Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (Шығыс Қазақстан облысы материалдары негізінде)

Туристік фирмадағы  маркетингтік қызмет сұраныс пен  ұсыныстың өзара әрекеті негізінде  тұтынушылардың туристік өнімге, қызметке деген қажеттілігінің сапасы, қалайтын қасиеттері, бәсекелестік артықшылықтары, бағасы бойынша неғұрлым жақсы қанағаттандыру туризм нарығын дұрыс таңдай білу негізінде өз қызметін отандық және шетелдік нарық талаптарына сәйкестендіру олардың тұрақты қызметін қамтамасыз етуге негізделеді. Еліміздегі туризм нарығындағы маркетинг жүйесін ұтымды ұйымдастыру үшін турфирмаларды әдістемелік, ұйымдық және тәжірибелік іс-шаралармен қамтамасыз ету қажет.

Туризмдегі маркетингтің мәнін, маңызын, ерекшеліктерін талдай келе оның мазмұнын бөліп көрсетуге болады (сурет 1).

 

Сурет 1 – Туризмдегі маркетингтік қызметтің мазмұны

Ескертпе: Зерттеу нәтижесінде автор жасаған.

 

Осы орайда, «туризмдегі маркетинг» – пайда алу мақсатында туристік өнімді қалыптастыруды, баға белгілеуді, жылжытуды, өткізуді, турларды ұйымдастыруды басқарудың нарықтағы сұранысқа бейімделген, бәсекелік артықшылықтарын жоғарылатуға мүмкіндік беретін туристік қызмет әзірлеп, ұсынуға бағытталған үдеріс.

 Шығыс Қазақстан облысының туристік әлеуетін, онда әрекет етуші туристік сала кәсіпорындарының қызметін зерттеу облыстың зор мүмкіндіктері бар екенін, бірақ олардың өз деңгейінде қолданыла алмай отырғандығын көрсетті.

 

Кесте 1 – Шығыс Қазақстан облысындағы 2005-2009 ж.ж. қызмет көрсетілген туристер, адам

 

Көрсеткіш	2005 ж	2006 ж	2007 ж	2008 ж	2009 ж	2009 ж. 2005 ж. салыстыр-ғанда, %	2009 ж. 2008 ж салыстыр-ғанда, %
Барлығы	25299	27689	39960	59667	25130	99,3	42,1
Кіру туризмі	1395	624	551	1313	1189	85,2	90,5
ТМД елдері	697	454	394	918	944	135,4	102,8
ТМД-дан тыс	698	170	157	395	245	35,1	62,0
Шығу туризмі	3089	8155	10162	6340	6232	201,7	98,3
ТМД елдері	136	490	91	133	56	41,2	42,1
ТМД-дан тыс	2953	7665	10071	6207	6176	209,1	99,5
Ішкі туризм	20815	18910	29247	52014	17709	85,1	34,0
Ескертпе: ШҚО Статистика Департаменті мәліметтері негізінде жасалған.

 

1-кестені талдау облыстағы туристік фирмалар 2009 жылы 25130 туристке қызмет көрсетіп, 2008 жылға қарағанда туристер саны 57,9% кемісе, 2005 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 0,7% азайды. Соның ішінде 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда шығу туризмі 1,7%, ішкі туризм 66% азайған, ал 2005 жылмен салыстырғанда шығу туризмі 2 есеге артып, ішкі туризм 14,9% кеміген. Кіру туризмі бойынша туристер саны 2009 жылы 1189 мың адамды құрап 2008 жылмен салыстырғанда 10%, 2005 жылмен салыстырғанда 14,8% төмендеген. Оған жалпы әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыспен қатар автожолдардың халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуі, қоғамдық тамақтандыру объектілерінің, байланыстың және басқа да инфрақұрылымды қамтитын туристік сервистің бүтіндей жүйесінің жеткіліксіздігі және т.б. факторлар әсер етті.

Туристік қызметтер  толық көрсетілетін жолдамалар саны соңғы жылдары азаюда. Бұл халықтың толық кешенді туризмді сатып алу мүмкіндігінің төмендігін білдіреді. Ал қызмет көрсетудің жеке түрлері енетін жолдамаларға сұраныс қарқынды түрде дамуда. Мысалы, 2008 жылы 2007 жылға қарағанда осындай жолдамалар екі есе көп сатылған. Туристік фирмалар турөнімнің қоржынын әзірлеуде осы тенденцияны ескере отырып, бағасы тұтынушылардың экономикалық мүмкіндіктеріне сай келетін экологиялық, белсенді, танымдық, емдік немесе жағажайлық турлар әзірлеуі керек.

Туристерді тасымалдау құралдарына тоқталсақ, ішкі туризмде 2008 жылы 2007 жылға қарағанда әуе көлігімен тасымал 156 адамға, теміржолмен қатынау 157 адамға кеміген, ал автобустармен жүру 523 адамға артқан. Туристер қалааралық автобустармен қатынағанды жөн деп есептеген, сонымен қатар көліктің бұл түрі бағасы жағынан арзан болып табылады.

