Еңбек гигиенасы – профилактикалық медицина бөлімі, оның мақсаттары мен міндеттері, негізгі бөлімдері

1942. Қазақ (қазір Алматылық)  медицина институтында профильді  гигиеналық кафедралары бар санитарлық-гигиеналыұ  факультеті ашылды, ол гигиеналық  кадрларды дайындау проблемасын  шешуіне маңызды ықпал жасады.

Қазақстанда Алматы қаласында 1944 жылы өлкелік патология ҒЗИ ашылды, қазіргі ол Гигиена мен эпидемиологияның ғылыми орталығына айналды. (директоры – м.ғ.д., профессор Б.Н. Айтымбетов).

1958ж. Орталық Қазақстанның  көмір және тау-кен өнеркәсіптерінің  кәсіпорындарындағы жұмысшыларына қызмет көрсету мақсатымен Қарағандыда Қазақ ССР денсаулық сақтау министрілігінің  Еңбек гигиенасы мен кәсіптік аурулардың Қазақ институты ашылды. Институтті ұйымдастырушы және 12 жыл бойы алғашқы директоры болып З.К. Тулегенов, соңынан доцент А.П. Филин, ал 1974 бастап 1991 жылға дейін директоры болып ҚР ҒА мүше-корр, профессор В.Е. алтынбеков қызмет атқарды. Оның жетекшілігімен 1986 жылы институт ҚРҒА құрамына еңбек физиологиясы мен гигиенасы институты ретінде енгізілді. 1991 жылдан бастап қазірге дейін инститіттың директоры болып ҚР ҒА мүше-корр, профессор Ғ.А. Құлқыбаев қызмет атқарады, ал кәсіптік аурулардың республикалық клиникасының директоры болып У.А. Аманбеков істейді. Бірінші күнінен бастап институттың негізгі зерттеу тақырыбы болып көмір және тау-кен өнеркәсіпбі кәсіпорындарындағы еңбек гигиенасы мен кәсіптік патологиясы саналады. Пневмокониощдар және шу-діріл патологиялары кеншілердің негізгі кәсіптік сырқаттары болу себебінен, оларды зерттеу сұрақтары институттың ісінің басты орнын алды. Осы сұрақтармен қатар ерекше көңіл өнеркәсіптік токсикологиясына да аударылады (профессорлар А.З. Бузина, А.Н. Буханов).

1959 жылы Қарағанды  мемлекеттік медицина институтының  базасында санитарлық-гигиеналық  факультеті ашылып,ғ ал 1963 ж. Алматыдан санитарлық-гигиеналық факультетінің 4 курс студенттері осында ауыстырылады.

Гигиенистерді даярлау  сұрақтарымен медицина институтының гигиеналық кафедралары мен практикалық  денсаулық сақтаудың еңбек гигиенасы  бөлімдері белсенді шұғылдануда.

Республикада еңбек гигиенасының дамуы ҚР ҒА мүше-корреспондеттері: Б.А. Атчабаров, Б.Е. алтынбеков, Ғ.А. Құлқыбаев., профессорлар: В.А. Козловский, Ш.И. имангалиев, Ж.Т. Тұрлыбеков, А.А. Мамырбаев, Т.А. Таткеев, А.А. Абдикулов., В.Л. Резник., К.К. Тогузбаева, У.А. Аманбеков. Мемлекеттік санэпидқадағалау басшылығының бастығы – Ф.Б. Бисмильдин, Республикалық СЭС бас дәрігері м.ғ.д. – М.Б. Спатаев т.б. аттарымен тығыз байланысты.

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА  ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ БОЙЫНША ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ НОМАТИВТІК ҚҰЖАТТАРЫ

 

Өндірісте сау және қауіпсіз еңбек жағдайын жасау мақсатымен заңдылық, құқықтық, техникалық, экономикалық және ұйымдастырушылық шараларын реттеуші көптеген құжаттар дәрістеелген.

