Эндокриндік жүйенің патофизиологиясы

Эндокриндік жүйенің  патофизиологиясы.

  Организмнің тіршілігінде өтетін көптеген құбылыстардың реттелуі нерв және эндокриндік жүйелердің біріккен қызметтерімен қамтамасыз етіледі. Бұл жүйелер өзара бірімен – бірі тығыз байланысты. Сондықтан организмнің біртұтас өзін - өзі реттейтін күрделі жүйеге бірігуі нервтік – эндокриндік реттеулердің нәтижесінде болады.

  Эндокриндік бездер қанға, тін аралық сұйыққа, гормон (грек. hormao - әсер туындату ) шығарады. Эндокриндік бездерге гипофиз, ұйқы безі, бүйрекүсті безі, жыныстық бездер , эпифиз , тимус т.б.жатады..

   Эндокриндік бездерді  реттеудегі гипоталамустың маңызы  өте ерекше.Оның шеткіэндокриндік  бездерді реттеуінің бұзылуы  көптеген себептерден болуы мүмкін. Оларға: инфекция, қабыну, қан құйылу, тромбоз, жарақаттану, еспе дамуы жатады.Гипофизді алып тастаса (гипофизэктомия) өсімтал жас бала өспей қалады, жыныс бездері кеш жетіледі, ал ересек адамның бездерін алып тастаса, жыныстық шабыты төмендейді. Белок, май, көмірсу алмасуы бұзылады, қалқанша без, бүйрекүсті бездер кішірейеді, қызметі нашарлайды. Несеп бөлінуінде тәуліктік диурез күшейіп, шыжындық белгілері пайда болады (полиурия). Сырттан тиетін зиянды әсерлерге деген төзімділігі кемиді. Осы айтылғандардың бәрі гипофиздің гормон шығару қызметінің нашарлауының (гипосөлініс) салдары. Ал гипофиздің қызметі күшейсе (гиперсөлініс) мұндай өзгерістердің сипаты қарама-қарсы. 
  Гипофиздің алдыңғы бөлігі — аденогипофиз үш түрлі, атап айтқанда, ацидофилдік, базофилдік және хромофидік жасушалардан тұрады. Соңғылары — бас жасушалар осы бас жасушалардан дамиды. Бастапқы аталған екеуі бүйрек үстіндегі бездердің қызметін күшейтіп, құрылымдық сипатын жақсартады. Гипофизде соматотроптық СТГ (соматотропин), тиреотроптық ТТГ (тиреотропин), адренокортикотроптық АКТГ (адренокортикотропин), гонадотроптық ГТГ (гонадотропин), фоллитропин ФСГ, лютеиндейтін ЛСГ (лютропин), пролактин бағыттаушы гормондары түзіледі.Эпифиз жеткіліксіз зерттелген безге жатады. Төменгі сатыдағы жануарларда (кесіртке, сүйекті амфибия, қосмекенділер) эпифиз бастың төбе аймағында орналасқан. Оның үстінде тек жұқа дәнекер тінмен жабылған тесік болады. Қабылдағыштық қызмет атқаруына байланысты оны төбе көзі деп атайды.Сүтқоректілердің эпифизі орта мидың жоталас (дорсалды) бөлімінде төрт төмпешіктің жоғарғы аралығындағы тереңдікте орналасқан, кейбіреулер оны мидың 3-ші қарыншасының қабырға өсіндісі деп те атады. Бездің салмағы 100-180 мг. Бұл бездің барып ертеден білгенімен оның қызметсы осы кезге дейін белгісіз болып отыр. Көне және орта ғасырларда эпифизді «сана тізбегін» ақыл-ойды бақылайтын қақпақ, интеллектінің тепе-теңдігін қамтамасыз етуші, адамның «жаны» орналасқан сауыт деп есептеген. 
Тәжірибе арқылы эпифиздін жыныс бездерінің қызметіне қатысы бар екені ғана дәлелденіп отыр.

Айталық, бала эпифизінің ісігінде уақытынан бұрын жыныстық жетілу (мысалы, 15 айлық қызда эпифиздің ісігіне байланысты етеккір келген) байқалады. Эпифизэктомиядан кейін жануарлардың аденогипофизі өсіп ерте жыныстық жетілу басталады. Эпифиздің жыныс бездерінің қызметіне әсері, оның гормон бөлуімен байланысты.

Орталық реттеу тетіктерінің бұзылыстары.