2009 жылы қонақ үйлер мен басқа да орналастыру объектілеріндегі нөмірлер саны 4817, соның ішінде «люкс» дәрежелі 378 орынды құраған, ал 2008 жылы бұл көрсеткіш 254 орын. Қонақүйдегі нөмірлер саны 2007 жылмен салыстырғанда 1652 өскен. Бес жұлдызды қонақ үйлер жоқ, төрт, үш, екі жұлдызды қонақ үйлердің саны өте аз. Сондықтан 3,4,5 жұлдызды қонақ үйлер құрылысын қолға алу қажет.

Шығыс Қазақстанда туристік өнімдер ұсыну қызметімен «Экосистем», «Алтайские экспедиции», «Эл-тур-Восток», «Саяхат-Восток», «Рахман қайнарлары», «Көгілдір бұғаз», «Геотур», «Алтай», «Империя туризма», «Зүбәржат Алтай», «MARKA-TUR», «ВизаИнтур», «Алтай Альпілері» ЖШС-і және т.б. туристік фирмалар айналысады.

Аталған кәсіпорындар нарықта кең тараған, тұрақты сұранысқа ие, қол жетерлік бағадағы турөнім ұсынады.

«Экосистем» ЖШС-нің негізгі қызмет бағыттары: экологиялық туризм, хикаялық турларды ұйымдастыру, экологиялық қызметті насихаттау, табиғатты қорғау, ақпараттық-жарнамалық буклеттер мен Шығыс Қазақстан облысының табиғаты жайлы видеофильмдер шығару. Ол өз турларын Қазақстандағы және Еуропадағы агенттер көмегімен сатады.

«Рахман қайнарлары» 1995 жылдан бастап жұмыс істейтін жетекші туроператор болып табылады. Биік таулы, табиғаты әсем жерде орналасқандықтан шипажайдағы санаторлы-курорттық емдеу оның басты қызметі болып табылады. Сонымен қатар «Нұртау» тау-шаңғы курорты қысқы демалысты, «Порт Фортуна» қонақ үй кешенінде жағажайлық туризмді ұйымдастырумен, Қазақстандық Алтай тауларында белсенді турларды өткізумен (тау шыңына көтерілу, жаяу және атты турлар, рафтинг, авто-велотурлар, аралас маршруттар) айналысады.

Әрбір жеке кәсіпорынның туристік саясатының негізгі мақсаты нарықтық жағдайларды тиімді пайдалана отырып көрсетілетін қызметтер сапасын жоғарылату, туристік өнімді өндіру, өткізу және жылжыту үрдістеріне жаңашылдықтар енгізу арқылы пайданы және туристік қызметтің рентабелділігін арттыру болып табылады.

Өнімді өткізуден түскен түсім 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 21,2% төмендесе де жалпы «Рахман қайнарлары» ЖШС-і рентабелді қызмет етеді (кесте 2).

 

Кесте 2 – «Рахман қайнарлары» ЖШС-нің 2007-2009 ж.ж. негізгі көрсеткіштерін талдау

 

Көрсеткіштер	2007 ж.	2008 ж.	2009 ж.	2009 ж. 2008 ж. салыстырғанда, %
Өнімді өткізуден түскен түсім, мың тг.	61152	67714	54040	79,8
Өнімнің өзіндік құны, мың. тг.	47263	51636	37936	73,5
Түсімге қатысты өзіндік құн, %	77	76	70	92,1
Өнімді өткізуден түскен пайда, мың тг.	13889	16077	16104	100,2
Түсімдегі өткізуден түскен пайданың үлесі, %	22,7	23,7	29,8	125,7
Рентабельділік деңгейі, %	1,29	1,31	1,42	+ 0,11
Негізгі қызметтен түскен табыс, мың тг.	2207	1381	2399	173,7
Өзге қызметтерден түскен табыс,мың тг.	1284	53	2338	44 есе
Таза табыс (шығын) мың тг.	1780	1275	3391	2 есе
Ескертпе: «Рахман қайнарлары» ЖШС-нің мәліметтері негізінде жасалған

 

Кестедегі мәліметтер бойынша 2009 жылы таза табыс 2008 жылмен салыстырғанда 2116 мың теңгеге, ал 2007 жылмен салыстырғанда 1610 мың теңгеге өскен. Рентабельділік деңгейі 2009 жылы 1,42 пайызды құрады, бұл 2008 жылдың көрсеткіші бойынша 0,11 пайызға және 2007 жылмен салыстырғанда 0,13 пайызға жоғары.

Талдаудың мәні нақты  бір уақыттағы туристік қызмет нарығындағы жағдайды бағалаудан тұрады. Кестеден байқағанымыздай, «Алтай экспедициялары» ЖШС-де туристер санының үш есеге жуық өсуі оның қызмет тиімділігіне әсер еткен жоқ. Себебі «Алтай экспедициялары» ЖШС-де 2007-2008 жылдары шығынды болған. Фирманың шығынсыздығын талдау пайда алу үшін қанша туристке қызмет көрсетуі керек екендігін көрсетеді. Кестеге назар аударсақ, туристік қызмет көрсетудің шекті көлемі 20528 құрау керек.