Маңызды заңдылық құжаттарының бірі болып 1995 жылы қабылданған Қазақстан  Республикасының Конституциясы саналады. Оның 24 тармағына сәйкес азамат ерікті еңбегіне, қызмет пен мамандықты ерікті таңдауына, қауіпсіз және гигиенаның талаптарына сай келетін еңбек жағдайына және демалысына құқысы бар, ал 29 тармағына сәйкес – денсаулығын қорғауына құқысы бар.

ҚР Конституциясының 31 тармағы қоршаған ортаны қорғау, оны  адамның жағымды тіршіліг мен  денсаулығы үшін сақтау жағымды мақсатын қояды.

Қазақстанда мемлекеттік  санитарлық қадағалау саласындағы  маңызды құжат болып 4.12.2002 ж. қабылданған «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттығы туралы» ҚР заңы саналыд. Осы заң Қазақстан Республикасында халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттығын қамтамасыз етуші құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайларын белгілейді (1,2 қосымшалары).

Енді біз еңбекті қорғауына және гигиенасына қатысты тармақтарына тоқтаймыз. Медициналық қараудан өту міндеттілігі. Тұрғындардың денсаулығын қорғау, кәсіпітк аурулар мен уланулардың, бақытсыз оқиғалардың алдын алу, еңбектің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жұмысшылары және азаматтар жұмысқа түсуінде алдын алу және мезгілдік және арнаулы медициналық тексерістен етеді, өнеркәсіптік кәсіпорындарды жобалауына, салуына және пайдалануына қойылатын санитарлық талаптарды белгілейді. Жасалған жобалар Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызметіне келәсімдеуіне берілуі тиісті және олар бөлмелерді, ғимараттарды, құрылымдарды, жабдықтарды, көлік құралдарын жобалауына, ұстауына және пайдалануына қойылатын санитарлық талаптарға сай келуі керек, атқаратын жұмысы зиянды заттарымен, қолайсыз өндірістік факторларымен және процесстермен байланысты жұмысшыларды, мамандарды, басшыларды кәсіптік гигиеналық дайындауын реттейді, келтірілген нұқсаның және емдеу-профилакткиалық және санитарлық-эпидемиологиялық мекемелеріндегі қосымша шығындарын қайтару тәртібін белгілейді.

Қазақстан Республикасының  «О безопасности и охране труда» 4.02.2004 ж

 

. Заңының 1 тармағы еңбекті қорғау, сәйкесті заңдылық және басқа нормативтік актілерінің негізінде жүргізуші, еңбек процессінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығын және іскерлігін сақтауын қамтамасыз етуші әлеуметтік-экономикалық, гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралары мен құралдарының жүйесі болып табылатындығын анықтайды.

4 тармағында еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі принциптері белгіленген, олардың бастылары мыналар: кәсіпорынның өндірістік ісінің нәтижелері бойынша жұмысшының өмірі мен денсаулығының басты болуы (приоритеттігі); еңбекті қорғау міндеттерін осы сұрақтар бойынша мемлекеттік бағдарламалар базасында және экономикалық және әлеуметтік саясатының басқа бағыттарындағы еңбекті қорғау саласындағы шараларды үйлестіру бойынша кешенді шешу; барлық кәсіпорындар үшін, меншіктік формасына байланссыз, еңбекті қорғау саласында біртұтас талаптарды белгілеу.

17 тармағында  әйелдердің және 18 жастан төмен жасөспірімдердің еңбектері реттелген.

18 тармағы денсаулығы бойынша жұмыс істеуіне болмайтын жұмыстарға азаматтарды қабылдауға тиым салады, ал 19 тармағына сәйкес денсаулық сақтау органдарымен белгіленген тәртіпте, кәсіпорындар медициналық қарауларды ұйымдастыруына міндетті. Медициналық қараулардан өтпеген жұмысшылар жұмысқа жіберілмейді.