  Орталық нерв жүйесі эндокриндік бездердің қызметтеріне реттеуші әсер етеді. Бұл бездердің қызметтерін реттеуге мидың сыртқы қыртысы , алдыңғы таламус, лимбикалық жүйе , гиппокамп, гипоталамус т.б. ми құрылымдары қатысады.

  Әр түрлі жандүниелік күйзелістер т.б. стрестік жағдайлар кездерінде орталық нерв жүйесі құрылымдарынан гипоталамусқа нерв жолдарымен ақпарат бағытталады. Ұзаққа созылған жандүниелік зақымданулардың әсерлерінен тиреотоксикоз немесе қантты диабеттің кейбір түрлері дамуы ықтимал. Бұндай эндокриндік жүйенің бұзылыстарын психогендік эндокринопатиялар деп атайды.

  Эндокриндік бездерді гипоталамустың маңызы өте ерекше . Оның шеткері эндокриндік бездерді реттеуінің бұзылыстары көптеген себептерден болуы мүмкін. Оларға жұқпалар , қабыну, қан құйылу, қан тамырларының тромбозы

жарақаттану , өспе дамуы, жан күйзелістері т.б. жатады.

   Эндокриндік жүйенің кері байланыстар негізінде өзін - өзі реттеу жолдарының бұзылыстары. Эндокриндік жүйенің қызметтері, жоғарыда келтірілген реттелулерден басқа, өзін - өзі реттеу жолдарымен де қамтамасыз етіледі. Шеткері эндокриндік бездер мен гипоталамус және гипофиз араларында бірінің қызметін бірі реттейтін кері байланыс заңдылығы болатыны белгілі. Бұл заңдылық бойынша : шеткері эндокриндік без гормонының қандағы деңгейі көбейгенде гипоталамуста сәйкес либериннің және аденогипофизде сәйкес тропиннің өндірілуі азаяды. Ал, шеткері эндокриндік гормонының қанда деңгейі азайғанда гипоталамуста пен гипофизде сәйкес либерин мен тропиннің өндірілуі көбейеді. Осындай жағдайды кері байланыс заңдылығы деп атайды. Бұл заңдылық оң және теріс болуы мүмкін.

   Эндокриндік бездердің арасындағы кері байланыс ұзын ,қысқа және ультрақысқа болуы мүмкін. Ұзын кері байланыс деп шеткері эндокриндік без гормондарының гипоталамустың орталықтарына кері әсерін айтады

Кері байланыстың қысқа  тізбегі деп гипофизде өндірілетін  тропты гормонның көбеюі гипоталамуста сәйкес либериннің өндірілуін азайтуын немесе жағдайын айтады.Ультрақысқа тізбек бойынша гипоталамустың ішіндегі бір гормонның өндірілуі екінші гормонның өндірілуіне әсер етеді.

  Кері байланыс жолдарымен реттелуге қатысатын заттардың түрлеріне қарай эндокриндік жүйенің өзін - өзі реттелуінің екі түрлі болад

-бірінші түрінде реттеуші зат болып шеткері қандағы гормондардың деңгейі есептеледі.Шеткері без гормонының қанда деңгейі көтерілуі гипоталамустағы либериндерді өндіретін нейрондардың белсенділігін төмендетеді.

   Сол себептен гипофизде тропиндердің және шеткері сәйкес без гормонының өндірілуі азаяды. Осылайша бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабаты , қалқанша без , жыныс бездері гормондарының өндірілуі реттелінеді;

-екінші түрінде реттеуші зат болып, зат алмасу өнімдері, кейбір электролиттер есептеледі. Мәселен, қанда глюкоза көбейгенде инсулиннің өндірілуі артады, Са + иондары азайғанда қалқаншасерік бездерінің гормоны өндірілуі көбейеді. Натрий мен калий алдостерон өндірілуін реттейді. Бұл жағдайларда бездің белсенділігі реттеуші заттардың мөлшерімен анықталады.

   Эндокриндік жүйенің кері байланыс заңдылықтарын білу,олардың бұзылыстарын ажырату үшін өте қажет.Мысалы; қантты диабетпен ауыратын екі науқас адамды тексергенде біреуінің қанында инсулин қалыпты мөлшерде болып, глюкозаның мөлшері көбейеді, екіншісінде тек глюкозаның деңгейі көбейіп инсулин аз  мөлшерде болуы мүмкін. Бұл екі жағдайда да қанда глюкозаның көбеюі инсулиннің жетіспеушілігін көрсетеді. Бірақ, біріншісінде инсулиннің өндірілуі бұзылмаған , сондықтан оның шеткері тіндердегі әсері тежелген деуге болады. Ал, екіншісінде глюкоза мөлшерінің көбеюі ұйқыбез қызметінің жеткіліксіздігінен деген тұжырымға әкеледі.

