    Көбінесе  осындай өнімдер, қалдықтар немесе уақытша бос құралдар көп және олар өз базаларында қосымша шығындарсыз  жаңа өнім шығаруға мүмкіндік береді.

    Сонымен қатар қарастырылып отырылған кәсіпорын  инвестиция тартумен айналысады. Инвестициялық  қызмет – жеке капиталды өсіруге  және табыс алу мақсатында шаруашылық субъектілерімен жүзеге асырылатын қаражат салымдары.

    Инвестор  – инвестициялық қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.

    Шетел инвестициялары – шетел инвесторлары-мен  жүзеге асырылатын инвестициялар.

    Негізгі капиталға инвестициялар негізгі  құрал-жабдықтарды сатып алуға, жұмсауға, шығаруға және күрделі жөндеуге бағытталған  шығындар жиынтығы болып табылады. Негізгі капиталға инвестиция жұмсауға мыналар кіреді: үйлер мен құрылысқа, машиналар мен жабдыққа, малға, көп  жылдық екпе ағаштарға, пайдалы қазбаларды барлауға бағдарламалық қамтамасыз етуге, таралым үшін сатып алынатын әдеби және көркем шығармалардың  түпнұсқаларына, жаңа ақпаратқа байланысты шығындарға,өндірісте пайдаланылуы нақты иелену құқықтары бар бірліктерімен  шектелетін арнайы білімге және т.с.с. қаражат салу.

    Көмір өндірісіне инвестициялар экономиканың істеп тұрған негізгі қорларын техникалық қайта жарақтандыруға, жаңартуға, кеңейтуге және жаңаларын құруға кеткен шығындардан тұрады.

    Көмір өндірісіне инвестицияларға көмір  өндірудің жұмыстарының барлық түріне кеткен шығындар; жабдықтарды монтаждау бойынша шығындар; көмір өндіріс сметасында қаралған, монтаждауды қажет ететін, етпейтін жабдықтарды алуға; көмір сметасында қаралған өндірістік құралдар мен шаруашылық саймандарын алуға; көмір өндірісне сметасында қаралмаған  машиналар мен жабдықтар алуға; басқа күрделі жұмыстар мен шығындарға кеткен шығындар кіреді. [14, 16б]

    Іске  қосылған негізгі қорлардың көрсеткіштеріне  құрылысы аяқталған және есепті кезеңде  іске қосылған кәсіпорындардың құны, өндірістік және өндірістік емес мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстар құны, көмір өндіріс сметасына кіретін, кірмейтін, монтаждауды қажет ететін, етпейтін, іске қосылған жабдықтардың, машиналардың, көлік құралдарының барлық түрінің құны;  негізгі қорға енгізілген құрал-саймандар мен басқа да заттардың құны; көпжылғы өсімдіктер (бақтар) құны; бұрғылауы аяқталған және іске қосылған мұнай және газ құбырларының, сондай-ақ, пайдалануға берілетін, қажетті мұнай және газ дебиті бар барлау құбырларының құны; басқа негізгі қорлар құнының артуымен байланысты шығындар кіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   2.2 Кәсіпорынның капиталын пайдалану тиімділігі, техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау 

    Төменде көрсетілген 1-суретке назар аударсақ, өткізілген өнімнен түскен түсім 2008 жылы  34 112 605 млн. теңге болса, 2009 жылы ол 47 929 954 млн. теңгені құрады. Сонда, 13 817 349 млн. теңгеге артты (140%).

1- сурет. Өткізілген өнімнен түскен түсім млн.тг 

    Өткізілген  өнімнің өзіндік құны кәсіпорында  өндірістік ресурстардың пайдаланылуын  және нәтижелерін көрсетеді. Өзіндік  құн 2008 жылы 24 554 972 млн. теңгені құраса, 2009 жылы 30 487 588 млн. теңгеге жеткенін көреміз. Яғни, өткен жылға қарағанда 5 932 616 млн. теңгеге немесе 120% ке өскен.

    Жалпы табысқа келсек, ол өнімнің өзіндік  құны мен өткізілген өнім табысына тәуелді. Мысалы, 2008 жылы жалпы табыс  көлемі 9 557 633 млн. тг болса, 2009 жылы 17 447 366 млн. тг өсті. Сонда ауытқуы өткен жылмен салыстырғанда 7 889 733 млн. тг, 180% ке артты.

Кезең шығындарын қарастырсақ, шығынның жоғарылап  кеткенін көреміз. 2008 жылы ол 3 449 815 млн.тг болса, 2009 жылы  11 604 472 млн. тг жетті, яғни,  8 154 657 млн. теңгеге, 340% ке өскен.

   Негізгі және негізгі емес қызметтерден түскен табыстар 2008 жылы 6 107 818 және 15 045 430 млн. теңге, ал 2009 жылы 5 837 894 және 281 520 млн. теңгені құрады, яғни біріншісі -269 924 млн. теңгеге, екіншісі -14 763 910 млн. теңгеге артқанын байқаймыз.

      Кәсіпорынның таза табысының  өзгерісін төменде келтірілген  2- суреттен көреміз. Яғни, 2008 жылы  таза табыс  14 712 767 млн. тг құраса, 2009 жылы  3 525 569 млн. тг құраған. Сонда өткен жылға қарағанда 11 187 198 млн. теңгеге кеміген (20%).