 

ҚР «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңының (15.07.97) әр ластаушы көз бойынша қоршаған ортаға ластаушы ластардың рұқсатталған – шектік шығарыстары мен жіберістерінің нормативтері белгіленген, және де шудың, дірілдің, магниттік өрістердің және басқа зиянды физикалық әсерлердің ШРД (шектік рұқсатталған деңгейлерінің) нормативтері белгіленген, табиғи ресурстарын падалануда қойылатын экологиялық талаптары белгіленген. (47 тар.), төтенше экологиялық жағдайларына және экологиялық апат аймақтарына арналған, қоршаған ортаны қорғау бойынша заңдылықты бұзумен келтірілген зияндылықты қайтару тәртібін анықтайды (86 тар)

 

ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ  ДӘРІГЕРІ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

Еңбек гигиенасы бойынша  дәрігердің кәсіптік қызметінің барлық формаларын 3 топқа бөлу қабылданған: ЕСҚ, АСҚ және ұйымдастырушылық-әдістемелік  жұмыстары (1 схема).

1. Ескертпелі санитарлық қадағалау – медициналық профилактиканың ең маңызды элементі.

Ескертпелі санитарлық қадағалаудың негізгі мазмұны болып  өнеркәсіптік объектілерді жобалауда, жер учаскелерін таңдауда, құрылыстарын салуда, жаңа технологиялық процесстердің, химиялық қоспалардың жабдықтарының, аспаптарының т.б. стандарттарын жасауда санитарлық нормалар мен ережелердің орындалуына бақылау жүргізу саналады.

2. Ағымды санитарлық қадағалау – жұмысшылардың денсаулығын қорғау және жоғары іскерлік деңгейін сақтау мақсатымен, бақылауға жататын объектілердегі жұмысшылардың гигиеналық еңбек жағдайына және денсаулығына жан-жақты зерттеулерді жүргізу жатады. Бұл міндеттер кәсіпорынды санитарлық сипаттау, жалпы және кәсіптік сырқаттанушылықты зерттеу, кәсіптік сырқаттардың және кәсіптік уланулардың болған оқиғаларын тексеру, өндірістік мертігу жағдайларын талдау жолдарымен жетіледі.
3. Ұйымдастырушылық - әдістемелік жұмысы дәрігердің қызметінде маңызды орынды алады. Бұл жұмыс дәрігердің өзінің ісін жоспарлау және оған талдау жүргізу, лабораториялық жұмысын басқару және бақылау, санитарлық активті оқыту, жұмысшыларды гигигеналық оқыту, емдеу-профилактикалық мекемелерінің қызметкерлерінің және инженерлік-техникалық персоналдың т.б. еңбек гигиенасы бойынша мамандығын жоғарылату сияқты жұмыстарды қамтиды. Еңбек гигиенасы бойынша дәрігер кәсіпорынның әкімшілігімен, еңбек департаментімен, мемлекеттік техникалық қадағалау органдарымен және салалық кәсіподақ комитеттерімен іске байланысты қарым-қатынаста болу керек.

Дәрігер гигиенистік  қызметінің маңызды жағы болып салауатты өмір қалыпын (СӨҚ) қалыптастыру мақсатымен өндірістерде санитарлық ағарту жұмыстарын жүргізу саналады.

Ұйымдастыру-әдістемелік  жұмыс айлық, кварталдық және жылдық жоспарлар негізінде жұүргізіледі.

СЭС-тің еңбек  гигиенасы  бөлімінің АСҚ бойынша жұмыс  жоспарының схемасын мына түрде беруге болады:

1. Ұйымдастырушылық шаралары
2. Әдістемелік жұмыстары
3. Кәсіпорындарды жоспарлық санитарлық тексеру
4. тақырыптық (тематикалық) санитарлық тексеру (әйел адамдардың, жасөспірімдердің еңбек жағдайына бақылау).
5. Кәсіптік аурулардың, уланулардың алдын алу.
6. Жалпы сырқаттанушылығына және кәсіптік сырқаттанушылығына талдау жүргізу.
7. Ғылыми-практикалық жұмыс
8. Санитарлық-эпидемиологиялық жұмыс
9. Санитарлық ағарту жұмысы

 