Кері байланыс заңдылығына  гормондармен емдеу кездерінде де басты назар аудару қажет. Бұл жағдайда сырттан енгізілген гормон науқас адамның сәйкес безінің қызметін тежейді және ұзақ енгізулердің нәтижесінде сол бездің семіп қалуы байқалады. Бұл туралы кортикостериодтық , тиреоидтық, жыныстық т.б. гормондармен емдегенде естен шығармау керек. Ол гормондар өте жиі және ұзақ емдеу үшін қолданылады. Осының нәтижесінде сәйкес бездердің атрофиясы дамиды. Мұндай ятрогендік  эндокринопатия  деп атайды.

  Әдетте әр түрлі ауыртпалықтар организмге әсер етулерінен бүйрек үсті бездері сыртқы қабатының қызметі көтеріледі де , кортикостероидтық гормондардың өндірілуі күшейеді. Осыдан оганизм сыртқы ортаның жаңа өзгерген жағдайларына тез бейімделе алады. Ал, кортикостероидтармен ұзақ емделген науқас қосымша ауыртпалықтарға эндогендік кортикостероидтарды өндіріп шығара алмайды. Организмнің өзгерген жағдайда бейімделуі нашарлайды, бүйрек үсті бездерінің жіті жеткіліксіздігінен науқас тез қайтыс болуы мүмкін.

  Шеткері бездердің гормондарына гипоталамус нейрондарының сезімталдығы төмендеуі де кері байланыс заңдылығы бұзылуына әкеледі. Содан қандағы гормон мөлшерінің артуы гипоталамуста либериндердің өндірілуін азайтпайды. Мысалы, Иценко – Кушинг ауруы  кезінде қандағы кортизолдың мөлшері көбеюіне гипоталамустың нейрондары кортиколибериннің  өндірілуін азайтумен жауап қайтармайды, керісінше, оны көбейтіп , кортикотропиннің өндірілуін арттырады.

 Осыдан қандағы шеткері без гормонымен қатар, гипофиздің тропты гормонының мөлшерін анықтау өте маңызды.

  Сол арқылы дерттік өзгерістің орналасқан жерін айқындауға болады. Мысалы, гипотиреоз кезінде қанда қалқанша без гормонының деңгейі азаюымен қатар гипофизде өндірілетін тиреотропинннің көбеюі қалқанша бездің бұл гормонға сезімталдығы аздығын көрсетеді, ал тиреотропин деңгейі азайған болса, онда дерттің гипофизде немесе гипоталамуста орналасқанын дәлелдейді.

  Иценко – Кушинг ауруы – нейроэндокринді аурулар ішіндегі ең ауыр түрінің бірі. Патогенез негізінде гипаталамо гипофизарлы бүйрек үсті безі жүйесін бақылайтын, реттелу механизмінің бұзылысы жатады.Иценко – Кушинга ауруы тек балаларға тән. Басты симптомдарына семіздік, жыныс дамуы және бойдың тежелуі, ерте жыныстық түктенудің пайда болуы, остеопороз, терінің трофикалық бұзылуы және көмірсу алмасуының бұзылысы болып табылады. Ауру жиі 6 – 11 жаста туындайды.Иценко – Кушинг ауруында қанда кортизол және АКТГ мөлшері жоғарылайд және олардың секрециясының ырғағына бұзылысы байқалады.Бұл аурумен көбінесе 20 – 40 жас аралығында;көбінесе бұл аурумен әйелдер 10 есе ауырады, еркектерге қарағанда. Иценко – Кушинг аурулары кездерінде ұзақ гипергликемиядан ұйқы без ұдайы артық қызмет атқарып тұрады. Артынан көрсетілген дерттерге қантты диабет қосылады.

          (Семіздік)

  Бірақ, кейбір эндокриндік бездер бірнеше гормондар өндіреді. Мысалы , гипофиз бірнеше троптық гормондар , бүйрек үсті бездері глюкокортикоидтық, минералокортикаидтық және жыныстық гормондар өндіреді. Осыған байланысты кейбір эндокриндік аурулар бездің барлық гормондары өндірілуі бұзылыстарымен көрінеді. Мысалы, аденогипофиздің некрозы, қабыну немесе қан құйылу нәтижесінде байқалады және оның барлық гормондарының өндірілуі тоқталады. Содан аденогипофиздің толық жеткіліксіздігі дамиды. Осындай ауруды Симмондс ауруы дейді. Бұл кезде бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабатының , қалқанншабездің, жыныстық бездердің қызметтері бұзылады, гипокортицизм, гипотиреоз, гипогонадизм дамиды. Өсу гормоны өндірілуі болмауынан зат алмасуларының бұзылыстары байқалады.