 

Кесте 3 – 2008-2009 жылдары «Алтай экспедициялары», «Туризм империясы» ЖШС-де көрсетілген қызметтерге салыстырмалы талдау

 

Көрсеткшітер	Жылдар
	2008		2009
	Туризм импе-риясы	Алтай экспеди-циялары	Туризм импе-риясы	«Алтай экспеди-циялары»
Бір тур қызметке орташа баға, теңге	14500	32800	16200	28100
Қызмет көрсетілген туристер саны	10000	7260	21168	20354
Ауыспалы шығындар, бір турқызметке  орташа баға, теңге	10100	24300	12700	22900
Тұрақты шығындар, мың теңге	25680	63250	56400	106750
Таза пайда, мың теңге	18320	-1530	17688	-909
Сатудың критикалық көлемі	5837	7441	16114	20528
1 турқызметтен таза табыс	1832	-210	836	-45
Турөнімнің критикалық көлемін  өндіргеннен кейінгі фирмада  қалатын пайда, мың теңге	7626	0	4194	0
Жиынтық ауыспалы шығындар, мың теңге	101000	176718	268834	466107
Жиынтық шығындар, мың теңге	126680	239968	325234	572857
Рентабельділік деңгейі, пайыз	14,5	- 0,8	5,4	-0,15
Өнімді өткізуден түсетін пайда, мың теңге	145000	238128	345922	571947
Ескертпе: ШҚО туристік кәсіпорындарының есептік мәліметтері негізінде автор жасаған.

 

Шығыс Қазақстан облысындағы туристік фирмалардың маркетингтік қызметін талдау арқылы олардың кемшіліктері мен мәселелері анықталды. Бұл қызмет «Рахман қайнарлары» ЖШС-де функционалдық құрылымы болғандықтан жақсы жолға қойылған. Онда кәсіби көрмелер мен кездесулерге қатысу, ұлттық туристік ұйымдармен, шет мемлекеттердің сауда өкілдіктерімен жұмыс істеу, көрсетілімдер ұйымдастыру, демеушілік шараларын жүргізу, жарнама қызметтері атқарылады. Бірақ басқа турфирмаларда осы және жергілікті туристік өнімдер нарығын зерттеу, агенттік желімен жұмыс істеу, туристік қызмет көрсету қоржынын жоспарлау, жылжытуды тиімді шараларын ұйымдастыру сияқты әрекеттер қамтылмаған. Сондықтан туристік фирмалар маркетингтік қызметі жүйелі түрде әлі де дамымаған.

Облыстағы туристік қызметті тұтынушылардың мінез-құлқына әсер етуші факторларды анықтау мақсатында пікір сұрау арқылы маркетингтік зерттеу жүргізілді.

 

Кесте 4 – Туристік қызметтерді тұтынушыларға зерттеу жүргізу үшін іріктемені қалыптастыру үрдісі

 

Көрсеткіш	Сипаттамасы
Бас жиынтық	ШҚО облысында тұратын туристік қызметті тұтынушылар
Іріктеме бірлігі	Туристік фирма қызметін пайдаланған  клиент
Іріктеме шеңбері	Сұрау жүргізу кезінде туристік фирмалардың мәліметтер базасында  тіркелген клиенттер тізімі
Іріктеме әдісі	Кездейсоқ таңдау
Іріктеме әдісінің типі	Жүйелі таңдау
Секіру аралығы	32 адамнан кейін
Ескертпе: Әдеби көздер негізінде автор жасаған.

 

Маркетингтік зерттеу барысында  алынған мәліметтерден туристік фирмалар қызметтеріне тұтынушылардың сұранысы, талғамы, қалауы анықталды. Зерттеу нәтижелері 2, 3 суреттерде көрсетілген.

 

 

Сурет 2 – Респонденттердің «Сіз саяхатқа қандай мақсатпен шығасыз?» сұрағының нәтижесі

Ескертпе: Зерттеу нәтижесінде автор жасаған.

 

Респонденттердің жауабын талдау барысында туризм мақсаты ретінде сұралғандардың 35%-ы  демалыс, 15%-ы мәдени-танымдық, 12%-ы емделу, 11%-ы ойын-сауық және іскерлік мақсаттарды атады (сурет 2).

Респонденттердің ішкі, шығу туризмдері түрлері бойынша ара-қатынасын талдау сұралғандардың 60%-ы алыс-жақын шетелдерде болғандарын, 40%-ы ішкі саяхаттарда ғана болғандарын, егер табыс деңгейі жоғарылайтын болса, шетелдерге саяхаттауды қалайтындарын білдірді. Сапар бағыттары ішінде үлес салмағы ең жоғары 28%-ы ТМД елдері, екінші орынды 22%-ы Қытай, үшінші орынды 20%-ы Түркия мемлекеттері алып отыр. Осы аталған елдерде болған респонденттер бұл елдердің таңдауға ықпал етуші факторлар қатарында жоғары деңгейлі сервисті, қызметтердің сапалылығын, тиімді туристік объектілердің болуын, баға деңгейінің сәйкестігін атады.