СЭС ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ  БОЙЫНША ДӘРІГЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ  МЕН МІНДЕТТЕРІ

 

СЭС-тің еңбек гигиенасы бөлімшесі дәрігерінің санитарлық қадағалауды жүргізудегі мынандай құқықтары мен міндеттері бар:

1. Кәсіпорынның  меншілік формасына байланысыз, бақылаудағы объектілерге тәуліктің кез келген уақытында кедергісіз болуына.
2. Лауазымды адамдардан объектінің санитарлық жағдайын анықтау үшін қажетті мәлімдемелер мен құжаттарды талап етуіне.
3. Лабораторлық зерттеулер үшін сынамаларды алуына
4. Кәсіпорынның басшыларына санитарлық және эпидемияға қарсы шараларды жүргізу туралы талаптарда қоюына.
5. Қажетті санитарлық-эпидемиологиялық шараларды жүргізгенге дейін істеуші өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық объектілерінің жұмысына тиым салу немесе тоқтату туралы сұрақтарды қоюына.
6. Территориялық әкімшілік басшыларына санитарлық-гигиеналық нормалары мен ережелерін бұзу фактілері туралы және осыған кінәлі адамдарға, қызмет орнынан алуына дейінгі, шараларды қолдану туралы мәлімдеме беруіне.
7. Санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығына кінәлі адамдарға айып салу санкцияларын шығаруына.

Еңбек гигиенасы және оны қорғау саласындағы әлеуметтік-құқықтық шаралары мен заңдылықтары еңбек гигиенасы бойынша дәрігердің қызметінің негізін құраушы маңызы бар.

Сонымен, еңбек гигиенасы  теориялық және клиникалық пәндерімен тығыз байланысқан кешенді ғылым  болып келеді.

Алдына қойған міндеттерді шешу үшін ол әртүрлі әдістерді қолданады:

1. Өндірістік ортаны зерттеуде еңбек гигиенасы санитарлық-гигиеналық тексерулерді (микроклимат, шу, діріл, газдалуын, шаңдануын т.б.) жүргізу мақсаттарына бейімделген физикалық және химиялық әдістерді қолданады.
2. Еңбек процессін физиологиялық бағалау үшін психо-физиологиялық, биохимиялық және басқа зерттеу әдістерінің үлкен жиынтығын қолданады.
3. Нормативтерді тұжырымдауда жаңа химиялық заттардың, ортаның физикалық факторларының организмге әсерін зерттеуде сынақ жүргізу әдісте кеңінен қолданылады.
4. Жалпы және кәсіптік сырқаттанушылыққа талдау жүргізуде ЭВМ қолданып математика-статистикалық әдісін қолданады.

 

Иллюстрациялы материалдар: (кестелер, слайдтар)

 

● Әдебиеттер

Алексеев С.В., Усенко В.Р.. Гигиена  труда. 1999 г.Руководство к практическим  занятиям

     по гигиене труда.

2. Медицина труда   труда// Под  ред.Н.Ф.Измерова, А. А. Каспарова.  М:. Медицина 2002г.

3. Руководство к практическим  занятиям по гигиене труда.  Медицина 2001г

4. Руководство по гигиене труда   М. Медицина 1987г.

5. Справочник  по  гигиене   труда// Под ред.В.Д.Карпова и В.Е.Ковшило.  М:. Медицина 1998.

6. Санитарные правила и нормы  по гигиене труда в промышленности  в 3-х частях. Под редакцией  Козловского В.А. Омск. 1995.

7. Руководство к лабораторным занятиям по гигиене труда. Под ред. З.И. Израэльсона,

   Н.Ю.Тарасенко. М., 1999.

 

Бақылау сұрақтары

1. еңбек гигиенасында қолданылатын негізгі түсініктер

2. Еңбек гигиенасының тархиы, Республикадағы еңбек гигиенасының дамуы

3. Зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың жіктелуі

4. Еңбек гигиенасы дәрігері жұмысының мазмұны

5. Еңбек гигиенасы дәрпігерінің құқығы мен міндеттері