( Симмондс ауруының  дамуы)

  Басқа эндокриндік  бұзылыстарда жекелеген гормонның  өндіріліп шығарылуы бұзылады. Мұндай  жағдайды эндокриндік бездің  үлестік гиперфункциясы немесе гипофункциясы деп атайды. Мәселен, аденогипофизде тек өсу гормонының өндірілуі жетіспеуінен балалардың бойы өсуі баяулайды, ергежейлілік дамиды.

  Сонымен қатар  , эндокринопатиялар кездерінде  бездердің дисфункциясы байқалады.  Мысалы, туа біткен адреногенитальдық синдром кезінде бүйрек

үсті бездерінің сыртқы қабатында, стероидтар түзілуіне қажетті  ферменттердің тежелуінен, кортизол өндірілуі қатты бұзылып, жыныстық гормондардың өндірілуі артып кетеді.

   Адиссон ауруы – гормондардың бұзылуынан болады.Науқас бұл аурумен глюкокортикоидтар мен мениралокартикоидтардың жетіспеушілігінен дамиды.Аурудың негізгі симптомдары уақыты мен ауырлығына байланысты.Бұл ауру өте баяу дамиды,ол бірнеше айда немесе жылда байқалады,кейбір симптомдары көрінбей қалуы мүмкін, яғни стресс немесе басқа да аурулар пайда болған кезде, дереу организм глюкокортикоидтарды қажет етеді.Адиссон ауруы әр түрлі жастарда болады.Бірақ,көбінесе ол 30 – 50 жас аралығында болады.

   Көптеген эндокриндік  аурулардың дамуында қандағы  гормондардың белсенділігін анықтайтын безден тыс шеткі механизмдердің маңызы үлкен.Эндокриндік бездердің қызметтердің бұзылыстары өндірілген аутоантиденелердің қасиеттерімен және олардың өзара қатынастарымен анықталады.Жиі жасуша қабықтарындағы рецепторлардың әртүрлі бөлшектеріне аутоантиденелер өндірілуі мүмкін.

   Эндокриндік бұзылыстардың  патогенезінде бездердің функциясының  жеткіліксіз (гипофункция) немесе жоғары (гиперфункция) болуының үлкен маңызы бар. Бірақ, кейбір эндокриндік бездер бірнеше гормондар өндіреді.Мысалы, гипофиз бірнеше троптық гормондар , бүйрек үсті бездері глюкокортикоидтық, минералокортикоидтық, жыныстық гормондар өндіреді.

Безде гормон өндірілуінің бұзылыстары туа біткен және жүре пайда болған себептерден дамиды. Туа біткен гормон өндірілуінің бұзылыстары гормон түзілуінің ақауларынан болады.

  Туа біткен гормон  түзілуінің бұзылыстары. Эндокриндік бездерде гормон түзілуі көптеген ферменттердің қатысуымен болатын көп

сатылы , күрделі үдеріс.Ферментердің түзілуі белгілі гендердің белсенділігіне байланысты .Сол себептен бұл гендердің мутациясы гормон өндіруге қатысатын ферменттердің түзілуін бұзады немесе өзгерген ферменттер түзілуін туындатады. Осыдан гормон өндірілуі бұзылады, бездің негізгі атқаратын қызметі әлсірейді, гормон өндірілу тізбегінде тежелу орнына денгейі аралық өнімдер көбейіп, қанға түседі. Бұл аралық өнімдер басқа гормондық әсер  етуі мүмкін. Сол әсерлеріне қарай әр түрлі дерттік өзгерістер дамиды. Толық гормондардың өндірілмеуінен немесе басқа биологиялық белсенді гормондар өндірілуінен, эндокриндік жүйенің өзін - өзі реттеуге қатысатын кері байланыс заңдылықтары өзгріп, күтпеген дерттік үрдістер дамиды.

  Жүре пайда болған гормон түзілуінің бұзылыстары. Әр түрлі уыттардың, дәрі – дәрмектердің, қоректеудің ерекшеліктерінен және гормон түзілуіне қажетті заттардың тапшылығынан гормон өндірілуінің бұзылыстары байқалады.Мәселен, метирапонның әсерінен бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабаты гормондары өндірілуі бұзылады, гипокортицизм дамиды. Мерказолил қалқанша без гормондары түзілуін азайтып ,гипотиреоз дамытады.